Нæ хъæуыхицæуттæ (Коцойты)
| Нæ хъæуыхицæуттæ (1901) by |
| Фыст датæ: 1901, Рауагъ аз: 1901. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012. |
Нæ хъæуты æхсæнадты цы бирæ хорз хъуыддæгтæм бавналинаг сты, цы бирæпайдайаг уынаффæтæ кæнынц, уыдоныл фæлдæхт æрцæуы рохуаты дур — кæнæ бынтондæр, кæнæ дард æмгъуыдмæ. Уый уымæн афтæ у, æмæ, кæнæ хъæууон буржуазийы бæлвырд нысантæн ахъаз не сты, кæнæ та истæмæй нæ цæуынц хъæуыхицауы зæрдæмæ.
Æгæр стыр бартæ райста йæхимæ хъæуыхицау... Йæ зæрдæ йæм афтæ дзуры, æмæ æппæтæй дæр хъæуæн уый у йæ хицау — æмæ æцæгдæр, фæцайдагъ ис йæхи кæнонтæ кæныныл. Фæнды йæ дины кусджыты дæр, ахуыргæнджыты дæр йæ армы бын дарын, фæнды йæ, цæмæй хъæуы тæрхондон йæхимæ гæсгæ ма кæна тæрхон, фæлæ хицауы амындмæ гæсгæ — æмæ æппæт уыдæттыл закъон æмæ æнæзакъонæй æвзары йæ бархъомыс.
Уæлдай хъыгаг уый у, æмæ хъæуыхицау йæхи кæй тъыссы æхсæнады хæдзарадон хъуыддæгты дæр. Уый сысты, æхсæнадæн пайда цы раттид, ахæм райдайæны ныхмæ æмæ йын æхгæны йæ фæндаг, кæнæ тыхæй аразы, адæм разы цæуыл не сты, ахæм хъуыддæгтæ, æмæ йын уый арæх æнтысгæ дæр кæны. Суанг, йæ фæнд хæрз æнæсæрфат у, уый куы базона, уæддæр æй нæ ныууадздзæн æнæ атæргæ, нæ йæ ныууадздзæн уымæн, æмæ тых йæ къухы ис, тых та раст вæййы. Уыцы хуызы сæфт æмæ стъæлдмæ кæны адæмы, æрæджы Терчы облæсты иу хъæуы куыд рауад, афтæ («Терские ведомости», № 91). Хъæуыхицауы бафæндыд йе ’ххуысгæнджытимæ, хæдзарадон куыст кæй бæрны ис, уыдон æвастæй уыгæрдæнтæ хъæуы цæрджытыл байуарын. Афтæ сæ байуæрста æмæ æхсæнады æртыццаг хай баззад бынтондæр æнæ хосæй... Уый дын йæ пайда!..
Хъæуыхицæутты не ’ндавы æхсæнады пайда, куы сæ æндавид, уæддæр æй аразиккой сæхирдæм. Нæ хъæуыхицæуттæ сты схъæл æмæ гуымирытæ, ницы æмбарынц æфхæрын æмæ хъалонтæ исынæй дарддæр. Уый та уæлдай сагъæссаг у!
Иу-дыууæ азы размæ Джызæлы Ныхас растыл банымадта, хъалон хæдзæрттыл дих кæнын кæй нæ хъæуы, фæлæ, чи цас зæхх ахсы, уымæ гæсгæ, хуымгæнд æмæ фосы нымæцмæ гæсгæ...
Ахæм уагæвæрд уыдаид раст. Ис ахæм хæдзæрттæ, æмæ йæ агъуыст æд цæхæрадон ахсы, къазнайы зæххы нымадæй, дæсæтин æмæ æрдæг, ис æм дыргъдон, хуымтæ, æнæхъæн бæхрæгъау, хъомрæгъау, 6–7 сæдæйы фыстæ, мыдыбындзытæ æмæ а. д. Йæ фарсмæ та къаннæг зæххы гæппæлыл æрынцад, æрмæст иунæг бæх, иунæг хъуг æмæ род кæмæ ис, ахæм хæдзар. Æмæ уыцы иу бæхы хицау дæр фиды, æхсæнады зæххы æппæт сойтæ чи цъиры, уыйбæрц! Алы хъæууон дæр хъуамæ фида, æхсæнады зæххæй цас пайда кæны, уымæ гæсгæ.
