Малань

by Шахов Егор Александрович

Малань  (1929)  by Шахов Егор Александрович

Гижан кад: 1929, Йӧзӧдан во: 1929. Ӧшмӧс: Ордым. 1929. №6-7.

Лунтыр кӧбрӧг гуын пукаліс Малань. Лунтыр гымаліс кымӧртӧм гымӧн, тіраліс муыс. Шонді лэччигӧн лӧнис, быттьӧкӧ эз и вӧвлы. Тыла сикт, Маланьлӧн оланіныс, бӧр ловзис. Лыйсьӧмыс вӧлі чомкостув сайын да ӧти пуля абу волӧма. Малань кӧбрӧг гуысь мыччис юрсӧ:

— Господи благӧслӧви исусе кристе, кӧн бара менам Гӧрданьӧй, вердысьӧй-юктӧдысьӧй.

Быттьӧкӧ тӧдіс юалӧмсӧ — карта ӧдзӧс дорын нораа дівӧстіс Гӧрданьыс. Лунтыр сулалӧма сэні; кысь нӧ тадзи лыйсигӧн верман йирсьыны.

— Матушкаӧй, дзоньвидза жӧ на тай вӧлӧмыд! — сьыліӧдыс кутлӧ, окалӧ син доръяссӧ. Меліалӧ пӧрысь Малань аслас мӧскыслы. Не кӧ Гӧрданьыс ӧд — эз вермы пӧткӧдны кынӧмсӧ.

* * *

Мужикъяс чукӧртчӧмаӧсь Сидӧр ӧшинь улӧ, мыйкӧ ёна вензьӧны ас костаныс.

— Кӧть тэ мый шу, татшӧм кадыд оз овлы... Белӧй ни краснӧй... Паметнӧй кад ӧд, нэм оз вунӧдлыны.

— Но, трустӧ, гымаліс жӧ, — рытъя шондісьыс кинас синъяссӧ сайӧдӧмӧн видзӧдӧ енэжлань. Век на, буракӧ, оз веритсьы: гымалӧмла али лыйсьӧмла тадзи тіраліс муыс.

— Кодныс бара вермисны-а?.. Колі эськӧ Йӧнӧдаӧдзыс ветлыны да, уна-ӧ йӧзыс усьӧма...

— Мый сійӧ ветлӧмыд... Вай кывзӧй, мый ме глаголита тіянлы!.. Мися, мӧдысь челядьнымлы тайӧ кадъяс йывсьыд мойдны кутам... Челядьяс — бара челядьясыслы... Белӧй ни краснӧй... Асьным ыджыдъяс... Некод воттӧ оз перйы...

— Ме чайта, еджыдъясыд вермисны. Нимавліс, налы пӧ Англия ёна отсасьӧ да.

— Мед кӧть кодныс вермисны... А вот Митипер Яковлы мойданкывйыд!.. Вот тайӧ и мойд... Мойданкывъясад ӧд татшӧмторъяссӧ и босьталӧны. Ӧні босьтасны мойданкывъяд: дубъя пася краснӧй багатырӧс да английскӧй тулупа белӧй багатырӧс...

— А миянӧс нӧ, му мукалысь крестьянасӧ?..

— Чӧвлы, воам на и асьнымӧдз...

— Рабочӧйсӧ пӧ?..

— Рабочӧйыс кӧ и лоасны дубъя пася багатырыс-а, нинӧм жӧ на тай он вежӧрт... Но, найӧ русскӧй поле вылын ӧтлаасясны, да кӧрт паличьяснас вачкывтӧдз краснӧй багатырыс гӧрд чышъян перъяс да чужӧмсӧ чышкыштас. Белӧй багатыр ассьыс перъяс жӧ еджыд чышъянсӧ да чышкыштас чужӧмсӧ...

— Сэсся нӧ?..

— Мый тэныд сэссяыс, пельтӧ лапкӧд да кывзы.

— Йӧнӧдаӧ кӧ ветлан — уна пантрон позяс ӧктыны...

