Оваа дагыыры
| ← Аржаанга чалбарыглар | Тыва улустуң алгыш-йөрээлдери (Амыдырал чуртталга-биле холбашкан оваага, дагга, сугга чалбарыыры) |
Суг кежип хартыгайлаары → |
| Чаяан чылы: 1990. |
Овааны чазын тараа тарып каапкан соонда, чайның эгезинде дагыыр. Оваалар ондарлар, ооржактар, кууларлар, сояннар оваазы дээн ышкаш аттарлыг турган.
Оваа дагыыр хүнде чайлагдан ырак эвес шала бедик дагже азы тейже кезек өглерниң оол улузу чоруптар. Оваага саң салгаш, артышты өрттедир. Саңны хам-даа, лама-даа кижи салып болур. лама кижи болза судурун номчуур. Хам хамнап, овааны арыглаар. Оваага ыяштан азы далгандан кылган кошкар, буга хевирин салыр турган. Ол бүгү чүвени мал-маган озал-ондакка таварышпазын, ыт-куш халдавазын, коданы көвүдезин, аал ишти байып турзун дээш салып, чалбарып, алганыр турган. Оваага аъш-чемни, шөйген-баскан быштакты, далган-тарааны салыр.
Чалбарып, судур номчаан соонда, лама оң холунуң дөрт дугаар салаазын аякта сүтче суккаш, дөрт чүкче чажар, эътти саңга салыр. Оваааның ортузунга узун ыяш шанчып каар. Аңаа өлүрген хойнуң бажын өл ыяшка соңгу чүкче көрүндүр шашкаш, чаламаны, малдың кудуруунуң, челиниң хылын баглаар. дагып төндүргеш, бадып кээрге, дагның азы тейниң эдээнде олурган херээжен улус даамалайы[1]-биле аъш-чемин белеткеп каан боор. Эр улус бир чартыынга, херээжен улус өске талазынга олуруп алыр. Мөгелерни хүрештирер, аъттарны чарыштырар. Шүүлге мөгеге ат-башты тывыскаш, эрткен аъттың мойнунга ак кадакты баглап, ыры-йөрээлдерни салыр.
Оваа дагыыры
Бай-Тайга хайыракан!
Өршээзин хайыракан!
Тараа-быдаа дүжүттүг болзун,
Аң-мең элбек болзун,
Хайыракан Бай-Тайгам!
Бак чүве ыңай турзун,
Эки чүве бээр турзун,
Думаа-ханаа өршээ, хайыракан!
Амы-тын өршээ, хайыракан!
Оран-делегейим, октаргай-делегейим
Өршээ, хайыракан!
Оран-таңдым, оът-ыяжым!
Оран-чуртумга, оваа-дагларымга
Өргүп мөгейип чор мен.
Алды чүзүн малым,
Амытан чоннуң амыр-дыжын өршээ!
Арбай-тараа арбын болзун!
Оът-сиген чаагай болзун!
Чаъс чаагай болзун!
Оваа дагыырда ырлар
1. Узун куйну дагаан черге
Улуг-ужа эккээр-ле мен.
Тере-Хөлдү дагаан черге
Тараа-быдаам эккээр-ле мен.
Эдер-Куйну дагаан черге
Эът-ле сартыым эккээр-ле мен.
Даштыг-Тейни дагаан черге
Далган сартыым эккээр-ле мен.
2. Үнген хүннүң эгезинде,
Үнген айның чаазында
Ширээ дашка саңым салып,
Шилик хевим бараалгаттым.
3. Кодан чуртум менди бе деп,
Кокпа, шыыры тайбың бе деп,
Дүңгүрлүгнүң дүвү мындыг,
Дүне тейлээр салым мындыг.
4. Тевене дег кулугурнуң
Деңгивезин, сегивезин,
Тейлер бажы дагаан черге
Тендиңейнип тейлеп турар.
Ожук ышкаш кулугурнуң
Оокпазын, сергевезин,
Оттар бажы дагаан черге
Ойтаңайнып тейлеп турар.
5. Эртнениң-не туруп тейлээр
Эртинелиг Кызыл-Тайгам.
Эдээм адаа элеп дүшкен
Ээрерген ээр Хемчиим.
6. Хорум дагны дагаан черге
Хөглеп турар даамалдарны
Кезек-Дагны дагаан черге
Кегжеп турар даамалдарны.
