Олан гаж

by Худяев Иван Ефимович

Олан гаж  (1927)  by Худяев Иван Ефимович

Гижан кад: 1927, Йӧзӧдан во: 1927. Ӧшмӧс: Ордым. 1927. №3.

Мырсьӧм-пессьӧмӧй!

Тэныд сьылышта

Лэбач кывъясӧн...

Мӧвпӧс, сьӧлӧмӧс

Тэкӧд ӧтувта!

Тулыс. Ловзьӧма, сьылӧ, быдмӧ, югъялӧ. Кыскӧ вӧрӧ. Муысь кайӧ шоныд ру, водзын сынӧдыс пӧртмасьӧ-вежрасьӧ. Шондіыс быдлаӧ сюйӧма нырсӧ, пӧлялӧ лов, узян ун садьмӧдӧ. Чӧжсьӧны вынъяс...

Небыдик, улиник му, мам морӧс кодь, шоныд. Водыштла, шойчча, бӧр чечча. Тыр морӧсӧн ньылала эбӧс — тувсов, вӧр сынӧд.

Матыстчӧ вӧр, выль керасъяс. Шогсьыны кольӧмаӧсь сісьмытӧм мыръяс. Посньыдик пипуяс йывсӧ вылӧ качӧдӧмаӧсь — сералӧны йӧз мырсьӧм вылӧ, радлӧны... Збойӧсь...

Шнюп... шнюп... Кокасьӧм шы.

Ме муні сэтчӧ.

Дядьӧ вӧрлысь мырддьӧ му, ньӧжйӧник перъялӧ, соталӧ мыръяс. Тыдалӧ, пӧсь — куртикыс ылын. Неылын сийӧсӧн кусыньтчӧма кычӧ.

Дядьӧлысь эзысьӧн кыӧма тошсӧ, шочиник юрси кӧтасьӧма пӧсьӧн. Кык вожӧн вазьӧма мышкуӧд дӧрӧмыс.

Кокан сьӧкыда качлас, шняпкысяс увлань, сибдылас муӧ, бара нин вывланьӧ лэбзьӧ...

Ме шыасьны кӧсйи. Видзӧда — дядьӧ сувтіс, коканыс сибдӧмӧн коли муӧ. Киссьӧм гезпомъяс моз, ӧшйисны сойяс. Чужӧм оз тыдав, мышкуыс кепрӧс, пельпомъяс ӧшйӧмаӧсь. Ышловзис дядьӧ, пӧльӧньӧ пырис чуньясӧн кӧшӧльла, бергӧдчис, аддзис менӧ.

— Мырсян?

— Мырся тай со да...

Шога, ньӧжйӧник пычкыштіс меным. Меным сьӧкыд лои. Босьті тшӧтш кӧшӧль, матыстчим би дорӧ, кынӧмъясӧн ляскысим муӧ. Нинӧм ог лысьт шуны; чигаркаяс ӧзтім.

— Мырсям тай да, мый... Уна-ӧ бурыс?

Сьӧкыд, синватӧм, шог кывйӧн висьталӧм шог.

— Мыйла, некутшӧм бур ӧмӧй абу? Муыс тай абу вывті омӧль. Паськыд пашня артмас.

— Артмас, кыдз оз артмы. Вӧчӧмӧн век артмывлӧ. Сӧмын бурсӧ ог удитлӧй босьтныс. Пӧсь кисьтавлӧмсӧ тай аддзывлам.

Ме ог торк, кывза.

— Нелямын вит во пашня вӧча, кисьта пӧсь. Тайӧ кияснас жӧ став кушсӧ весалі, эг мудзлы... Ӧні тай мудзи. Эг на эськӧ кӧсйы мудзны да.

— Мый нӧ лои, дядьӧ?..

— Мудзан... Олӧмыд эбӧстӧ нёньыштас... Уджыд-ӧ мый! Войдӧр вӧлі шогыд лоӧ, пыркнитчан, кабыртӧ шамыртан, чертӧ, кокантӧ чорыдджыка кутан. Удж дінад ӧд сьӧлӧмыд шойччӧ, уджыд оз ылӧдлы... Сотчылі ӧтчыд. Воӧн керка тэчи — ӧтнаммоз лэпті. Мӧд воӧ ош сёйис вӧв дай мӧс, — во тыртӧдз выльясӧс картаӧ пырті. Эз повзьыв сьӧлӧм пикысь, став пиксӧ пӧсьӧн вӧтлылі. Уна тай, уна шогыс вӧлӧма... Кузь тай олан туйыд. Тайӧ эськӧ нӧ шог-ӧ мый да...

— Мый нӧ лои?..

— Шог-ӧ мый, мися? Шог, дерт. Гашкӧ, ичӧт, гашкӧ, ыджыд... Баба кулі. Пиян косясьны мунісны... Посньыдыс колины... Бырӧ тай выныд... Выль баба корсьны? Кысь нин ӧні, ветымын саяд.

Эг торк, полі. Помасис чигарка, ньӧжйӧник чеччис Семӧ, матыстчис коканлань... Увланьӧ йижгыльтчӧ, личкӧма сьӧкыда, мырсьӧма олӧмнас. Кепрӧс мышку петкӧдліс уна: олӧмсӧ, шогсьӧмсӧ, мырсьӧмсӧ, долыдсӧ.

