Ленин да Гӧрд Армия
Гӧрд Армиятӧ лӧсьӧдіс Коммунист партия
Гӧрд Армия лӧсьӧдан лунӧн лыддьысьӧ 1918ʼ вося февраль тӧлысся 23ʼ лун. Тайӧ лунас Народнӧй комиссаръяслӧн Сӧвет лэдзис декрет (закон): «Лӧсьӧдны выль армия — Рабочӧй-Крестьяналысь Гӧрд Армия».
Та серти оз ков думайтны: Гӧрд Армияыд пӧ сӧмын на сизим во сайын миян и лои.
Коммунист партияыд, аслас Ленин ёрт юралысьыскӧд, партия пансьӧмсяньыс кутіс уджавны революция вӧчысь вынйӧртӧ (сила) чукӧртӧм вылын.
Зиновьев ёрт, — сійӧ пыр Ленинкӧд тшӧтш уджаліс, бур отсӧг сылӧн вӧлі, — шуӧ: «Кор миянӧс, большевикъясӧс, сарыдлӧн правительствоыс вӧлі лыйлӧ, ӧшӧдлӧ, быд ногӧн нартитӧ, сэки нин миян партияыд не ӧти, не кык во, а кызь вит во дорысь унджык пыр ӧтарӧ чукӧртіс, лӧсьӧдіс Гӧрд Армиятӧ. Сӧмын тайӧ кызь вося удж пондаыс 1917ʼ вося октябр тӧлысяд сэтшӧм ӧдйӧ да бура, ӧти войӧн, сувтіс Гӧрд Гвардияыд. А сійӧ сэсся регыдӧн пӧри Гӧрд Армияӧ».
Владимир Ильич Ленинлӧн партияыс (сійӧ став олӧмсӧ, вирсӧ, ловсӧ пуктіс партиясӧ лӧсьӧдӧм вылӧ) 20–25 во чӧж уджаліс Гӧрд Армиятӧ лӧсьӧдӧм вылын.
Вына, ён Гӧрд Армиятӧ Коммунист партияыд лӧсьӧдіс аслас дыр пессьӧмӧн, ёна мырсьӧмӧн.
23 во сайын
1902ʼ воын «Что делать» («Мый вӧчны») нима нигаын Владимир Ильич сар правительствокӧд ӧружйӧӧн вермасьӧм йылысь гижӧ:
«Ӧні, ме чайта, быдӧн нин шуасны: миянлы колӧ бура мӧвпавны сы йылысь да сюся лӧсьӧдчыны сэк кежлӧ».
Кутшӧм нӧ вӧлі сэки кадыс (пӧраыс)?
Ӧні быд уджалысь морт нин тӧдӧ: революциятӧ бур помӧдз нуӧдны колӧ косьӧ нуӧдысь, индалысь, туйдӧдысь партия. Эз кӧ вӧв сэтшӧм партияыд, сар правительствотӧ, капиталистъястӧ, помещикъястӧ не вермывны эськӧ вӧлі Россияад.
Косьӧ нуӧдысь, индалысь, нырщикалысь партияыс уджалысь йӧзлӧн эм Коммунист партия. Коммунист партияын медся ыджыд сьӧлӧма, медся бур вежӧра, медся шань войтырыс пабрик-заводса уджалысьяс, рабочӧйяс костысь. Коммунист партияыд став му пасьталаыс уджалысь йӧзӧс туйдӧдӧ выль оласноглань.
Со мый тӧдӧ нин ӧні быд уджалысь морт. Кызь-куим во сайын пабрик-заводын уджалысьяс (рабочӧйяс) весиг оз на вӧлі бура гӧгӧрвоны партия колӧмтӧ. Колӧ вӧлі налы сійӧс вежӧравны, спуттю висьтавлыны, мыйла колӧ партияыс, мый сійӧ пондас вӧчны да с.в. Колӧ вӧлі вермасьны сэтшӧм наян войтыркӧд (меньшевикъяскӧд, эсэръяскӧд да мукӧдкӧд), кодъяс вӧлі лыддьӧны асьнысӧ уджалысь йӧз дор сулалысьясӧн, — эськӧ збыльсӧ, уджалысь йӧзсӧ озыръяслы вузалысьяс вӧліны. Найӧ, кыдзи вермисны, падмӧдісны чукӧртны коммунист партиятӧ: оз пӧ ков некутшӧм партия, нинӧм пӧ сыысь. Сэки лои ёна уджавны Владимир Ильич Ленинлы: югдӧдны, сюсьмӧдны, кыпӧдны рабочӧйястӧ да вермасьны, косясьны (кывнас, гижӧд пыр да) наян войтыркӧд, уджалысьястӧ падмӧдысьяскӧд, озыръяслы найӧс вузалысьяскӧд. Тайӧ уджсӧ Лениныд нуӧдіс «Искра» («Кинь») нима газет пыр. Газетсӧ лэдзисны заграничаын. Россияад ыставлісны сійӧс сар правительствоысь гусьӧн. Сэки жӧ «Что делать» нигаыд Ленинлӧн петіс. Сэні Владимир Ильичыд партия йывсьыд гижӧма нин паськыдджыка, гӧгӧрбоксянь петкӧдлӧма.
Ленин велӧдӧм серти партияыдлы колӧ лоны кӧрт кодь топыдӧн. Мед пӧ сійӧ кӧть ичӧтик, мед сэні этша войтыр, сӧмын мед вӧліны найӧ ыджыд сьӧлӧмаяс, тыр-бур вежӧраяс, уджалысь йӧз дор помӧдз сулалысьяс, повтӧг вермасьысьяс. Партиятӧ пӧ колӧ лӧсьӧдны сідзи, — шуліс Ленин ёрт, — мед эськӧ сійӧ вермис зэв бура лӧсьӧдчыны сувтны воча сар правительстволы, капиталистъяслы да помещикъяслы да косьӧн шыбитны, дзикӧдз путкыльтны найӧс.
Татшӧм кӧрт кодь топыд партиятӧ паніс Лениныд 1903ʼ воын, апрель-май тӧлысьясын, Лондонса съезд вылын.
Съездвывса унджык делегатыс шуисны Ленин ёрт бӧрся мунны. Сы вӧсна кутісны шуны найӧс большевикъясӧн — унджыкыс. Лӧсьӧдісны топыд — уджалысь йӧзӧс мездӧм кузя — саркӧд да помещикъяскӧд чорыда вермасьны кутчысьысь партия.
Медводдза уджыс партияыдлӧн вӧлі лӧсьӧдчыны косясьны саркӧд, кыпӧдны сійӧ кось вылас пабрик-заводса став уджалысьсӧ, тшӧтш крестьянаӧс.
Сэки нин В. И. Ленин велӧдіс: «революцияыд пӧ вермас помасьны бура сӧмын сэки, кор уджалысьяс да крестьяна петасны ыджыд кось вылӧ ӧтувтчӧмӧн». 1901ʼ воын «Пролетариат да крестьянство» нима статтяӧн Ленин ёрт тӧдмӧдӧ крестьяна сьӧкыд олӧм-вылӧмӧн, найӧ пикӧ воӧмӧн. Сійӧ шуӧ гижӧдас: «Кыдзи нӧ эськӧ, кутшӧм ногӧн кокньӧдны крестьянаӧс, мездыны найӧс ыджыд пикысь».
Крестьянаыд вермасны мездысьны помещикъяс да капиталистъяс кипод улысь сӧмын рабочӧйяскӧд ӧтувтчӧмӧн: ӧтув накӧд петасны кӧ ыджыд кось вылӧ, отсаласны кӧ уджалысьясыдлы лӧсьӧдны социализм.
1903ʼ воын Владимир Ильич нигаӧн чукӧстчис гӧль крестьяналы. Сизимӧд юкӧдас (7ʼ глава) сійӧ нигаас гижӧма 1902ʼ во тулысса крестьяна бунтъяс йылысь (Полтаваса, Харковса да мукӧд губерняса). «Крестьянаыд пӧ вывті сьӧкыд олӧмысла, ёна нартитӧм-дзескӧдӧмысла кутісны корсьны кокньӧд, долыдджык олӧм. Крестьяна лӧсьӧдчисны ланьтӧмӧн, тшыгла кулӧм дорыс пӧ бурджык кувны косясигӧн нартитысьясыскӧд. Сідзи и колӧ вӧлі вӧчны, лючки найӧ мӧвпалӧмаӧсь. Сӧмын тай долыдджык олӧмтӧ корсьны крестьянаыд эз вевъявны: сар правительство ыстіс на вылӧ, неприятельяс вылӧ моз, салдатъясӧс. Крестьянатӧ вермисны. Унаӧс на пиысь лыйлісны, унаӧс виисны, лёкысь нӧйтісны — мукӧдсӧ кувтӧдзныс, мучитісны быдсяма ногыс».
«Рабочӧй классыд, — водзӧ гижӧ Владимир Ильич — ньӧтчыд оз вунӧд сар правительствоӧн лыйлӧм, кувтӧдзыс нӧйтӧм, мучитӧм крестьянаӧс. Сійӧ мученикъясыс ӧд сувтлісны вермасьны мездлун корсьӧм кузя, уджалысь йӧзлы шуда, долыд олӧм шедӧдӧм кузя... Бур вежӧра рабочӧйяс асланыс висьтавлӧмӧн отсаласны крестьянаыдлы бура вежӧравны, мый понда нартитысьясыс вермисны найӧс медводдза кыпӧдчылӧмын (1902ʼ воын); индаласны, велӧдасны выльысь кыпӧдчӧмӧн вермыны сарскӧй слугаясӧс.
Крестьянатӧ ӧд ӧні (1902ʼ воад) вермисны, абу вӧлі найӧ кыдз колӧ лӧсьӧдчӧмаӧсь кось вылас да.
Крестьяна кыпӧдчӧмтӧ пӧдтісны му-видз гӧль уджалысьястӧ пабрик-заводса уджалысьяскӧд ӧтувттӧмла (сэки найӧ эз на ӧтвылысь косясьны капиталыдкӧд).