— Еджыд багатырыд юалас: „Мыйла нӧ тэнад чышъяныд гӧрд?“

„Тайӧ менам чужигӧн тэнад пӧганӧй понйыд менӧ пурлӧма да тайӧ чышъянас вирӧс чышкавлӧмаӧсь.“

„Тэ мичаджык кывйӧн сёрнит, сетышта пӧ кӧрт паличӧн да ӧстатки вирыд пыльснитас.“ Неылын сэні сулаліс вечнӧй му люкалысь — багатыр нисьӧ, седун нисьӧ. Киас выль ньӧр босьтӧма да мӧвпалӧ: „Кодсӧ эськӧ швучнитны.“ Кор кык багатырыд заводитчасны тышкасьны, кор найӧ сэтшӧм чорыда зэвтчасны, некоднысӧ оз кутны вермыны — сэки сійӧ, му люкалысь багатырыд, кодсӧ швучкас ньӧрнад — сійӧ и усьӧ: гӧрдсӧ кӧ — гӧрдыс усьӧ, еджыдсӧ кӧ — еджыдыс усьӧ.

— Код нӧ сэтшӧм багатырыс?

— Коді?.. Тэ да ме, ми ставным... Видзӧд, краснӧй да белӧй пурсьӧны, а ми тані пукалам, кывнымӧс песам.

— Тышкассис нин да.

— У, тайӧ-ӧ мый тыш... Тайӧ ӧд сьӧд гыж ыджда местаын... Тэ да ме-ӧ мый нӧ йӧз жӧ... О, йӧзыс ӧд, крестьянаыд абу дзик этша. Еджыдлы кӧть гӧрдлы — крестьянаӧн ёна на ковмас лыддьысьны. Кодыслы крестьянаыд отсалас — сыладорыс на и вермас. Ӧні со оз на тӧд ещӧ кодыслы отсавны.

— Эй, лӧньлӧй!.. Тонӧ верзьӧма гӧнеч локтӧ... Гӧрд салдат кӧ-а.

Верзьӧма сувтіс мужикъяс дінӧ. Вӧлыслӧн кыкнан боксьыс шматкӧ еджыд быг. Кыкнанныс чушкӧны.

— Ёртъяс, — шыасис салдатыд, — еджыдъясӧс ӧні кежлӧ тайӧ местаяссьыс вӧтлім. Ковмас сӧветъяс организуйтавны, кодлӧн эмбурыс лишнӧй, колӧ юкны гӧль йӧзлы, абутӧма олысьяслы.

Верзьӧма гӧнитіс водзӧ. Мужикъяс шемӧс колисны. Мойдысь дядьӧ юрдзиб йылас пуктіс шапкасӧ да довгис гортланьыс.

— Мый нӧ тайӧ? Кыдзи юкны? Тшӧктіс озыръяслысь эмбурсӧ юкны!..

— Кыдзи юкны? — Шыасис буракодь олысь Епим Ёгор. — Ӧнтиплӧн со неважӧн мӧскыс кулі. Челядьыс керка тырыс. Мӧстӧг олӧны. Вайӧ Маланьлысь мӧссӧ петкӧдамӧй сылы. Сійӧ ӧтнасӧн олӧ, дай бур мӧскыс, мортлӧн миян сиктысь оз сюр сэтшӧмыд. Со и тіянлы юклӧм да эмбуртӧмъяслы вермана йӧзлысь эмбур сеталӧм.

Ӧнтип нимкодьпырысь петіс йӧз чукӧрӧ, копыртчыліс Епим Ёгорлы, сэсся став йӧзыслы. Ышмӧм йӧз эз нин лэдзны сылы кыв шуны — ставӧн зэв збыль чужӧмӧн мунісны Малань ордӧ.

* * *

— Тӧлӧ, матушка, тӧлӧ, — идрасьӧ Малань пӧч. Мӧссӧ сёӧдӧма веж турунӧн. Сьӧлӧмыслы долыд. Вомгорулас шӧпкӧдӧ мӧссӧ ыждӧдлана кывъяс. Друг зюль-зёльмуні кильчӧ ӧдзӧсыс — посводз тырыс кылӧ дзорксьӧдісны сьӧкыд кок шыа йӧз. Шай-паймуні Малань пӧч. Сьӧлӧмыс ыркмуні, ёнтыштіс. Недыр мысти керкаысь бӧр гузьӧбтісны-петісны... Карта ӧдзӧс гурйыв воссис да сэні... Сэтчӧ видзӧдлӧм мысти Маланьлӧн кисьыс тёпкысис пӧдӧнчаыс... Кузя, нораа дівӧстіс Гӧрдань.

Медводз пырис Епим Ёгор, босьтіс мӧстӧ пельӧдыс, шыркнитіс голя гӧгӧрыс гез помӧн, кытшлӧдліс ныр-вом гӧгӧрыс да сетіс Ӧнтиплы:

— На, босьт да ну... А ті, мужикъяс, локтӧ тшӧтш вӧтлӧй мӧссӧ.

