Лұқпан әкім
Лұқпан әкімге бір сопысымақ адам бір жыйылыста айтты:
— Сіздің ауруға ем етуіңіз күнә, құдайдың жіберген қаза-бәлесіне себеп табамын деген құдайға қарсылық болып табылады деп білемін, — деді.
Лұқпан айтты:
— Олай болса, сол айтқан сөзіңіз жазылған кітапты келтіріңіз, сенімді кітап болса біз тоба етіп дәрігерлікті қоялық, — деп.
Сопы бұл сөзді еш кітаптан көргені жоқ, кітап алып келе қоямын деп қозғалмады.
Жыйылып отырған халық шулап қоя берді:
— Сопы, Лұқпан жесірге байдай, жетімге атадай болып, неше мұнды бейшаралардың көзінің жасын тыйды,сен бұл істі күнә деп білсең кітабыңды көрсет, болмаса қазыға алып барып, жазаландырамыз, — деп.
Істің бұлайынша зорайып бара жатқанын көріп, Лұқпан халықтан өтініш етіп тысқа шығарып, сопыны оңаша қалдырып айтты:
— Алла разы болсын, молдам, білген шамаңызша бізді күнәдан тыю үшін ақыл айтқаныңызға. Бірақ, бізден де сізге бір ақыл айтылсын: қашан да бір істі істегіңіз келсе, ол іске әуелі ақылыңызды, онан соң көзіңізді жұмсаңыз, сонан соң ақылыңыз дұрыстаса, көзіңіз көріп, жөнін танып мақұл көрсе, тіліңіз бен қолыңызға сонда ерік беріңіз. Екінші, сіздің айтқан сөзіңізден оқып жетіспегендік көрінеді, құдайтағала адамға әртүрлі дене берді: қол берді жұмыс қылмақ үшін, көз берді көрмек үшін, аяқ берді жүрмек үшін, құлақ берді есітуге, ақыл берді ойланып, жаман-жақсыны аңғаруға. Сол берген денелерді тиісті орнына жұмсамасаң, құдайдың бұйрығына қарсылық болып табылса — керек; оның үшін жүрмей, тұрмай, отырмай, көрмей, есітпей құдайға құлшылық етіп те болмайды. Сол реуішті жансыз нәрселердің де керексіз жаратылғаны жоқ. Бір шөпті у етіп жаратты, екінші шөпті оған басытқы етіп жаратты; бұларды да танып, біліп бұйрықты орнына жұмсамасаң күнәлі боласың тиісті пайдалы орнына жұмсаудан обал болмаса керек, — деді.
Талдау Осы әңгімеде түрлі мәселелер сөз болған: діни көзқарастардағы таластар, халықтың көңілі толмаушылығын білдіруі, медициналық жәрдемнің тапшылығы, және басқа жағынан автор адамгершілік және адалдық танытуын көрсетеді. Бұл әңгіменің тақырыбы болып табылады. Бірақ та ол үстірт пайымдау. Ақиқатында, Ы. Алтынсарин әр жанжалдын адамгершілік жолымен шешуін көрсетеді, мысалы Лұқпан әкім Сопыны іс-әрекетпен қорлаудын орнына ымыраға келуге шешім қабылдап, осылайша өз тәрбиеліліктігін көрсетті. Себебі адамды әдептілік басқармаған жағдайда әдептілікке жат нәрселер оны жаулап алады. Олай болса, адам әдеп нормаларын аттап кетпей, өзінің барлық іс-әрекеттерін осы қағидалармен бағамдай алғанда, мінез-құлқын әдеп ережелеріне сай ұстай алғанда, өзін- өзі әдептілік тұрғысынан қадағалай алғанда ғана бұл өмірдегі, тіршіліктегі діттеген арманына жете алмақ. Ал адамға қойылатын басты талап – асыл да ізгі адамгешілік қасиеттерді бойына сіңірген, ұлағатты азамат болып шығу. Өйткені адам-өзінің адамгершілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен және әділеттігімен ардақты. Адамгершілік – адамның рухани арқауы. Осы әңгіменің шешуші сәті- Лұқпан әкімнің қорытынды сөзі болды: “Қашан да бір істі істегіңіз келсе, ол іске әуелі ақылыңызды, онан соң көзіңізді жұмсаңыз, сонан соң ақылыңыз дұрыстаса, көзіңіз көріп, жөнін танып мақұл көрсе, тіліңіз бен қолыңызға сонда ерік беріңіз...құдайтағала адамға әртүрлі дене берді: қол берді жұмыс қылмақ үшін, көз берді көрмек үшін, аяқ берді жүрмек үшін, құлақ берді есітуге, ақыл берді ойланып, жаман-жақсыны аңғаруға. Сол берген денелерді тиісті орнына жұмсамасаң, құдайдың бұйрығына қарсылық болып табылса — керек.” Осы сөздер діни бүкпе мәнмен болса да, олар шыншыл, себебі алдымен ойлап алып, содан соң ғана барып сөйлеп, біз өте көп келеңсіз жағдайларды болдырмаймыз.