Кор став уджалысь йӧзыс Россия пасьтаысь — му-видз уджалысь и, пабрик-заводын уджалысь и, — ӧтвылысь сувтас, кор бура лӧсьӧдчас кось вылас, — сэки, сомын сэки путкыльтас помӧдз сарыдлысь тронсӧ, сыкӧд тшӧтш помещикъястӧ, буржуйястӧ, став виръюысьсӧ. Нартитчӧмлы сэки воас пом».
Владимир Ильичыд тадзи гижис крестьянаыдлы 1903ʼ воын.
1905ʼ воас кыптіс выль революция, паськаліс сійӧ Россия пасьта нин.
1905ʼ вося революция
Январ тӧлысся 9ʼ лунӧ, 1905ʼ воӧ, уна сюрс Питирса рабочӧйяс мӧдӧдчисны Зимньӧй дворечлань Николай сар дінӧ, сьӧкыд олӧмысь кокньӧдтор корыштны. Сарыдлы веритысь рабочӧйыд сэки уна на вӧлі; чайтісны, позьӧ на пӧ «сар батюшкоыдлысь» мездлунтӧ корыштны, «правда корсьны». Мунісны ӧбразъясӧн, «спаси господи» сьылігтырйи. Водзвыланыс поп Гапон. Николай сар-палач петкӧдліс ассыс «правдасӧ» пулемётъясысь, винтовкаясысь свинеч зэр лэдзис локтысь йӧз вылад.
Уна сё морт нэм кежлас водісны сар двореч водзӧ. Уна сё челядьӧс да нывбабаӧс нырисны сарыдлӧн палачьясыс. Тайӧ лунас (шусьӧ: Кровавое воскресенье) рабочӧйяс гӧгӧрвоисны помӧн: мездлунтӧ уджалысь йӧзыдлы ковмас шедӧдны асланыс киӧн. Сы вӧсна медвойдӧр ковмас путкыльтны сарсӧ: сійӧ ӧд медыджыд вӧрӧгыс, медчорыд нартитысьыс.
«Рабочӧй класс», гижӧ Ленин январ тӧлысся 12ʼ лунӧ: «велаліс вермасьны сар правительствокӧд бура, сар двореч водзын босьтіс сійӧ ыджыд урок. Регыд став уджалысь йӧзыс петас кось вылӧ ӧружйӧӧн нин... Ӧружйӧӧн сӧмын уджалысь войтыр перъяс мездлунсӧ аслыс»...
Партия шуӧ: кыпӧдчӧ саркӧд ыджыд кось. Апрель-май тӧлысьын 1905ʼ воын, партиялӧн коймӧд съездыс та йылысь шуис:
«Пырысьтӧм-пыр жӧ партиялы колӧ котыртны пабрик-заводъясын медӧн уджалысьясӧс (найӧс шуӧны мӧд ногӧн «пролетариатӧн»), ӧружйӧӧн петны косясьны сар правительствокӧд. Мырсьыны, кыдз-мый верман, заптыны ӧружйӧ; косьсӧ нуӧдны водзвыв лӧсьӧдны план. Кось нуӧдысьясас бӧрйыны партийнӧй роботникъясӧс, ковмӧм серти. Восьтавны комитетъяс».
Партияыдлӧн уджыс кутіс пуны. Воссялісны кось вылӧ петны лӧсьӧдчан партийнӧй организацияяс (военнӧй партийнӧй организацияяс). Чукӧрталісны рабочӧйясӧс косясьысь дружинаясӧ; мырсисны быд ногӧн унджык ӧружйӧ заптыны. Тайӧ, 1905ʼ вося дружинаясыд, и вӧліны медводдза отрадъясыс ӧнія Гӧрд Армияыдлӧн.
Сэки жӧ партияыд босьтчис уджавны сарскӧй армияын (армияас унджык салдатыс вӧлі крестьяна пиысь), мырсис югдӧдны салдатъяслысь вежӧрнысӧ; сюсьмӧдны найӧс, мед эськӧ эз сувтны найӧ, генералъяс тшӧктӧм серти, сара – уджалысь йӧз костса войнаад уджалысьясыдлы воча.
Зиновьев ёрт висьталӧ: «1905ʼ воын пӧ нин ми, большевикъяс, уджалім гусьӧн революция дор сулалысь салдатъяс костын. Сэки ме вӧлі Центральнӧй Комитетын шленын. Сарскӧй селоын чукӧрті салдат кружокъяс. Найӧ вӧліны сэні революция дор сулалысь медводдза салдат котыръясӧн. Охта ю вылын, море вылын, пыжъясын, велӧдім уджалысь йӧз дор сулалысь десятка-мӧд салдатъясӧс, дорим наысь чорыда сулалысь большевикъясӧс.
Салдатъястӧ колӧ вӧлі сюсьмӧдны, мед, эськӧ, найӧ гӧгӧрвоисны: генералъяс тшӧктӧм серти пӧ, лыйлӧны ӧд найӧ ассьыныс вокъяснысӧ, батьяснысӧ, уджалысь йӧзӧс, рабочӧй-крестьянаӧс; колӧ вӧлі сяммӧдны найӧс ӧружйӧнысӧ бергӧдны сар палачьяс вылас да помещикъяс вылӧ.
Революцияыд лунысь лун кутіс паськавны. Уна сувтісны пабрик-заводъяс. Рабочӧйяс уджнысӧ эновтісны, кутісны уличаяс кузя, чукӧрӧн-чукӧрӧн, уна сюрсӧн ӧтлаын, ветлӧдлыны, чуксавны став увтыртӧм, дзескӧдӧм, пикӧ воӧм войтырсӧ мездлун перйыны. Унаысь найӧс, куш киа войтырӧс, ӧружйӧтӧмъясӧс, лыйліс сарыдлӧн войскаыс.
Кӧнсюрӧ: Одессаын да, Лоддзын да, Кавказын да, кӧн да, сарскӧй войскаыдкӧд ӧружйӧӧн нин водзсасисны.
Рабочӧй дружинаясыд, ловнысӧ, олӧмнысӧ жалиттӧг вермасисны, косясисны мездлун шедӧдӧм понда. Кодсюрӧ салдатъяс эз кутны кывзыны генералъясныслысь. Быдса ротаяс, мукӧддырйи дзонь полкъяс, эз вӧчны найӧ тшӧктӧм серти: эз лыйлыны вокъяснысӧ — уджалысь войтырӧс. Большевикъясыд веськӧдлісны став косьнас, пыр вӧліны найӧ медводзынӧсь.
Уджалысь йӧзыдлӧн мездлун корсьӧм понда лэптысьӧмыд бара жӧ мӧдіс разі-пели. Крестьянаыд рабочӧйясыдкӧд ӧтувтӧ кыпӧдчыныд эз сяммыны, лыддим нин тай Ленин ёртыдлысь велӧдӧмсӧ: «сӧмын ӧтвылысь кыпӧдчӧмӧн рабочӧйяс крестьянакӧд вермасны шедӧдны аслыныс мездлунсӧ. Сы вӧсна колӧ вӧлі кыпӧдны кось вылӧ тшӧтш крестьянаӧс. Революцияыд дзикӧдзсӧ эз кус, пыр ӧтарӧ кыптіс, лунысь лунӧ сар палачьяскӧд кось паськаліс. Отсӧг крестьянасянь ёна вӧлі колӧ.
«Медся колантор да медся сьӧкыд удж ӧні уджавны крестьяна костын», гижӧ Владимир Ильич: «Крестьянаыд асьныс кӧзяеваяс: налӧн эм этшаник эмбуртор, керка-карта, видз-му, скӧт, ӧрудийӧ. Найӧ, рабочӧйясыд моз, абу чукӧраӧсь. Олӧны разі-пели, торъя семьяясӧн. Быдӧн тӧдӧны ассьыныс видз-мунысӧ, пессьӧны сэні. Сы понда оз аддзыны найӧ медыджыд вӧрӧгнысӧ ассьыныс — капиталисттӧ... Сійӧн налы рабочӧйяссьыд (налӧн ӧд нинӧмыс абу дай чукӧрӧн капиталист ордад уджалӧны) сьӧкыдджык кыпӧдчынытӧ, выль олӧм корсьӧм понда кось вылад сувтнытӧ.
«Тыр бур вежӧра рабочӧйяс! Восьтӧй синъяссӧ крестьянаыдлысь, сюсьмӧдӧй найӧс, висьтавлӧй лӧсьыда гӧгӧрвотӧдз вӧрӧгъяс йывсьыс, медым сяммасны асьнысӧ мездӧм кузя рабочӧйяслы отсавны, ӧтув лёк вӧрӧгъясысь мездысьны.
«Оз ков жуйявны — шуӧ Ленин юнь тӧлысся 20ʼ лунӧ — тэрыбджыка, сюсьджыка колӧ ӧтувтны кось вылӧ кыпӧдчӧм став войтырсӧ. Разі-пели кось вылад сувтӧмсьыд буртор нинӧм оз артмы. Тадзи кӧ водзӧ мӧдӧдчасны, — ньӧжйӧникӧн, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, карысь карӧ, сиктысь сиктӧ, — кыпӧдчавны, сарыдлӧн правительствоыс нырас, жугӧдас сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн ставнымӧс.
Кужам кӧ, вермам кӧ сарыдлы да капиталистъясыдлы воча сувтысь йӧзтӧ ӧні ӧтувтны, некутшӧм вын (сила) оз вермы миянӧс пӧдтыны, венны. «Ӧтувтчӧмыд ӧні ёна нин мунӧ, быдсяма ногӧн. Уджалысь войтырыд велӧдчӧ ичӧтик, ӧтка косьяссянь медбӧръя, медыджыд кось вылас сувтны, революция вӧчны, помӧдз путкыльтны виръюысьяслысь нэмӧвӧйя нартитчӧмсӧ.
