Лулпыжет (Медведев)

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Лулпыжет
Автор: Григорий Сергеевич Медведев
1927 ар

Пиез солдатысь бертэм бере, Максимлэн улонэз сӧриськиз. Азьло но кар дӥськутэн муртлэсь укно ултӥз кошкемзэ адӟиз ке, сӥяса ик кошке вал. Курдам кадь луэ но, йырзэ чаляк ватэ: медаз адӟы. Урамтӥ ортчыкуз но, кыдёкысен палэнскыса кошке. Вераськыны кутскыны уртэз ик ӧвӧл. Оло ӧй курдасал, дыр, но, сыӵе дӥсяськем муртъёсыз пересьёс курлало. Тышкасько, син азязы ик адӟонтэм каро. Мылкыдазы уг кельшыто, — олокыӵе йӧтэ.

Максим пересьёслэн верамзылы оске. Пумит ноку но уз лу: сьӧлыклэсь курда. Айыезмумыез но мар вера, валэктэ,— кылзӥськиз. Валлён дырысен ик сыӵе дышемысь али Петырезлэн кылзӥськымтэез сюлэмзэ чиге. Гадяз горд тасма нуллэмысьтыз син азяз силё кадь люкетэ, мылкыдзэ пачкатэ. Выль сямен улыны пиналъёсыз дышетэмысьтыз пельдӥньыз пилиськымон вожез потэ. Мугорыз либыт-либыт писыръяса улэ: марке но уг тырмы кадь потэ. Кытӥ иземез но уг лу. Кӧтурдэсысеныз кӧтурдэсаз берыкъяськыса, лыосыз ик сызласа висё.

— Эк, пие, пие… — шуыса, ас понназ лулӟылэ. Кытӥ кӧтӝожзэ кутэмез луымтэысь синкылизэ оген-оген виятэ.

Куректон ик вань. Петырез инмарлы уг оскы. Черке уг ветлы. Кӧшкемес кылъёс вера: артель (эштос) кылдытыны дасяське. Пиналъёсыз дышетэ — пересьёслэсь кылзӥськыны уг косы. Йыртэмасьёсын нюръяське, — судэ сётэ.

— Умой, курадӟытэк улонмы асьме бордын, инмар бордын ӧвӧл, — шуэ.

Пересь атайёс-анайёс Петырез, корказ ӧвӧл дыръя, ымзы жадьытэк, оломар но шуо, возьытэ вутто. Максим кытчы пырыны инты уг шедьты, му пыр вияса кошконо кадь луэ. Ёрмеменыз чыртыяз куинь куч (кирос) но нуллыса оскалтӥз. Озьы но сюлмыз каньыл ӧз лу. Пелляськись доры но ветлӥз, — ӧз юртты. Берло чиданэз пӧсьтӥз.

— Пие, горд тасмадэ кушты, — кырыж учкыса, каллен вераз.

— Марлы?..

— Марым… сюлэмез пыжытыса улэ. Пересь калыклэсь ӧжыт возьдаськы. Тонэн йырин умой калыклэн син азяз адскыны возьыт.

— Эй, атай, атай… Удмурт калыкез пересьёслэн сюрестӥз мынэмзы быдтэ. Нуллӥ ке, ӧй ке, нокин уз но кулэсмы, уз но буды.

— Керы силё тон, ява. Ӟеч улӥсь калыкъёсыз сӧриськод! — курданзэ вунэтыса, Максим вазиз. — Э-э, пие, нянь сиыны уз кылды, дыр, тонэн. Былёд… узырмон интыяд гольык кылёд. Калыклэн юриськемез куке но азяд вуоз, тодыса ул… Инмар ӧз ке косы, узырмод-а? Ачим кудмында узырмыны турттӥ: со куен ик улӥсько. Мар понна? Коӵыше дас кыклы уг вуы. Пересьёс верамъя: коӵышед дас кыклы ӧз ке ву, ноку уд узырмы. Маркем вордыны тырши: я куло, я кытчы ке ышо. Валад-а?

— Тон солы оскиськод-а?

— Малы уд оскы? Тодытэк уг верало, дыр, ук?

— Визьтэмъёс гинэ солы оско. Визьмоос книга лыдӟыса ужало. Коӵыш, коӵыш… — Петыр исаз. — Улон-вылонысь котьмае но адӟи ини, кылӥ. Аслам оскиськеменым артеле пото.