7. Оваа, буга дагаан черге
Ой-ла хүрең маңнап-ла кээр.
Оолдар, кыстар ойнаан черге
Ортун оглу ойнап-ла кээр.
8. Шуурмакка оваа дагаан,
Суук-Хүрең эртип келди,
Суму оглу Амырбиттиң
Бажы чарык келген дидир.
Тейлер бажаа оваа дагаан,
Дезиг хүрең эртип келди,
Девээн мөге Амырбиттиң
Тейи чарык келген дидир.
9. Кедээзинге хектер эткеш,
Ужуп чадаан Кызыл-Тайгам.
Кезек аалдар көжүп чадааш,
Дагып-ла каар Кызыл-Тайгам.
10. Дадай өршээ, таңдым өршээ,
Дадазын дег тыным өршээ!
Эртен-эрте туруп тейлээр
Эртинелиг таңдым, өршээ!
11. Өршээ дээрге өршээп турар
Өле-ле ыяштыг Самагалдай.
Өрү-куду өргүп турар
Өле бениң сүдү саңмал.
Чай-ла дээрге чайлап турар
Чаш-ла ыяштыг Саманалдай.
Самнап турар, номнап турар
Чажыл[2] бөрттүг башкыларым.
12. Барлык баштап ажаалыңар.
Манчын-богдаа тейлээлиңер.
Хемчик баштап ажаалыңар,
Кегээн-Богдаа тейлээлиңер.
13. Барып, бадып бады келген,
Бажы бурган Бай-ла Тайгам.
Башкым кегээн моорлап келгеш,
Дагып берген Бай-ла Тайгам.
14. Тендиш дивес тендип турар
Дээрги бээмниң авыралы.
Тейлер бажы дагаан черге
Эртип келир сүрүг кунну.
Тандаш дивес давып турар
Даа-ла бээмниң авыралы.
Даглар бажы дагаан черге
Эртип келир сүрүг кунну.
15. Белдиринден аржаан аккан
Бедик ала тайгамны-ла аар.
Бежен кижи бараан болган
Бээжин ноян бээмни аар.
Ортузундан аржаан аккан
Ногаан ала тайгамны аар.
Он-на кижи бараан болган
Оожум чаагай бээмни аар.
Дашка тударының ыры.
16. Боларга тудар дээним
Бора бениң шимизи-дир.
Бора бениң шимизинге
Боларларның эзирээнин.
Силерге тудар дээним
Шилги бениң саңмалы-дыр.
Ширээзинге салыр дээним
Чиңге-тараа дээжизи-дир.
17. Силеримниң сүрээзинге
Сириңейнип олуру мен.
Сиген көктүң шимизинге
Овукталып олуру мен.
Ноян бээмниң сүрээзинге
Сириңейнип олуру мен.
Ногаан көктүң шимизинге,
Овукталып олуру мен.
18. Талаар черге ырлаан эвес,
Дашка тудуп ырлап тур мен.
Куруг черге ырлаан эвес,
Хува тудуп ырлап тур мен.
19. Мунарымда, чортарымда,
Сиген-не көкте борам-на семис.
Үнеримде-киреримде,
Силер турда, бодум омак.
Мунарымда, чортарымда,
Бо-ла көкте борам-на семис
Үнеримде-киреримде,
Болар-ла турда, бодум-на омак.
20. Чаваа-ла аътты-Сараланы
Баглаажынга шинчилеңер.
Сарыг-шокар кундаганы
Ширээзинге шинчилеңер.
Кундус дүктүг Кула-Дойну
Баглаажынга шинчилеңер.
Хува-сарыг кундагыны
Ширээзинге шинчилеңер.
21. Соотунган Согун-Ойну
Соотундур тургузуңар.
Сарыг-шокар одаганы
Ширээзинге саададыңар,
Чиргилчин дег Чиңге-Доруун
Чараш кылдыр тургузуңар.
Шимилиг-ле одаганы
Ширээзинге саададыңар.
23. Куспак челдиг Кула-Дайны
Баглаажынга шинчилеңер.
Хува-сарыг кундаганы
Ширээзинге хүндүлеңер.
Чарба челдиг Чараш-Ойну
Баглаажынга шинчилеңер.
Сарыг-шокар кундаганы
Ширээзинге шинчилеңер.
Алдын дашка ширээзинде
Хөлбеңейнип манап туру.
Акы-дуңма найыралга
Аяавысты көдүрээли.