«Уна на, дерт, пемыдлуныд, гӧгӧрвотӧмыд, полысьыд и рабочӧйяс костад, крестьяна йывсьыд немтор нин и шуны. Но видзӧдлӧй жӧ, кыдзи сувтӧ, садьмӧ, веськӧдчӧ тӧрытъя «рабыд». Кыдзи сылӧн шогысла джынвыйӧ гудыртчӧм синмыс югъялӧ. Видзӧдлӧй крестьяна кыпӧдчӧм вылӧ. Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, торйӧн-торйӧн петӧны найӧ, джынвыйӧ асьныс оз гӧгӧрвоны, мый понда сувтӧны, мый понда пессьӧны, мыйла кулӧны. Ми этша на тӧдам крестьяна кыпӧдчӧмъяс йывсьыд.
«Но бура ми тӧдам: тыр бур вежӧра рабочӧйыд кось вылӧ сувтысь крестьянинкӧд гӧгӧрвоасны мӧда-мӧднысӧ медводдза кывсяньыс да топыда йитчасны мездлун шедӧдӧм кузя».
Декабр тӧлысся кыпӧдчӧм
Юнь тӧлысся 14ʼ лунӧ, 1905ʼ воӧ, большевикъяс велӧдӧм индалӧм серти броненосец «Потёмкин» вылын кыпӧдчисны матросъясыс. «Потёмкин вылӧ лэптісны гӧрд плаг. Матросъяс чукӧстчисны став Черноморскӧй флотса матросъяс дінӧдз: «Вӧчӧй пӧ ті миян моз жӧ». 13 лун «Потёмкиныд» ветлӧдліс Чёрнӧй мореӧд, сэсся вӧлисти сетчис Румынияса правительстволы.
«Потёмкин» вывса матросъяслӧн сар правительстволы воча кыпӧдчылӧмыс вӧлі медводдза да медбур кыпӧдчылӧм сарскӧй флотын да армияын большевикъяс велӧдӧм, индалӧм серти.
Мӧд ыджыдтор вӧлі октябрын: Россия пасьтаын сувтіс став уджыс. Рабочӧйяс сувтӧдісны пабрик-заводъяссӧ; кӧрт туй вылын уджалысьяс сувтӧдісны машинаяс; сувтіс пошта, телеграф; лӧняліс став олӧмыс. Повзис, дрӧгнитіс сар правительство. Октябрса 17ʼ лунӧ сарсянь петіс «манифест». Сійӧ манифестас сарлӧн правительствоыс кӧсйысьӧма вӧлі вӧчны мыйсюрӧ рабочӧйяс корӧм серти. Дерт, сэтшӧм манифестнад рабочӧйястӧ ылӧдны эз вермыны. Рабочӧйяс гӧгӧрвоисны: манифестсӧ пӧ ылӧг пыдди лэдзисны, лӧньӧдыштны бунтуйтчӧмысь; сэк кості асьныс бурджыка лӧсьӧдчасны уджалысь йӧзтӧ нырны да революциятӧ вирын пӧдтыны.
Ленин ёрт кывъясӧн рабочӧйяс шуисны: «Кор рабочӧйясыд крестьянакӧд ӧтув ещӧ ӧтчыд сувтасны дорйыны асьнысӧ, — революцияыд помӧдз путкыльтас, пусь-пасьвартас виръюысь сарыдлысь тронсӧ».
Сар манифестыд косьтӧ дугӧдны эз вермы: уджалысьясыд ӧружйӧястӧ ас кисьыныс эз лэдзны. Революция муні водзӧ. Декабр тӧлысся 7ʼ лунӧ (выль ногӧн 20-ӧд) Мӧскуаын кыптіс ён кось. Уличаясас рабочӧйяс вӧчалісны баррикадаяс. Дас лун чӧж мырсисны-косясисны найӧ баррикадаяс вылад, водзсасисны сар войскакӧд. Войскаыд сарыдлӧн вӧлі ыджыд: быд рабочӧйлы вӧлі воӧ салдатыд дас дорысь унджык. Салдатъясыс ӧд сэсся бурджык ӧружйӧаӧсь вӧліны дай. Нинӧм тай сы понда. Терпенньӧсьыд петкӧдӧм уджалысь войтырыд эз дрӧгнитны, эз шыбитны ӧружйӧнысӧ, косясисны сьӧлӧмсяньныс — чорыда олӧмсӧ жалиттӧг. Тайӧ лунъясас став мирыс казяліс: рабочӧй классыд пӧ тай кужӧ косясьныд, дай збоя косясьӧ, кор налӧн нуӧдысьыс, индалысьыс, медводзас косясьысьыс большевик партияныс.
1905ʼ вося революциятӧ пӧдтӧм бӧрын, меньшевикъяс да мукӧд сэтшӧм кодь жӧ войтыр, кутісны няргӧмӧн норасьны: «эз пӧ эськӧ ков кыпӧдчывны ӧружйӧяснад». Ленин ёрт сэтшӧм юда предательяссӧ, наян войтырсӧ гижӧд пыр (газет, журналъяс пыр) да синманыс немжалиттӧг видіс.
«Уроки Московского восстания» нима статтяас Владимир Ильич гижис: «Колӧ вӧлі нӧшта на чорыдджыка збойджыка кутчысьны ӧружйӧас»...
«Тӧд вылын пондам кутны, матысмӧ нӧшта на ыджыдджык кось. Сэки нин став уджалысь йӧзыс кыптас, олӧмсӧ жалиттӧг вермасяс помӧдз. Ӧнӧдз уджалысь йӧз вылад воліс правительствоыс ачыс, уджалысь йӧзыд сӧмын водзсасисны наысь. Ыджыд косьтӧ панігӧн уджалысь йӧзыдлы колӧ нин аслыныс правительство вылас уськӧдчыны, сӧмын колӧ став вӧрӧгсӧ дзикӧдз бырӧдны, помӧдз пӧдтыны».
Владимир Ильичыд тшӧктіс велӧдны декабрса кыпӧдчӧмтӧ, медым водзӧ, мӧд кыпӧдчӧмӧн, сяммыны сарлысь правительствосӧ дзикӧдз вермыны. Велӧданторъяссӧ ачыс индаліс.
«Правительствоыдлы вочатӧ сувтны колӧ кужны. Медвойдӧр сійӧ кужӧмас лоӧ нинӧмысь повтӧг, бӧрӧ видзӧдтӧг, биа синмӧн моз вӧрӧгъяс вылад уськӧдчӧм»...
Тадзи жӧ, Ленин моз, декабрса кыпӧдчӧм вылӧ видзӧдіс большевик партияыд. Апрель тӧлысьын, 1906ʼ воӧ, партиялӧн 4ʼ съездыс шуӧма:
«Нӧшта на ёнджыка колӧ уджавны: чукӧртны косясьысь дружинаястӧ; бурджыка найӧс лӧсьӧдны, велӧдны; сетны налы быдсяма пӧлӧс ӧружйӧ.
Ёнджыка босьтчыны уджавны салдатъяс костад.
Крестьяна кыпӧдчӧмъясыд сар правительстволы да помещикъяслы воча ӧтарӧ тшӧкыдмӧ, содӧ. Колӧ рабочӧйястӧ да крестьянатӧ ӧтувтны, медым найӧ ӧтпырйӧ, ӧти морт моз кось вылад петӧны».
Мыйӧ велӧдіс 1905ʼ вося революция
Декабр тӧлысся ыджыд кось кыптылӧм бӧрад кӧнсюрӧ нӧшта на уджалысь йӧзыд кыпӧдчылісны. Питирса большевикъяс индалӧм-велӧдӧм серти сувтісны Кронштадтса матросъяс. 1906ʼ воӧ тулыснас тшӧкыдмисны крестьяна кыпӧдчӧмъяс. Но правительствоыд сэк кежлӧ ёнмис нин. Уджалысь войтырлӧн сыкӧд вермасьӧм кутіс сайкавны, лӧнявны. 1906ʼ во помас правительствоыд дзикӧдз вермис найӧс: революцияыд тайӧ здук кежлӧ помасис.
Мый понда нӧ эськӧ правительствоыд вермис уджалысь йӧзтӧ?
Ӧти-кӧ, — крестьянаыд омӧля отсалісны рабочӧйясыдлы да сы понда.
«Об уроках революции» нима статтяын 1910ʼ воӧ Владимир Ильичыд гижӧ: Революция кось вылад унджыкыс кыпӧдчыліс пабрик-заводъясын уджалысь костысь (3/5), крестьяна костсьыд этшаджыкыс, — сӧмын витӧд, либӧ зэв нин нёльӧд юкӧныс. Сэсся крестьянаыд эз сэтшӧм чорыда, сьӧлӧмсьыс вермасьны, пыр на сар вылад надейтчисны: «аддзас пӧ ӧд «сар-батюшкоыд» миянлысь сьӧкыд олӧмнымӧс, — ачыс став нартитысьяссьыс мездас»
Мӧд-кӧ, крестьянаыд эз ӧтпырйӧ сувтны рабочӧйясыдкӧд. Рабочӧйясыд медся ёнасӧ кыпӧдчылісны 1905ʼ воын, медыджыд косьыс налӧн правительствоыдкӧд вӧлі декабр тӧлысьын. Крестьянаыд ёнджыкасӧ кыпӧдчисны сӧмын 1906ʼ воас. Сійӧн ӧд и правительствоыд сэтшӧм кокниа вермис сэки революциятӧ пӧдтыны. Сарыдлӧн армияыс, — дерт эськӧ сэні унджыкыс вӧлі крестьяна да, — генералъяс тшӧктӧм серти вӧчис: пӧдтіс уджалысь войтыртӧ.
«1905ʼ вося революцияыд петкӧдліс: крестьянаыдлӧн, кыдз-мый вермасны, колӧ отсавны правительствокӧд косясьысь рабочӧй класслы; став уджалысьыслы — пабрик-заводын и, видз-му вылын и, — колӧ топыда йитчыны, петны кось вылӧ ӧтув, ӧти кадӧ. Сӧмын сідзи вӧчигӧн позьӧ вермыны вӧрӧгъястӧ, шедӧдны мездлунтӧ.