— Каргало мон тонэ. Гольык кельто! — атаез кеськиз. — Тодыса ул…

— Уг курдаськы, уг но оскиськы. Закон вань та вадес.

Петырлэн кылъёсыз атаезлэн пельдӥняз тулъяськыса шуккиськизы. Максим паймеменыз киыныз шоналскиз но потыса кошкиз. Йырыз жон-н! карыса секытомиз.

— Саптаз!.. Сӧриськиз!.. Лулпыжет!.. — ас йӧназ вераське.

* * *

Аръёс воштӥсько, дыр ортче. Максим ас гуртаз азьло куен ик улэ, ужа. Петырез сьӧры йыркуреныз артеле ӧз мыны. Ма малы мынод, кур уд лу? Пересьёс исало, возьытэ вутто, тышкасько ук! Узыр Лёгор косэмъя буко ултӥ но Максимез поттазы. Кияз нинпу кутыса, нянь но сюдӥзы. Петыредлэн, калыкез сурам сьӧлыкез понна, вань курадӟонэз аслыд мед луоз, тынад пиед, ачид чида, нинпу кадь кӧсэкты,— шуыса, калык азьын серем каризы.

Максимлэн улон-вылонэз пожомиз. Сюлэмыз чутрак чигиз. Пурысьтам йырсиез нош на пурысьтаз, етӥн кадь луиз. Сиён-юон но иназ уг мын, кӧш йӧтэ. Сыӵе-сыӵе курадӟемысьтыз Петырлэсь юртсэ сутыны мылкыд лыктэм вал но, курдаз.

— Адӟод вылэм таӵе-таӵе улонэз, — шуыса, гурвылаз ӵем-ӵем лулскылыса кылле.

Тулыс вуэм бере, Максим нош туно доры мынӥз. Петырзэ карган сярысь, улон-вылонзэ сӧрон сярысь юал-ляськиз. Туно, одӥг пуд пызьзэ басьтэм бераз: «Петыред туж алама мурт, сураськемын, синкылиез ик поттэ», — шуыса, курлаз. Куасьмем лулпу выжыез сӥньысен валче карыса кышет пуме думыса поныны косӥз, дышетӥз:

— Лулпу выжы кадь куасьмоз, сӥньыс кадь кыстӥськоз, векчиёмоз.

Максим туно верамъя ик дауртӥз. Луд уждыр вуытозь, Петырез куасьтыны тыршиз. Лулпу выжыез но сӥньысез, ӝиг-ӝиг думыса, гурлэн урдэсаз ошыса возиз. Таӵе дауртэм понназ калык ик шумпотӥз, ушъяз. Озьы но номыр ик ӧз лу: Петырез со куен ик ужа, сӥлё-виро улэ.

Адӟод вылэм.

* * *

Ӟег аран ортчиз. Арысь аре ю-нянь удалтымтэысь калык инмарлы оскымтэ муртэз тышкаське. Петырез но турлы-пӧртэм кылэн буре ваё. Пиналъёс но одӥг-одӥг валась муртъёс гинэ куспаз пыро, ужзэ ушъяло.

Ӟег кизён вуэм бере, пересьёс ӧтчам люказы. Быдӟын вӧсясен вераськыса, лудын вӧсяськоно каризы. Ош вандыса, куазьлэсь дырыз дыръя зоремзэ возьмаса, инмарлы сӥзьыны тупатӥзы.

Пус кутӥзы но, Максим вылэ усиз. Нырысь ошсэ сётэмез уг поты вал, жаль потӥз. Берло нош нокыӵе ӧз лу ни. «Петыре оло тупалоз, ю-нянь удалтоз», — шуыса, сюлэмыз интыяз пуксиз.

Нунал чебер кылдӥз. Шунды чиль-чиль чиля. Омыр мылкыдэз ветта. Калык шумпотыса вӧсяське. Юон дыр дӥськутэн дӥсяськемын. Верасько, серекъяло, ветло. Виназэс музъемез пылатымон ваиллям. Мылкыдо юо, яратыса, ческыт карыса…

Лымшорысен кутскыса, шунды нюлэс сьӧры пуксьытозь шулдыръяськизы. Ошлэсь йыръён бервыл гинэ кылиз. Вирзы шудымон кудӟизы. Пӧртэм гурен кырӟазы, эктӥзы. Тужгес Максим ньылонэзлы мылкыд, эрик сётӥз. Дурыстэм трос юэмысьтыз ана дурын ӵукнаозь лошъяськыса изиз.