— Мый нӧ ті, прӧсти господи, керсянныд?.. Менсьым мӧскӧс!..

— Тшӧктісны да нуам, Малань тьӧт, — кодкӧ шуыштіс петігмозыс.

Доймис сьӧлӧмыс. Шемӧс пукалӧ идрасян джек вылын. Карта ӧдзӧс гурйыв восьса, быттьӧкӧ жеръялӧ Малань шог вылӧ. Тыртӧммис гӧгӧр, шуштӧммис.

— Этша на, век на этша вӧлӧма. Кык пиӧс пуляӧн гӧтралісны... Ещӧ на мӧстӧ нӧбалісны, — курыдапырысь пычкӧбтіс пӧрысь син гуранъяссьыс синваыс. — Гӧрданьӧй, матушкаӧй!..

* * *

Тӧвся шонді кельыда мыччӧма ассьыс бансӧ. Мудзӧм гӧрд шонді водзын зарниӧн пӧртмасьӧны лым чиръяс. Гожводзаинъясті волялӧ додь сюв туйяс чукыль-мукыльӧсь векньыдик ордыма мир туйлӧн. Туй кузя беддясигтыр лашиктӧ Малань, мӧдӧма вӧлӧсьтӧ гырысьджык чина йӧзлы норасьны.

— Гашкӧ, и бӧр сетасны да, мездасны тшыг кулӧмысь... Гӧрданьӧй!.. — Вашнитлас мунігмозыс вомгорулас.

Вӧлӧсьтӧ воӧм мысти пырис первойя керкаас шонтысьны. Ӧдва нин сэтчӧдз воис. Кӧдзыд. Сэні пӧсь самӧвар дорын буретш тшай юӧ тӧдтӧм ныв. Малань паськӧм сертиыс гӧгӧрвоыс: „тайӧ, тыдалӧ, наставнича“...

— Шойччы жӧ, бабушка!.. Мый нин мог суис рытӧ-бурӧ?.. Пуксьы да тшай юам.

— Шонтысьыштны пыри муртса кежлӧ... Дерт, бара та ылнаӧдзыд татшӧм кӧдзыд каднад могтӧг эг лок. — Малань висьталіс, мойдіс наставничаыдлы ассьыс шогсӧ.

— Бабушка, норасян гижӧдтортӧ Ленинлы ыстылам... Сетас мӧстӧ, — бурмӧдӧ Маланьӧс наставничаыд.

Нюммуныштіс Малань, серамбанӧн видзӧдліс наставнича вылӧ... пуксис тшай юны.

Уна, унатор на найӧ тёльгисны, сёрнитісны. Кыкнаныс ӧтлаӧ паччӧр сэрӧгӧ водісны да дыр на нума-намакылісны.

* * *

Лун-войыд кольӧ. Зэв регыдик кежлӧ петавлас кельыд чужӧма лун. Зэв гусьӧник нюмдыштлас, яндысяна чужӧмбанӧн видзӧдлас шемӧс усьӧм му вылӧ да бӧр тубыртчӧ сьӧд шаль пиӧ. Дыр лоӧ виччысьны сылысь шаль улысь чужӧмбан мыччывлӧмсӧ.

Оз узьсьыны Маланьлӧн тайӧ сап пемыд войясыс.

Бокъясыс юкавмӧн куйлас, кывзас шыръяслысь гуджӧдчӧмсӧ, аслас юр сэрӧгсьыс жиньгӧмсӧ. Синъяссӧ куньлӧмӧн сійӧ аддзывлӧ Гӧрданьлысь мелі чужӧмсӧ. Чеччӧм мысти дыр на, дыр на оз югды. Пуксьывлас лун, бурмӧдлӧ мукӧдлысь жугыльмывлӧм сьӧлӧмъяссӧ, а Маланьлӧн некор оз бурмыв. Томдырсяыс моз жӧ тӧкӧтьӧ кыпъялыштӧ сылӧн ямӧм морӧсыс. Оз тырмы мыйкӧ сылы...

Ӧтчыд водігкості кодкӧ тракнитіс ӧдзӧссӧ.

— Код нин нӧ, прӧсти господи, вой улас ветлӧ, — повзьыштіскодь да ыджыда чӧвтіс пернапас. Керкаӧ пырис лым сюръя кодь тӧдтӧм дядьӧ, пыркнитіс шапкасьыс лымсӧ ӧдзӧс куричӧ, нирснитіс кинас ус-тошсьыс гыӧрсӧ да тшӧкнитыштӧм бӧрын шыасис:

— Маланняыс тэ лоан?