1905ʼ вося революцияыд велӧдіс нӧшта косясьны. Сэки уджалысь йӧз пӧвсысь медводдзаысь чукӧрмалісны косясьысь дружинаяс. Декабр тӧлысся ыжыд кось петкӧдліс рабочӧй класслысь, вӧрӧгъясыскӧд чорыда вермасьны кужӧмсӧ. 1905ʼ вося революцияыд большевик партиятӧ сюсьмӧдіс нӧшта на ёнджыка лӧсьӧдчыны да бурджыка нуӧдны мӧд революция.
Зиновьев ёрт висьталӧ, Лениныд пӧ гӧгӧрбок зэв бура тӧдмаліс, кутшӧм ногӧн сэки кыптылісны, чукӧртчавлісны, уджалісны косясьысь дружинаясыд. Нӧшта заграничаас олігӧн нин зілис корсьны сійӧ быд ловйӧн кольӧм косясьысьӧс да юасьны сылысь, кыдзи-мый вӧлі делӧыс».
1905ʼ вося революция бӧрад помещикъясыд, капиталистъясыд уджалысь йӧзыдлысь нӧшта ёнджыка мӧдісны виртӧ пычкыны. Партияыд сэки дугдывтӧг чукӧртіс, котыртіс вынйӧрсӧ мӧд революция кежлӧ. Ӧти финляндияса сиктӧ чукӧртлісны найӧ став Россияса косясьысь дружинаяссӧ медводдза съезд вылӧ. Салдатъяс костын партияыд дугдывтӧг жӧ уджаліс, мый вермис пыр ӧтарӧ сюсьмӧдіс найӧс. Сар правительствоыд татшӧм уджъяссьыд большевикъястӧ ёна мыждаліс: ӧшӧдаліс, лыйліс, катаргаӧ мӧдӧдаліс.
Меньшевикъяс да мукӧд пӧлӧс бурӧн лӧсьӧдчысь «социалистъяс» быд ногӧн зілисны видзны уджалысьястӧ выльысь кыпӧдчӧмсьыд, чуксалісны найӧс дзикӧдз эновтчыны революция уджсьыд. Большевикъяс жӧ мӧдарӧ — лӧсьӧдчисны выльысь кыпӧдчӧм вылӧ, чукӧртісны-котыртісны став Россия пасьтаыс тыр-бур вежӧра, чорыд сьӧлӧма, вынйӧра уджалысь войтырӧс. Владимир Ильичыд, став партия нимсяньыс сэки шуліс:
«Пабрик-заводын медӧн уджалысь войтырлы эм мыйӧн ошйысьны: 1905ʼ воын, большевикъяс индалӧм-велӧдӧм серти, увтыртӧм, коньӧр йӧз уна миллион морта армияӧн медводдзаысь лэптысисны лёк вӧрӧгъяс выланыс: вир юысь сар вылӧ, помещикъяс, капиталистъяс вылӧ. Пабрик-заводса уджалысьясыд (пролетариатыд) революционнӧй уджад нӧшта чорыдджыка босьтчасны. Ӧні найӧ кужасны нин ӧтырышйӧ, дугдывтӧг уджалӧмӧн, бура сюсьмӧдны, кыпӧдны став уджалысь йӧзсӧ, став увтыртӧмсӧ, пикӧ воштӧмсӧ выль революция вылад.
«1905ʼ воад революциятӧ пӧдтӧмыд йӧзтӧ ёна сюсьмӧдіс. Россияса уджалысь йӧзыд ӧні абу нин 1905ʼ во водзвывса кодьысьӧсь. Пролетариатыд велӧдіс найӧс вӧрӧгъясыскӧд водзсасьны. Пролетариатыд жӧ нуӧдіс найӧс бур помӧдз: став дыша горшсӧ, виръюысьяссӧ пӧдтӧмӧдз, выль оласногӧдз — увтыртысьястӧг, нартитчысьястӧг, ыджыд мездлунӧдз».
Владимир Ильич нуӧдӧ октябр тӧлысся кыпӧдчӧм
1914ʼ воын, август тӧлысся 4ʼ лунӧ лэптысис империалистическӧй война. Тайӧ войнасӧ кыпӧдісны ад горша капиталистъяс, мувыв эмбурсӧ ас костаныс юкӧм понда. Империалистическӧй войнаыд зэв ёна гӧльмӧдіс, жебмӧдіс воюйтысь государствоясыдлысь овмӧстӧ. Уна миллион уджалысь йӧз, рабочӧй да крестьянаыд, усины ад горша виръюысьяс понда. Уджалысь йӧзтӧ быдсяма ногӧн ылӧдлісны. Попъяс да гижысьяс (писательяс) — капиталистъяслӧн отсасьысьясыс — бызгисны: «енсянь пӧ тайӧ войнаыд, уджалысь йӧзлы пӧ бур вылӧ». Сідзи жӧ сӧрисны меньшевикъяс эсэръяскӧд, ещӧ ӧд, нем яндысьтӧг, асьнысӧ вӧлі лыддьӧны «уджалыс войтырлы другъясӧн».
Большевикъясыд война пансян медводдза лунсяньыс пондісны веськыда висьтавны, кодъяс да мый понда войнатӧ кыпӧдісны. Война пансьӧм бӧрас, регыд мысти, большевикъяс лэдзисны манифест. Манифестас гижӧны: «империалистическӧй войнатӧ колӧ пӧртны гражданскӧй войнаӧ». Империалистическӧй войнаад ӧти государствоса уджалысь йӧзӧс помещикъяс да капиталистъяс ыстӧны косясьны мӧд государствоса сэтшӧм жӧ уджалысь йӧзкӧд. Колӧ сідзи вӧчны, мед эськӧ став увтыртӧм войтырыс, став уджалысь йӧзыд быд государствоын асланыс увтыртысьяскӧд, помещикъяскӧд-капиталистъяскӧд, косьсӧ кыпӧдасны.
Ёна та йылысь большевикъясыд висьтавлісны салдатъясыдлы армияын и, флотын и.
Февраль 27ʼ лунся кыпӧдчӧмын (выль ногӧн, март тӧлысся 12ʼ лунӧ) Питирса рабочӧйяс чӧвтісны сарӧс. Салдатъясыд ӧтувтчисны рабочӧйяскӧд сар дорыд весиг ӧти рота эз сувт. Большевикъясыдлӧн уджыс салдатъяс костад эз вош весьшӧрӧ: сар йывсьыд да война йывсьыд правдатӧ салдатъясыд гӧгӧрвоисны бура.
Февральса революция дырйиыд Владимир Ильичыд вӧлі Швейцарияын. Россияӧ воис сійӧ апрель тӧлысся 4ʼ лунӧ (выль ногӧн, 17ʼ лунӧ).
Сартӧ, эськӧ, уджалысь йӧзыдлӧн чӧвтӧма нин лои да, медся ыджыд косьыс пыр на жӧ вӧлі водзын. Сар бӧрад сэки власьттӧ босьтісны выль кырнышъяс — капиталистъяс помещикъяскӧд, кутісны шусьыны «Временнӧй правительствоӧн». На дор чорыда сулалісны меньшевикъяс эсэръяскӧд. Выль власьтыд небыд кывнас кутіс изны мездлун да мукӧд сэтшӧм тор йылысь. Уджалысьяслысь виртӧ кисьтны эз дугды: важ моз муніс войнаыд. Сӧмын кутісны мӧд ногӧнджык ылӧдлыны: революция кузя пӧ нин, мездлун шедӧдӧм кузя мунӧ войнаыс (войдӧр вӧлі шуӧны: енсянь пӧ тайӧ войнаыд).
Крестьянаыдлы помещикъясыдлысь видз-мутӧ босьтны эз лэдзны. Рабочӧйясыдлы Временнӧй правительство дырйиыд нӧшта на сьӧкыдджык лои овнытӧ.
Сэки Ленин ёрт (сы бӧрся став партияыс) шуис: колӧ пӧ лӧсьӧдчыны мӧд революция кежлӧ: босьтны власьттӧ рабочӧйяслы асланыс киӧ. Бара уджыд кутіс пуны: Колӧ вӧлі уджалысь йӧзтӧ сюсьмӧдны; висьтавлыны налы Временнӧй правительство дырся сямтӧм оласног йывсьыд; писькӧдны туйсӧ водзӧ; индавны, мыйджык колӧ вӧчны. Медвойдӧр пӧ колӧ дугӧдны пеж войнатӧ; сэсся пырысь пыр жӧ помещикъяслысь видз-мусӧ сетны крестьяналы; став власьтсӧ государствоас босьтны Сӧветъяслы. Сӧвет власьтыд куш киӧн оз шед, сійӧс шедӧдны ковмас ӧружйӧӧн. Со кутшӧм туйяс сэки индісны уджалысь йӧзыдлы Владимир Ильичыд партияыскӧд.
Ӧружйӧтӧ колӧ вӧлі корсьны; салдатъястӧ водзӧ сюсьмӧдны, вежӧрнысӧ восьтыны, медым сяммасны сувтны революция дорыд.
Помещикъясыд капиталистъяскӧд, меньшевикъясыд эсэръяскӧд и, — ставӧн пон стада моз уськӧдчисны большевикъяс вылад, — кутісны арестуйтавны, быдторйысь мыждыны, быдсяма ног лякны найӧс.