Сиськыны пуксид ке, семьялэсь тросгес мед сиём кадь мылкыд куре. Сӥль люкало ке, бадӟымзэгем басьтэм потэ. Йӧл сётӥзы ке, чашка трос мед луоз кадь йӧтэ. Коӵыш йӧллы дышиз ке, нош лушкамез потэ. Сыӵе ик пересьёслэн но мылкыдзы ӝутӥськиз. Вӧсяськем беразы, ньыль нунал дугдылытэк юизы.

Нош куазь ялан одӥг кадь уг луы. Кытӥ зорез возьмаса жадёно, кытӥ, чик дугдылытэк, уен-нуналэн зоре. Ӧчкарем кадь, дугдылытэк зорыны кутскиз. Ньыль нуналлэсь мултэс юэм понна, зор ултӥ котмыса, кынмыса, дэриен наштаськыса кизёно луизы. Ӟегзы лудын сисьмыса пукиз. Сезьы но зор ултӥ араськиз. Мырдэм, толалтэ вуон азьын гинэ, ю-няньзэс доразы вуттӥзы.

Тӥни кытын вылэм со йыр корман!

* * *

Петыр эшъёсыныз ӧз изьы, дыраз вань ужзэ ужаз. Тыршыса шедьтэм луд ужан машинаосыз туж зол юрттӥзы. Ужзы но секыт ӧз ужаськы: шулдырен ортчиз.

Толалтэ вуэм бере, артеляз горд сэрег усьтӥз. Волосте ветлыса, турлы-пӧртэм книгаос, газетъёс ваизы. Со куен толбыт дышетскыса потӥзы, йырвизь люказы. Сиён-юон но кӧё-сӥлё луиз. Ыж-пудо но куро сиыса ӧз кылльы: ческыт сизьйырез ымтросаз сииз.

Тулыс вуиз. Лымы шуназ. Шутэтскем бере, нош уждур вуэ. Котькин тӥрлыксэ дася: тупатэ, дуре, выльдэ, сузя. Максим но калык кадь ик дасяське. Либыр-лябырӟем герызэ гозыен но мар думылэ, кортӵоген тулъя. Мылкыдыз туж секыт. Лулске но малпаське, малпаське но лулске.

— Тӥрлык куашка, пӧсьтэ. Юртъер йӧмыра. Берпум скалме узыр Лёгорлы вузай… Нянь уг тырмы: сютэм но кылёно луэ. Эк-кк-ке… Куашказ улон…

Тазьы, ас понназ вераськыкуз, Петырез тодаз лыктӥз. Пӧртэм малпаськонъёс йыраз силё-тӧл кадь берганы кутскизы. Умой улэмез син азяз пуксиз. Тыр улэмезлы вожъяськиз (закыраз).

— Туннэ ик со вӧзы ужаны мыно, — шара вазиз. — Мар мон татын кыллисько… Оло, оло тодыса ужа, дыр… Мыно…

Тулэз тулэн тэтчыто ук!

* * *

Арня нунал. Калык дӥсяськыса, коштанъяськыса, чильтыръяськыса волосте мынэ. «Ю удалтон» праздникез адӟемзы потэ.

Калык трос люкаськемын. Кужен-вамен, мыд-мыдлань ветло. Шулдыръясько, пӧртэм кушманъёсыз, кидысъёсыз, пудо-животъёсыз учко.

Максим но лыктэмын. Пыдаз сурон сапег кутчам. Йырсиоссэ вӧйын вӧям. Кияз етӥн, сизьйыр кутыса, пукон вылэ тубиз. Котырак сылӥсь калыкез учкем бераз, таӵе кылъёс вераз:

— Пересьёс, пересь анайёс… визьтэм вылӥськеммы асьмеос. Мон но визьтэм вал: сое али валай. Пие выль сямен ужаны турттэмысь адӟемпотостэм кари. Каргай, лулпыжет интыын лыдъяй. Мон пересь ини. Кема уг улы, куло. Туж курадӟыса улэмысьтым артеле мынӥ. Оскиськыса, адӟыса, валаса мынӥ.

Дано мед луоз выль луд, выль гурт!


Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.