— Ме бара, ме... Кутшӧм нин мог?

— Корӧны тэнӧ вӧлӧсьтӧ, исполкомӧ. Аски жӧ и лоӧ ветлынытӧ.

— Мый прӧсти господьла нӧ корӧны?..

— Ме ог тӧд. Мем тшӧктісны да висьтала тай со-а... Ветлы.

Мӧд луннас Малань бара кыссис вӧлӧсьтӧдз. Наставнича ордӧ пыравтӧг веськыда муніс исполкомӧ.

Исполкомса юралысь букыша видзӧдліс Малань вылӧ. Киас гӧгӧрбок бергӧдлӧ кабала.

— Тэнӧ, тьӧтка, могӧн корлім... Тэ тай Ленинлы норасян гижӧд ыстылӧмыд. Сы кузя юӧр воис.

— Батюшко, ме эг норасьлы... Сійӧ... Сійӧ...

— Но, мун сэсся. Мӧстӧ бӧр сетасны.

Малань помниттӧмкодь юрӧн петіс исполкомысь. Эз сійӧ аддзыв, эз лыддьыны сылы Ленинлысь гижӧдторсӧ, кытчӧ вӧлі этша да бура гижӧма: „Маланьлысь мырддьылӧм мӧссӧ бӧр сетны ньӧти нюжйӧдлытӧг. Ленин.“

* * *

Шутьлялӧ вой тӧв, омлялӧ. Стын бӧжъясӧ пуктӧ гырысь толаяс, шыльк кыскӧ кык потшӧс коста туйяс. Войвывса олысьяс дзебсьӧмаӧсь паччӧр сэрӧгъясӧ, шонтысьӧны сизимӧд керйӧ кокъяссӧ мыджӧмӧн. Телеграп сутугаяс дзижгӧны тӧвсорыс, разӧдӧны виччысьтӧм юӧр. Гырысь каръясын бӧрддзис став фабрик-заводыс. Нормис син доръясыс став уджалысь йӧзлӧн, шай-паймуні сьӧлӧмъясныс. Нормис тшӧтш Коми му. Нораа вурзалӧ, сьылӧ Парма. Пожӧмъяс куснясьӧны муӧдзыс, быттьӧкӧ кевмысьӧны кодлыкӧ, копрасьӧны.

Малань куйлӧ паччӧр сэрӧгын. Шочиника, сӧмын рыт-асыв да лун сьӧмӧс петавлас мӧс дорӧ, сэсся керкаысь оз петав. Шынякылӧ-олӧ, кывзӧ каньыслысь мойдӧмсӧ. Прӧст кадӧ енлы кевмысьӧ, медым ен сетас Ленинлы кузь нэм да бур шуд. Пыдӧдз мӧрччис сьӧлӧмас Ленинлӧн нимыс. Тайӧ рытӧ водігӧн нин пырис Анна тьӧт. Пыригмоз на нимкодьпырысь горӧдчис:

— Ленин кулӧма, коді тай сарыдлысь местасӧ мырддьӧма... Ентӧ абу веруйтлӧма да, верасӧ дзоньнас вӧлӧм кӧсйӧ бырӧдны. Йӧзыдлы быдсяма налогъястӧ пукталӧма да эз кӧ кув — кокчӧръяд сюмӧд турушка гартны да ӧзтыны кутісны, коді налогтӧ оз кут вермыны мынтыны.

Доймис сьӧлӧмыс Маланьлӧн. Дыр шемӧс сулаліс, немтор эз велав Анналысь бырзьӧмсӧ, сӧмын кывліс, Ленин пӧ кулӧма.

Мӧд луннас бара на — коймӧдысь нин — лашӧдӧ вӧлӧсьтӧ. Оз эскыссьы сылӧн сиктса бызӧдчӧм вылӧ.

Веськыда пырис нывбаба велӧдысь тӧдса ордад. Пыригмозыс синъяснас юаліс сылысь. Гӧгӧрвоис нывбаба велӧдысьыд сылысь могсӧ. Нем шутӧг ящиксьыс перйис да сетіс Маланьлы Лениныдлысь портретсӧ.

— Тайӧ и эм Лениныд.

— Кувсьӧма, мыйтӧм эськӧ буртор эштіс на вӧчны уджалысь йӧзлы, — синвасорӧн шуыштіс Малань наставничалысь дыр кывзӧм бӧрын.