Сьӧкыд, дерт, сэки вӧлі большевикъясыдлы. Но нинӧмысь повтӧг, дугдывтӧг, водзысь-водзӧ нуӧдісны найӧ ассьыныс уджнысӧ: чуксалісны, сюсьмӧдісны, путьмӧдісны уджалысь йӧзтӧ мездісны капиталистъяс кипод улысь; ӧружйӧ заптісны. Сизим лун мысти октябрса революция бӧрын партия Центральнӧй Комитет бердас восьтісны найӧ военнӧй организация. Пабрик-заводъясын бур вежӧра, ыджыд сьӧлӧма рабочӧйясыс чукӧртісны медводдза отрадъяс (1905ʼ вося косясьысь дружинаяс модаа). Бӧрын найӧ кутісны шусьыны «Гӧрд Гвардияӧн». Временнӧй Правительствоыд быд ногӧн мырсис, дзугны большевикъясыдлысь уджтӧ. Правительствосьыд гусьӧн, шпионъяссьыс, агентъяссьыс дзебсясьӧмӧн, колӧ вӧлі сюсьмӧдчыны вӧчны быдтор: ӧружйӧтӧ заптыны, салдатъяс костад, рабочӧйяс костад уджавны и. Питирын, Мӧскуаын, Харьковын, Уралын, Дон вылын, Иваново-Вознесенскын — быдлаын, кӧні вӧліны чукӧра рабочӧйяс, заптісны ӧружйӧяс, лӧсьӧдісны косясьысь отрадъяс — Гӧрд Гвардия. Ёна уджалісны большевикъясыд и важ армияын — салдатъяс, матросъяс костын. Восьталісны сэні большевик котыръяс (ячейкаяс). На гӧгӧр чукӧрталісны революция дор сулалысь став салдатъяссӧ, матросъяссӧ. Медся сюся да бура котыртчисны матросъяс.
Владимир Ильичыд унаысь сёрнитліс салдатъясыдкӧд митингъяс вылын — пыр пессис сюсьмӧдны сувтны революция дорыд унджык войтырӧс.
Зиновьев ёрт казьтылӧ Ильичлысь ветлӧмсӧ Семёновскӧй полкӧ. Салдатъясыс сійӧ полкас миянлы вӧлі воча мунӧны, Временнӧй Правительство дор сулалӧны.
«Ильичӧс ёртъясыс оз вӧлі лэдзны муннысӧ: полӧны, мед эськӧ кутшӧмкӧ пакӧсьт сэні эз вӧчны сылы. Воим ми казармаад. Лои мунны миянлы кымынкӧ сё том апицер пӧвсті. Видзӧдӧны найӧ ставныс Ильичыд вылӧ да пиньсӧ йирӧны. Став казарманас стен моз сувтӧмаӧсь салдатъяс.
Ильичыд бура вӧлі тӧдӧ крестьянатӧ, салдатъястӧ, кужӧ накӧд сёрнитны. Ми сэтшӧма некод огӧ тӧдӧй налысь олӧм вылӧмсӧ. Час гӧгӧр Ильич висьталіс салдатъясыдлы. Час мысти Ильичтӧ салдатъясыд петкӧдісны ки вылас, а локтӧм мыстиыс вӧлі видзӧдӧны сы вылӧ кӧинӧн моз».
Кымын водзӧ мунӧ Временнӧй правительство дырся олӧмыд, сымын ёнджыка крестьянаыд да рабочӧйясыд аддзӧны большевикъясыдлысь веськыдлунсӧ, лючки уджалӧмсӧ. Мӧда-мӧд бӧрсяыс рабочӧй депутатъяслӧн Сӧветъяс, салдатъяслӧн Комитетъяс кутісны большевикъяс дор сувтавны. Партия зэв зіля да сюся лӧсьӧдчӧ Временнӧй правительстволы воча сувтны. Став лӧсьӧдчӧмыс мунӧ Владимир Ильич индалӧм-велӧдӧм серти жӧ. Гуся олан инсяньыс (сылы лои дзебсьывны Временнӧй правительствосьыд) веськӧдлӧ сійӧ партия уджнас; мӧдӧдӧ гижӧдъяс, чуксалӧмъяс сьӧлӧм сетӧ Питирса да Мӧскуаса партия Комитетъяслы.
«Ӧні став уджалысь йӧзыс нин сувтас миянкӧд тшӧтш. Водзӧ нюжйӧдлыны оз нин позь. Ӧні кӧ огӧ сувтӧй, став мыжыс миян вылӧ усьӧ. Пырысь-пыр жӧ колӧ вӧчны революция», — гижӧ Владимир Ильич.
Ленин сетӧ революция вӧчан план:
«Мӧдӧдны ӧтпырйӧ: флот (матросъясӧс), рабочӧй дружинаястӧ, салдатъястӧ и; медвойдӧр налы колӧ босьтны да чорыда кутны: а) телефон, б) телеграф, в) кӧрт туй вылысь станцияяссӧ, г) ю да нюр посъяс.
«Торйӧдавны ыджыд сьӧлӧма, медповтӧм войтырӧс (большевикъястӧ, том рабочӧйясӧс, матросъясӧс) ичӧтик отрадъясӧ, босьтны налы медколан инъяссӧ тырмӧдчыны быд ыджыд уджӧ: шуам кӧть: флотӧн; рабочӧйясӧн да войскаӧн босьтны Питирӧс кытш пиӧ, торйӧдны сійӧс мукӧд став карсьыс. Татчӧ, юралысьяс пыддиыс, колӧны зэв сюсь, кужысь да нинӧмысь повтӧм, ыджыд сьӧлӧма войтыр.
«Чукӧртны отрадъясӧ медбур рабочӧйяссӧ, ружйӧясӧн да бомбаясӧн найӧ босьтасны мед чукӧра вӧрӧгъяслысь олан инъяссӧ (юнкерскӧй школа, телеграф, телефон да мукӧдтор. Тайӧ отрадъяс медым уджалӧны со кутшӧм кывъяс тӧдвыланыс кутӧмӧн: «ставным кулам, огӧ лэдзӧ петны керкасьыс весиг ӧти врагӧс».
Октябса революция дырйи водзсасьысь ӧти ёрт висьталӧ:
«Октябса революцияӧдзыд ветлі Ильич ордӧ. Омӧлик керка. Турк-тарк кери ӧдзӧсас. Восьтісны. Югыд горничаын видчысьыштім, кыв-мӧд шуим кӧзяиныскӧд — бур вынйӧра рабочӧйкӧд... Пырис пӧрысь морт, ӧчки улас синъясыс сералӧны, ачыс дзор, пасьтасьӧма омӧлика. Мися тайӧ, кӧнкӧ, вурсьысь (портнӧй), книга вузалысь ли (букинист). Шыбитіс париксӧ, пӧртчис ӧчкисӧ — Ильичыд вӧлӧма.
Тэрыба, дженьыдика юасьӧ:
— Мый вӧчсьӧ флотын?
— Уна-ӧ Питирад сувтас?
— Кронштадт?
— Войвывса пронт?
— Питирын?
Эз ошкы. Видіс: омӧля пӧ йитчӧмныд войвывса пронткӧд.
— Мыйла матросъясыд йӧзсӧ сетісны этша?
— Полӧны пронтсӧ кушӧн йӧзтӧг кольӧмысь.
— Оз ӧмӧй нӧ гӧгӧрвоны революция вылад унджык йӧз колӧмсӧ? Питирыд ӧд ӧні пронт дорысь дона.
— Абу на лючки гӧгӧрвоӧмаӧсь.
Сэсся зэв чорыда шуис (он, бара веж!):
— Водзӧ нюжйӧдчыны оз позь. Чукӧртны колӧ став вынйӧрсӧ (силасӧ). Войвыв пронт вылӧ ветлыны колӧ, сёрнитны отсӧг йылысь. Рабочӧйясыд, кӧть кыдзи-а, медым ӧружйӧаӧсь вӧліны. Пӧраыд ӧд этша нин коли...
Октяб тӧлысся 10-ӧд лунӧ, Ленин ёртлысь доклад кывзӧм бӧрын, партиялӧн Центральнӧй Комитетыс шуис:
«Кад нин Временнӧй Правительствотӧ путкыльтны власьттӧ ас киӧ босьтны». Октябр тӧлысся 25ʼ лунӧ уджалысьыд да крестьяна босьтісны власьттӧ (кутіс шусьыны сӧвет власьтӧн). Пондылісны эськӧ вӧрӧгъясыд Сӧвет власьт вылӧ пронтъяс вылысь вайӧдны войскатӧ да, салдатъясыд сюсьмисны нин, уджалысь йӧзыдлы вочатӧ эз нин сувтны: Сӧмын питирса юнкеръяс — капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн пияныс — найӧ сувтісны. Вежон гӧгӧр муніс косьыд. Большевикъясыд косясисны медводзвылас; асьнысӧ жалиттӧг косясисны рабочӧйяс — Гӧрд Гвардия, матросъяс, салдатъяс. Косьсӧ нуӧдысьыс, индалысьыс-туйдалысьыс вӧлі Владимир Ильич.
Подвойскӧй ёрт (тшӧтш косясис) висьталӧ: «Лениныд зэв сюся пыр кыйӧдіс Керенскӧйлысь воча воӧмсӧ. Докладъяс серти пыр сійӧ тӧдіс, кӧн мый вӧчсьӧ, кӧн кутшӧм косьяс мунӧны...
Локтіс Ленин ме ордӧ, штабӧ. Менам кабинетӧ тшӧктіс пыртны аслыс пызан. Шуӧ, мем пӧ быд здук колӧ ставсӧ кось йывсьыд тӧдны. Ньӧжйӧникӧн, ачыс эз и казявлы, приказъяс кутіс сетавны, индавны ӧтилы, мӧдлы. Ленин кипод улад уджыд кутіс пуны, сӧмын сылы кажитчӧ, вывті на пӧ надзӧн сійӧ мунӧ. Лениныд быттьӧкӧ быдӧнлы вӧлі тувъялӧ юрас: став вын-эбӧстӧ пӧ, кужӧмтӧ, сьӧлӧмтӧ, ловтӧ колӧ пуктыны косяд сідзнад пӧ став вӧрӧгсӧ вермам. Сійӧн ӧд косьыд и муніс шыльыда, — быдӧн вӧлі тӧдӧны ассьыныс местасӧ, уджнысӧ».