Ньӧжйӧник, мудзӧмӧн копыртчис коканла, сьӧкыда перйис. Бара шняпъялӧ кокан, бара нин мудзӧм морт мырддьӧ вӧрлысь мусӧ: кокыштас — весьт, кокыштас — весьт.

Ньӧжйӧник муні...

Ме бара на паныдаси Семӧкӧд. Костыс лои куим воысь дырджык. Муна пищальӧн, вадор тыяс видлала, пӧтка корся. Гожӧм вӧлі помасьӧ нин.

Пипуяс ломзьӧмаӧсь, зарниӧн ёрӧны, нориника арся сьылан вашкӧдӧны. Кыдзьяс гӧрдъёвӧн ӧзйӧмаӧсь. Ставыс зэв мича. Сӧмын быд ловъяын тӧдчӧ нин унмовсян кад, ловъялӧн синъясыс куньсьӧны нин. Ывла босьтсьӧма, медбӧръяысь петкӧдлӧ ассьыс озырлунсӧ, медбӧръяысь мичлуннас ошйысьӧ.

Шы ни тӧв. Оз вӧрзьы сынӧд. Тадзикӧн кулігӧн гӧгӧрса шыяс лӧньласны, дзебсьӧны пыділань... Тайӧ кулӧм... Мича кулӧм... мича да гажтӧм... Шытӧмыс, чӧвыс шуштӧмтӧ кулӧмсӧ... Мед эськӧ кулігӧн ловъя бердысь шы оз пышйы, мед шувгӧ эськӧ выль, томджык, вынаджык олӧм.

Кыськӧ локтыштӧ тшын, нырӧс гильӧдӧ. Сідзкӧ, йӧз эм. Со... чер шы. Мӧді шы вылӧ, кокнялі сьӧлӧм. Тэрыба чеччалӧ кӧрт, тэрыба йирыштӧ пусӧ... Кык чер шы, кык морт, кык чер, кык пу ӧтвылысь пӧрӧ, весасьӧ, чишкасьӧ вӧр. Морт мырсьӧ.

Ме петі кушӧ... Тані пуяс кулӧны, кулӧны нэм кежлӧ, сӧмын ӧдйӧ, доймӧмӧн; тані шыяс, тані шой вылын том олӧм нин тыдалӧ.

— Выль керас?

Бергӧдчис дядьӧ, видзӧдліс, бара нин черыс лэбзьӧ.

— Выль, — кылі ме.

Пӧрисны пуяс. Ме дінӧ, би бердӧ локтісны кыкӧн; ёнӧсь, топыда тувччӧны — тані налӧн асін.

Пӧрысь, — ме тӧді, — Семӧ дядь.

Важ дорысь ёнджык, сералӧны синъяс. Мӧдыс том — ыджыд, ён, чужӧмыс кумачӧн польдӧма. Гашкӧ, Семӧлӧн пи?

— Олан-вылан, Семӧ дядь! Он дугдыв — кокасян, весасян, паръясян.

— Мыйла дугда? Кадыс менам абу на кольӧма да. Ме тай тэнӧ кыськӧ, быттьӧ, аддзылі?

Ме висьтаси. Гартім чигаркаяс. Восьса, тӧдмалан синъясӧн кытшовтіс гӧгӧр менӧ томыс, пищальӧ синъяснас сувтліс.

— Кутшӧма уджавсьӧ? Важ кодь на гажтӧм, шог?

— Абу, вӧйи важӧн нин, вошис, сыліс. Тэкӧд ми сёрнитім, сэсся бара мӧвпышті — шог колӧ вӧйтны... Чорыда киясӧ коканӧс босьті, вені шогӧйла мудзӧмӧс, пессьышті вынъяысь. Ньӧжйӧник, лунысь лунӧ шогӧс бырӧді, пальӧді помӧдз. Ме тай шулі тэныд: мися, уна шогъяс нин удж пиын сотлі. Сэкся шогсӧ ме сідзи жӧ вӧтлі. Мыйяссӧ эг и вӧч: кералі, паръялі, кокалі, соталі. Паськаліс куш, мудзис яйӧй, сӧмын кокньыда овсьыны пондіс, — сёяныд пырӧ, сьӧлӧмыд лӧсьыда тіпкӧ...

Лӧнис Семӧ... Ме казялі сылысь сьӧлӧмсӧ, ме кывзышті мырсьӧмлы сьылыштӧм. Кывъясӧн чорыда, мичмӧдтӧг ошкыштіс пессьӧмлысь донсӧ.

Семӧ кыйӧма менсьым мӧвпӧс:

— Да, уджавтӧг гажтӧм, лёкъясыс пузьӧны юрад... Дай кынӧмыд тшӧктӧ, сӧмын мед тшӧтш эськӧ киясыд лудӧны. Да... киясыд лудӧны.

Шыбитіс чигарка пом, чеччыштіс ӧдйӧ, збоя, бара нин киас чер лэбалӧ, бара нин укладыд йирӧ пуясӧс, бара нин кулӧм, сы вылын ловзьӧм.

Тільсьӧмӧй, пессьӧмӧй! Кынӧмӧс пӧткӧдысь, ловзьӧдысь, вемӧсӧн нуӧдысь! Тэныд ме сьылышта..