Бирæ фæтох кодта Джызæлы æхсæнад буржуазиимæ, уыдон та хъуыддагæн цæлхдуртæ æвæрдтой хъæуыхицауы æххуысæй. Хъæуыхицау æнæхъæн дыууæ азы урæдта хъуыддаг, архайдта уый бынтондæр бамынæг кæныныл. Æрмæст ацы хатт буржуази æмæ хъæуыхицауы куыстæн нал бантыст адæмы змæлд бауромын. Æхсæнад уынаффæ балæвæрдта облæсты уæлдæр хицауадмæ, уым æй растыл банымадтой æмæ йæ æххæст кæнынмæ фæстæмæ рарвыстой хъæуыхицаумæ. Фæлæ уымæн йæ фæсонæрхæджы дæр нæ уыд уынаффæ æххæст кæнын...
Рацæуы уый йæ писыр æмæ йæ хъузæттимæ, æрзилы адæмыл, цыма зæхх бары æмæ фос нымайы, афтæ, æмæ та ууыл хъуыддаг ахицæн. Иуафон та йын хъæу æрхæссынц сæ уынаффæйы кой. Уый та рацæуы ног, куыд загътам, афтæ та æрзилы, адæм та сæ куыстыты бацæуынц — æмæ та хъуыддаг ферох ис. Æппынфæстаг, адæм сфæлмæцыдысты сæ хъæуыхицауы иугъæдон хъена-моцъойæ æмæ йæ ныхъхъуытты уагътой. Уый æмæ буржуази дæр ма хуыздæр цæмæ бæллыдысты!
Уыдис ма ахæм хабар дæр. Г-йы хъæуы æхсæнад сфæнд кодта дыргъдæттæн зæххы иу хай хæдзæрттыл байуарын, алкæмæ дæр дзы æрдæг хæдзарадон дæсæтин куыд æрхаудтаид, афтæ. Æвзæрст лæгтæ байуæрстой зæхх, кодтой ауæдзтæ æмæ хæлттæ æппарынмæ куыд хъавыдысты, афтæ та буржуйтæ фæзындысты æмæ хъуыддаг фехæлдтой. Уыдон бадомдтой, цæмæй сын раттой иннæтæй егъаудæр æмæ нарддæр хæйттæ, уымæн æмæ, дам, мах нæхæдæг дæр егъаудæр æмæ нарддæр стæм, цавæрдæр Габойы бон, дам, нæ бауыдзæн дæсæтины æрдæг бакусын дæр, уыдон та аххæсдзысты къордгай дæсæтинтыл дæр. Кæй зæгъын æй хъæуы, «тыхджынты» нæ фæндыд, Габо кæнæ Хъæрæсе дæр уыдонау æхсæнадæн хæстæ кæй фидынц, уый зонын. Адæм сæ хъаст бахастой хъæуыхицаумæ, æнæфсис буржуйтæй сæ цæмæй бахиза, уый тыххæй. Фæлæ уый хуыздæрыл банымадта хъуыддаг бауромын «тыхджынты» æнæраст домæнты ныхмæ сдзурыны бæсты. Æмæ та хорз хъуыддаг бамынæг йæ гуырдзы. Афтæ вæййы сæ хъысмæт æндæр хорз уынаффæтæн дæр.
Алыран дæр хъæуыхицæуттæ æмæ буржуйтæ кæнынц æмдзæхдон... Ног нысангонд хъæуыхицау йæ куыстмæ нæма бавналы, афтæ йæхи ласын байдайы бонджынтæм. Æмæ куыннæ! Хъæуыхицауæн пайда у хъæздгуытæ æмæ тыхджынты фарс хæцын, уæд ын æнцондæр уыдзæн иннæты рохтыл хæцын, тыхджынты фарс куы нæ лæууа, уæд та зын нæу æнæ бынатæй баззайын дæр. Буржуйтæн дæр хорз у хъæуы хицауадимæ хъæрмудæй цæрын, мæгуыр лæджы рагъыл сæ бадт æнцойдæр цæмæй уа, уый тыххæй.
This work is in the public domain in Russia according to article 6 of Law No. 231-FZ of the Russian Federation of December 18, 2006; the Implementation Act for Book IV of the Civil Code of the Russian Federation:
- its creator didn't fight or work for Soviet Union victory during the Great Patriotic War — so the 70-year protection term is applied;
- and the creator died before January 1, 1954 (more than 70 years ago), and has been not posthumously rehabilitated since that date;
- and this work was first published before January 1, 1954 (more than 70 years ago).
This work is in the public domain in the United States because it was published before January 1, 1929 (more than 95 years ago).
The author died in 1944, so this work is also in the public domain in other countries and areas where the copyright term is the author's life plus 79 years or less (if applicable), or the copyright term is 122 years or less since publication (if applicable).
Public domainPublic domainfalsefalse