Гӧрд Гвардиясянь Гӧрд Армияӧдз
Россияса капиталистъяс помещикъяскӧд, заграничаса тшӧтш и, некутшӧма эз чайтлыны асьнысӧ дзикӧдз вермиг. Сӧвет власьтыд пӧ дыр оз на кӧнкӧ ов. Октябса революция бӧрад, медводдза тӧлысьясас жӧ мӧдӧдчисны найӧ косясьны сӧвет власьтыдкӧд. Медвойдӧр сувтіс генерал Каледин, Ростов губерняулысь помещик. Сэсся сы бӧрся мукӧд; ӧтилаын да мӧдлаын кутісны пансявны пронтъяс.
Важ армияыд сійӧ кадас самӧй вӧлі пышйӧ пронтсьыд. Германияса кырнышъяс — капиталистъяс — аддзӧны: Россияыд омӧльтчӧ, армияыд пышйӧ, пытшкӧс (гражданскӧй) пронтъяс пансьӧны. «Ӧні пӧ тай миянлы парсалан кадыд воис» — куш киӧн Россиятӧ позьӧ босьтны, эмбурнысӧ грабитны», — мӧвпалӧны найӧ. Немецкӧй кайзерлӧн (миян ногӧн — сар) войскаыс кутіс водзӧ пыр Россияад пырны. Сэсся кайзерыд зэв сьӧкыд мир миянлы вӧзйис. Дась эмбур вылад ӧд кырнышъясыд горшӧсь, ньӧтчыд оз пӧтлыны, кытчӧдз асьнысӧ он пӧдты. Сӧвет власьтлы быд боксянь пик. Ленин ёрт аддзӧ: важ сарскӧй армия вылад надея абу — революциятӧ видзны, Сӧвет власьттӧ дорйыны найӧ оз вермыны.
«Важ армияыдлы — шуӧ Ленин 3ʼ Сӧветъяс Съезд вылын, 1918ʼ вося январ тӧлысьын, — казармаын пыткаӧн велӧдӧм армияыдлы, воис пом. Ставнас сійӧ пазалі; тор ни пыриг эз коль».
Колӧ вӧлі лӧсьӧдны чорыда революция дор сулалысь армия. Сэтшӧм армияыд другӧн оз артмы. Колӧ пӧра. Колӧ куим вося войнанад кувтӧдз мудзӧм йӧзыдлы сетны и шойччыштны. Ильич шуӧ: «Ковмас пӧ немечьясыдкӧд миритчыныд, мед пӧ кӧть ад горшнаныс и унатор миянлысь корӧны, сы пыдди миян лоӧ пӧра ёнмӧдчыны, кок йыланым сувтны».
«Кужӧй босьтны шойччӧгсӧ, кадсӧ, медым сійӧ каднас удитанныд чукӧртчыны, лӧсьӧдчыны революциятӧ видзны», — чукӧстчис Лениныд партияыслы да став уджалысь йӧзыслы.
Революциятӧ видзысьыд сэки вӧлі Гӧрд Гвардия. Гӧрд Гвардияыд эз вӧв ыджыд (сэні сӧмын рабочӧйяс вӧліны), йӧзыд этша. Сар армияса апицеръясыд пӧшти ставныс Сӧвет власьтыдлы воча мунӧны, большевикъястӧ быдсяма ногӧн сакӧны. Рабочӧй йӧз пытшкысь петӧм командиръясыд эз на вӧвны. Но кӧть и сьӧкыд зэв вӧлі сэки, кӧть и ён пикӧ воліс революцияыд, Ильичыд пыр веритіс: революцияыд пӧ вермас помӧдз. Сэки нин сійӧ вӧлі тӧдӧ: Гӧрд Гвардияысь быдмас ыджыд, ён вына, Гӧрд Армия — став тыр-бур вежӧра, вынйӧра уджалысь йӧзыс сувтас Сӧвет власьт дорыд. Сӧвет власьтыд ӧд медводдза рабоче-крестьянскӧй власьт мирас.
1918ʼ вося март тӧлысьын, 4ʼ Сӧветъяс Съезд вылын, Ильич висьталӧ:
«Финляндияса кӧрт туй вылын, вагонын кывлі ме сёрни ӧти старукалысь кымынкӧ финкӧд. Ме эськӧ накӧд сёрнитнысӧ эг вермы да, — фин кывтӧ ог тӧд, — да ӧти фин меным рочӧн висьталіс старукаыслысь кывъяссӧ. Сійӧ шуӧма: «Ружйӧа мортсьыд тай ӧні сэсся оз нин ков повныд. Вӧрын паныдасис меным ружйӧа морт. Ме сэні вӧлі кос увъяс (хворост) чукӧрта пачӧс ломтыны. Мырддьӧм пыдди ружйӧа мортыд меным ачыс на ещӧ содтіс пестӧ».
«Сэки жӧ ме аслым шуи: мед мися кӧть сё сюрс газет — социалистъяслӧн и, пӧшти социалистъяслӧн и, мукӧдлӧн и сакӧны миянӧс «диктаторъясӧн», «насильникъясӧн». Уджалысь йӧз костын мӧд ногса сёрни мунӧ.
Найӧ аслыныс шуӧны: «Ӧні миянлы оз нин ков повны ружйӧа мортсьыд; сійӧ ӧд дорйӧ миянӧс нин»...
Со мый гӧгӧрвоисны уджалысь войтырыр. Прӧстӧй, велӧдчытӧм войтырырлӧн татшӧм сёрниыд медся бур агитация. Регыд нин став уджалысь йӧзыс казялас: красногвардеечьясыд пӧ тай косясьӧны нэмӧвӧйя нартитысьяскӧд, виръюысьяскӧд став уджалысь йӧзтӧ наысь мездӧм понда. Гӧрд Гвардиялӧн отрадъяс содасны, став уджалысь йӧзсӧ сюсьмӧдасны, велӧдасны лёк вӧрӧгъясныскӧд ӧружйӧӧн косясьны...
Сэки чукӧрмас миян ыджыд ён вына армия; асланыс уджалысь йӧзлӧн медводдза мирас Гӧрд Армия, — став уджалысь йӧзыслы мирас мездлун шӧдӧдӧм понда чорыда вир юысьяскӧд косясьны. Кор миян сэтшӧм армияыд лоӧ, некутшӧм вын нин мирас Россияса Сӧвет Республикатӧ пӧдтыны оз вермы».
Февраль тӧлысся 23ʼ лунӧ 1918ʼ воын лэдзисны декрет (закон) Гӧрд Армия лӧсьӧдӧм йылысь. Гӧрд Гвардияыд вӧлі окочӧйясысь (ас окотасьыныс ӧружйӧӧн косясьны сувтысьясысь). Гӧрд Армияад Сӧвет власьтыд кутіс нин ньӧжйӧникӧн мобилизуйтны (уджалысь йӧзтӧ армияад босьтны закон серти). Лӧсьӧдісны чорыд дисциплина — сытӧг ӧд некутшӧм революционнӧй армия, эськӧ, эз артмы. Владимир Ильичыд, — партияыдлӧн сьӧлӧмыс, юрыс, — бара жӧ ачыс ставсӧ индаліс Гӧрд Армиятӧ чукӧртігӧн.
Гӧрд Армия Сӧвет власьт понда косясьӧ
Март тӧлысся 13ʼ лунӧ 1919ʼ воын Владимир Ильич Гӧрд Армия йывсьыд шуӧ: «1918 ӧд воӧ надзӧникӧн, водзысь водзӧ, изйысь изйӧ, Гӧрд Армияыдлысь фундаментсӧ лӧсьӧдім. Став тыр-бур вежӧра войтырыс сы вылын уджалісны; став вын-эбӧссӧ, эмбурсӧ государствоыдлысь сы вылӧ пуктім. Вӧрӧгыд лунысь лунӧ вӧлі содӧ: уськӧдчисны миян вылӧ асланым помещикъяс капиталистъяскӧд, уськӧдчисны тшӧтш и заграничаса помещикъяс да капиталистъяс».
«Эз ӧд миянсянь гражданскӧй войнаыд пансьы, сійӧ быдӧн тӧдӧны. 1918ʼ воын (февраль-март тӧлысьын) ми помалім важ войнатӧ, выльӧс ми эгӧй панӧй.
Быд боксянь сувтісны миянлы воча белӧйяс; рытыввывсянь, лунвывсянь, асыввывсянь. Антантаыд белӧйясыдлы, Россияса капиталистъясыдлы да помещикъяслы, отсаліс сьӧмӧн и, ӧружйӧӧн и, быдсяма ногӧн. Дерт, найӧ рӧскодтӧ эз лэптыны Россияса капиталистъясӧс да помещикъясӧс дорйӧм кузя сӧмын. Заграничаса капиталистъясыд пессисны Сӧвет власьттӧ пӧдтыны медся ёна ас понданыс. Россияад кӧ пӧ уджалысь войтырыд путкыльтасны капиталистъястӧ, помещикъястӧ, сэки оз дыр видзӧдны и мукӧд государствоса уджалысь йӧзыд — сійӧ жӧ вӧчасны асланыс капиталистъяскӧд, парсалӧмныслы, ыджыдалӧмныслы воас пом» (сійӧ жӧ сёрниысь).
Сьӧмнад да, ӧружйӧнад да мукӧд государствоса капиталистъясыд, эськӧ, отсалісны нин Россияса капиталистъясыдлы да, ноябр тӧлысьын 1918ʼ воӧ мӧдӧдісны миян вылӧ войсканысӧ тшӧтш.
Май тӧлысьын, 1918ʼ воӧ, Англияса, Францияса да Америкаса капиталистъяс пӧръялӧмӧн сувтӧдісны миян вылӧ чехословакъясӧс (сар война дырйи пленӧ босьтӧм йӧз). Сы бӧрти регыд англияса капиталистъяс вайӧдісны ассьыныс войсканысӧ Кардорӧ (Архангельскӧ). 1919ʼ воӧ Францияса капиталистъяс вайӧдісны войсканысӧ Чёрнӧй море берег вылӧ.
Март тӧлысся 23ʼ лунӧ, 1919ʼ воын, кӧкъямысӧд партийнӧй съезд вылын Владимир Ильич шуӧ:
«Став мувывса капиталистъясыс — ӧні сійӧ зэв нин бура тӧдам — медбӧръясьыс мырсьӧны, быдсяма ногӧн пессьӧны пазӧдны Сӧвет Республиканымӧс. Найӧ тшӧтш миян капиталистъяскӧд (белӧйяскӧд) ӧтув пессьӧны, кӧрт туйяс жуглӧны; ӧтув ставныс уськӧдчисны Парижын лӧсьӧдӧм план серти. Сӧмын ӧд Россияад уджалысь йӧзыд, рабочӧй-крестьянаыд, абу нин йӧйӧсь. Нинӧм вылӧ найӧ ӧні оз сетчыны му выв нартитысьясыдлы. Первойысь мирас рабочӧйясыд крестьянаыдкӧд ӧружйӧӧн ассьыныс Сӧвет власьтнысӧ видзӧны, капиталистъяс вылын власьт кутӧны, став му выв пролетариат дор сулалӧны; сы понда, тшыгъяліг-кынмалігтыр, омӧлик кӧмкот-паськӧмӧн, сэтшӧм чорыда ловнысӧ жалиттӧг, косясьӧны; сы понда выннысӧ, олӧмнысӧ пуктӧны; нартитчыны водзӧ ас выланыс некодӧс оз лэдзны».
Пронтъяс вылын медся сьӧкыд лои апрель-май тӧлысьясын, 1919ʼ воад. Лунвылын вӧрзис, ёнмис Деникин, асыввывсянь кыпӧдчис Колчак, 14 государствоса капиталистъяс помещикъяскӧд сувтісны Россияса уджалысь йӧзлы воча.
Мӧскуаса Сӧвет вылын, апрель тӧлысся 4ʼ лунӧ, Владимир Ильичыд со мый висьталӧ тайӧ кад йывсьыс: «Миянлы воча сувтысь косясьысь вынйӧр (военнӧй сила) ӧні зэв уна да ён. Колчак шыбитіс миян вылӧ став бандасӧ ассьыс, банда сылӧн ыджыд (окочӧйыд белӧйыд абу этша) Англия Америкакӧд отсалӧны сылы сьӧмӧн, ӧружйӧӧн, сёян-юанӧн, кӧмкот-паськӧмӧн. Сӧвет Республикаыдлы ӧні ёна сьӧкыд. Колӧ, кыдз-мый верман, бурджыка лӧсьӧдчыны водзсасьнытӧ".
Октябр тӧлысся 19ʼ лунӧ, 1919ʼ воӧ, Владимир Ильичыд красноармеечьяслы гижӧ письмӧ:
«Красноармееч ёртъяслы.
Красноармееч ёртъяс! Сарлӧн генералъясыс — Юденич войвылын, Деникин лунвылын — бара на чукӧртӧны став выннысӧ, Сӧвет власьттӧ бырӧдны кӧсйӧны, бӧр уджалысь йӧз сьылі вылад сартӧ помещикъяскӧд да капиталистъяскӧд пуксьӧдны надейтчӧны.
Ми аддзылім, кыдзи помасис татшӧм уджыс Колчаклӧн. Эз дыр кежлӧ ылавлыны Сибырса да Уралса крестьянаыд рабочӧйясыдкӧд. Кор Колчакыдлӧн апицеръясыс — капиталистъяслӧн да помещикъяслӧн пияныс — кутісны уджалысь йӧзтӧ грабитны, нӧйтны, вины, — регыд найӧ пӧрйӧгтӧ казялісны, сувтісны Гӧрд Армия дор, отсалісны Колчактӧ венны. Оренбургса казакъяс веськыда сувтісны Сӧвет власьт дорыд.
Юденичыдкӧд, Деникиныдкӧд да сійӧ жӧ лоӧ: оз вермыны найӧ сартӧ, помещикъястӧ да капиталистъястӧ бӧр уджалысь йӧз сьылі вылад пуксьӧдны. Ньӧтчыд сійӧ оз ло. Крестьянаыд Деникиныдлы воча сувтӧны нин: Кавказын тшӧть моз сувтӧмаӧсь; казакъяс Кубаньын ёна жӧ нин дӧзмӧмаӧсь Деникиннад, — эмбурнысӧ помещикъяслы да англичаналы грабитӧ да.
Ёртъяс! Нӧшта на ёнджыка чорзьӧдчамӧй водзӧ. Рабочӧйясыд крестьянакӧд ёнджыка, топыдджыка йитчӧны ӧтув, сьӧлӧмсяньныс сулалӧны Сӧвет власьт дорыд.
Водзӧ, красноармееч ёртъяс! Кось вылӧ рабочӧй-крестьяна власьт дор, сар генералъяслы воча. Ми вермам найӧс!.
Н. Ленин».
Деникинтӧ да Юденичтӧ Гӧрд Армияыд разӧдіс 1919ʼ во помас. Кымынкӧ тӧлысь шойччыштӧм мысти Гӧрд Армияыдлы бара на лои сувтны косясьны — Польшаса панъяскӧд (помещикъяскӧд) да лунвылын Врангель баронкӧд. Ноябр тӧлысьын, 1920ʼ воӧ, Гӧрд Армияыд босьтіс Перекоп, весаліс белӧйяссьыд Крымтӧ. Полякъяскӧд Ригаын лӧсьӧдчисны мирӧн. Тайӧн помасис уджалысь йӧзлӧн, мездлун шедӧдӧм кузя, капиталистъяскӧд да помещикъяскӧд кось.
Владимир Ильичыд косясиг чӧжыс, 1918ʼ вося ноябр тӧлыссянь, пыр вӧлі Республика Видзан Сӧветын юралысьын. Некод эськӧ сыысь кындзи, сэтшӧм бура да сюся эз сяммы гӧгӧрбок мӧвпавны, лӧсьӧдны, индыны, став вынйӧрсӧ Республикалысь чукӧртны пронтъястӧ ёнмӧдӧм кузя, помӧдз вермымӧнӧдз косьтӧ нуӧдны.
Ленин дінын уджалысь ӧти ёрт сійӧ воясса Владимир Ильич удж йывсьыд висьталӧ.
«Капиталистъясыдкӧд косьтӧ нуӧдігӧн Владимир Ильичлӧн кабинетыс вӧлі «главнӧй штаб». Пызан вылас сылӧн пӧшти пыр вӧлі разӧдӧма военнӧй картаяс. Пронт вылас уджалысьяс дорысь Владимир Ильичыд бурджыка вӧлі тӧдӧ, мыйджык вӧчсьӧ кутшӧм пронт вылын; докладъяс тшӧктӧ вӧлі висьтавлыны аслыс быд косьтор йылысь; телеграммаястӧ десяткаӧн вӧлі пронтъяс вылад ысталӧ; чукӧрталӧ комиссияяс, мукӧддырйи войнас, — колӧ кӧ вӧлі мыйкӧ лӧсьӧдчыны кось нуӧдӧм йылысь. Телефон бердын пукалас вӧлі часъясӧн: сёрнитас Питиркӧд ли, Харьковкӧд ли, мукӧдкӧд ли. Став сёрниас, гижӧдъясас вӧлі ӧти пӧлӧс дум: лӧсьӧдчыны бурджыка, чукӧртны Республикалысь став вынйӧрсӧ, эмбурсӧ капиталистъясӧс вермӧм вылӧ — лӧсьӧдны налы тырмымӧн ӧружйӧтӧ, кыдз-мый верман, бурджыка няньтӧ заптыны; чорыда вермасьны нянь таскайтысьяскӧд спекулянтъяскӧд; тӧждысьысь Гӧрд Армиятӧ ёнмӧдны, вердны-юктавны, кӧмӧдны-пасьтӧдны найӧс; мырсис став запассӧ Республикасьыд босьтны учёт вылӧ (тӧдмавны, мый кӧні эм-ӧ, абу-ӧ), вердны-юктавны, заводъясад уджалысьястӧ, мед эськӧ вермасны найӧ Армия вылад уджавнытӧ (ӧружйӧ да мукӧдтор вӧчны)». Быдтор йылысь думайтліс, быдтор индавліс Владимир Ильичыд.
Сибырса крестьяналы Владимир Ильичыд сэки со мый гижӧ;
«Став выннытӧ, эмбурнытӧ, став кужӧмнытӧ, тӧдӧмнытӧ — ставсӧ дзоньнас колӧ сетны Гӧрд Армиятӧ кыпӧдӧм-ёнмӧдӧм вылӧ. Оз полӧмла, а колӧмысла, сьӧлӧмсяньныд колӧ вӧчны быдтор законъяс, приказъяс серти Гӧрд Армия йывсьыд; дисциплинатӧ Гӧрд Армияад кутны чорыда, коді мыйӧн вермас кыдзи кужас, отсавны Гӧрд Армияыдлы — со мый колӧ вӧчны быд тыр-бур вежӧра, гӧгӧрвоысь рабочӧйлы да крестьянинлы».
Ӧти ёрт висьтавлӧ Ленинкӧд аддзысьлӧмсӧ 1918ʼ воын. Висьталӧм сертиыс Лениныд гӧгӧрбоксянь мӧвпавлӧма Армиятӧ да Республикатӧ ёнмӧдӧм йывсьыд.
Ми, Кардорад олысьясыд, тӧдам вӧлі водзвыв: сёр-ӧ, водз-ӧ, а англичанаыд кутасны мырсьыны Россияса Республикаыдлысь став войвывсӧ ас кипод уланыс курыштны.
1918ʼ вося март тӧлысьын миянлы тшӧктісны петкӧдны войвыв портъяссьыд коланджык да донаджык эмбурсӧ. Миянлы отсӧг вылӧ Мӧскуасянь воисны кык ёрт. Мем сетісны петкӧдны кӧрта кӧлуй: ыргӧн, свинеч, озысь да мукӧдтор. Юль тӧлысся 28ʼ лунӧ петкӧдім Кардорысь кӧрта кӧлуй тыра медбӧръя вагонсӧ, а август тӧлысся 2ʼ лунӧ англичанаыд Кардортӧ (Архангельсктӧ) босьтісны нин.
Мӧскуаад локтӧм бӧрын, Кардорсьыд эмбуртӧ петкӧдӧм йылысь ме гижышті Владимир Ильичыдлы, Ӧльӧксей Иванӧвич Рыковлы тшӧтш и — мися ӧд дерт, кӧнкӧ, найӧ тӧждысьӧны сы понда.
Кык лун мысти висьталісны меным, Владимир Ильич пӧ окотитӧ менӧ аддзӧдлыны. Муні ме сы ордӧ. Калидорас паныдасим. Сійӧ, вӧлӧмкӧ, кытчӧкӧ мунны лӧсьӧдчӧма. Шыаси. Сійӧ шуӧ: «Дажӧ ӧд эськӧ ог эшты да. Кутшӧм могӧн нӧ локтін?"
— Ме, мися, Кардорысь вои. Отсаси сэні эмбурсӧ петкӧдны.
— Сідз, сідз, — быттьӧкӧ ловзьыштіс Владимир Ильичыд: — Висьтав пӧ, мый сэні вӧчсьӧ. Мый вӧчинныд?»
Ме здукӧн висьталі мый тӧді. Владимир Ильичыд торкис менӧ, шуӧ:
— Быдӧн бур. Лыдпасъясыд эмӧсь?
Ме сеті сылы лыдпасъяс.
Видзӧдӧ. Индӧ меным лыдпас 1 862 000 пуд кӧрт кӧлуй, юалӧ:
— Тайӧ ставыс дзонь?
Ставыс, мися. Тані ӧні Мӧскуаад.
— Лоӧ кӧ миянлы водзсасьны, дыр-ӧ кежлӧ, эськӧ, тайӧ кӧрт кӧлуйыд тырмас?"
Ме шуа: став кӧрта кӧлуйсӧ кӧ мися Россия пасьтаыс ӧтлаавны да 90 прӧчентсӧ сэтысь видзны сӧмын водзсасьӧм вылӧ, — воӧн-джынйӧн кымын тырмас, унджыктӧ оз.
«Мый серти нӧ эськӧ тэ тадзисӧ чайтан?
— Спутю висьтавны мися дерт ӧні ог вермы: гижӧдъясыс абу сёрысьӧсь. Сӧмын тайӧ делӧыскӧд тӧдса: — кык во да джын ӧружйӧтӧ лӧсьӧдӧм вылын уджалі. Ме чайта, ыджыд ылӧг (ӧшибка) менам висьталӧмын оз ло.
«Бур нӧ, сідз, сідз», — мыйкӧ мӧвпалігтыр шуис Вл. Ил., сэсся содтіс:
«Лыдпасъястӧ коль меным».
— Тэныд, мися, и лӧсьӧдӧма.
— Аттьӧ, инӧ. Ме зэв ёна тэрмася.
Мӧдысь вӧлі тадзи:
Котӧрӧн пырис ме ордӧ ӧти пронт вылӧ кӧлуй заптысь комиссар. Ме лыдди сылысь гижӧдсӧ дай шуа: ог мися вермы ставсӧ сетны. Комиссарыд некыдзи оз сетчы, грӧзитчӧ, мырдӧн корӧ, колӧ пӧ зэв — шуӧ. Он кӧ пӧ сет, Ленин ёрт ордӧ пӧ муна.
Кык лун мысти комиссарыд бара локтіс. Пызан вылӧ пуктіс гижӧд.
Пронт вылад кӧлуйтӧ коран кабала вылас Владимир Ильичыд гижӧма резолюция, а кодлы резолюцияыс нимсӧ абу урчитӧма: «Тайӧ ёртыскӧд ме сёрниті. Пронт выланыс збыльысь нинӧмыс абу. Гашкӧ кыдзкӧ-мыйкӧ верманныд унджыктор сетны план сертиныд, гашкӧ эськӧ и оз сідз ков да».
Ленин ёртыд медся унатор вӧчис, медъёна индаліс, велӧдіс белӧйясыдкӧд косясигӧн. Косьнад веськӧдліс партияным, а Лениныд партияыдлӧн вӧлі юрыс, югыд вежӧрыс, сьӧлӧмыс. Лениныд медыджыд, медпервой герой.
Мый понда Гӧрд Армияыд миян вермис
Кыдзи нӧ сійӧ артмис: уджалысь войтыр — рабочӧйяс крестьянакӧд — сяммисны некодлы сетчытӧм Гӧрд Армия лӧсьӧдны? Некор ӧд войдӧр татшӧм модаа уджтӧ найӧ эз вӧчлыны да. Кыдзи нӧ кужисны вермасьны, дай вермыны помӧдз став му выв капиталистъяссӧ, помещикъяссӧ, — налӧн ӧд войскаыс и, ӧружйӧыс и миян дорысь бурджык вӧлі да?
Тадзи мед юалас ассьыс быд уджалысь морт Сӧвет Республикаын, дай мукӧд государствоын.
Тӧдны кӧ кутам, кыдзи, мый понда вермим капиталистъястӧ, регыдджык дай бурджыка вермам Сӧвет Республиканымӧс кок йылас сувтӧдны, тэрыбджыка сяммам судзсяна олӧм аслыным лӧсьӧдны.
Владимир Ильичыд бара жӧ висьталӧ, мый понда вермис Гӧрд Армияыд.
Ӧти-кӧ, юралысьыс вӧлі коммунист партия — медбур вежӧра, медсюсь, кӧрт кодь чӧрыд рабочӧй котыр.
«Кӧрт кодь чорыд, косясьны велалӧм партиятӧг, кодлы веритӧны, код вылӧ надейтчӧны став уджалысь йӧзыс, ас бӧрсяыс став уджалысь йӧзсӧ нуӧдысь партиятӧг, — некыдзикӧн эськӧ эн вермы капиталистъястӧ», — тадзи гижӧ Владимир Ильич апрель тӧлысьын, 1920ʼ воӧ.
Медводдза косясьысь рабочӧй дружинаястӧ большевикъясыд лӧсьӧдісны 1905ʼ воӧ. Первой революциятӧ (1905ʼ восятӧ) пӧдтӧм бӧрын, сарыдлӧн правительствоыс быд ногӧн нартитчис большевикъяс вылад. Но большевикъясыд дугдывтӧг, ӧтырышйӧ, пыр лӧсьӧдчисны мӧд революция кежлӧ. 1917ʼ воын большевикъясыд лӧсьӧдӧны Гӧрд Гвардия. Капиталистъясыдкӧд косясигӧн большевикъясыд пыр медводзынӧсь, медся полана (ӧпаснӧй) инъясас. Сӧмын коммунист партия индалӧм, велӧдӧм, нуӧдӧм кузя уджалысь йӧзыд вермисны став вӧрӧгъяссӧ.
Партияыд индалӧм-велӧдӧм серти рабочӧйясыд крестьянаыдкӧд топыда йитчисны, ӧтувтчисны, — сійӧн и вермисны капиталистъястӧ да помещикъястӧ, кӧть найӧ и ёнджыкӧсь и бурджык ӧружйӧаӧсь миян серти вӧліны да.
1919ʼ восся нояб тӧлысьын Владимир Ильичыд шуӧ:
«Уджалысь йӧз костысь петісны ён сьӧлӧма, югыд вежӧра войтыр. Став мезмӧм ужалысь йӧзыс мунӧны на бӧрся; тшыг нисьӧ пӧтӧсь, кӧмтӧмӧсь-пасьтӧмӧсь; кык во чӧж нин мездлунсӧ ӧружйӧӧн видзӧны, нэмӧвӧйя вӧрӧгъясныскӧд косясьӧны помӧдз вермӧм кузя.
Капиталистъяссьыд да помещикъяссьыд мезмӧм рабочӧйясыд крестьянаыдкӧд ӧтувтчӧмнад веськыда чудесаяс вӧчӧны.
Гӧрд Армияад и ӧтувтчисны рабочӧйясыд да крестьянаыд. Сэтшӧм ӧтулӧн нартитысьясыдлы воча сувтӧм йывсьыд Владимир Ильичыд долис уна во чӧж войдӧр нин.
Рабочӧй классыд Ленин велӧдӧм серти ёна пессис крестьянаыдкӧд ӧтувтчӧм пондаыд.
«Тайӧ куим во да джыннас, кор косьяс ыджыда эз оръявлыны», шуӧ Владимир Ильич 1921ʼ вося март тӧлысьын: «пабрик-заводын уджалысь войтыр сэтшӧма тшыгъялісны, кынмалісны, косьмалісны, сы мында вир-ловнысӧ пуктісны — татшӧм нуждасӧ войдӧр некор на мирас эз тӧдлыны».
Унджык рабочӧйыс сэки дерт вӧліны пронтъяс вылын, медводзын косясисны. Заводъясад уджалысьясыд ёна сэки тшыгтӧ пыкисны, кынмалісны.
Медся сьӧкыд лунъясас, 1919ʼ вося апрель тӧлысьын, Владимир Ильичыд шуӧ:
«Миянлы ставнымлы колӧ тӧдны зэв бура, мый ми вермам сувтны кок йылӧ, вермам нуӧдны революциятӧ бур помӧдз, сӧмын рабочӧй класс вынӧн. Сы вӧсна став сюсь вежӧра, ён вир-яя рабочӧйяссӧ колӧ мӧдӧдны пронт вылӧ...
Армияыд ӧні оз на ӧти морт моз сулав, абу на тырӧ-бурӧ воӧма. Сы вӧсна став надеяыс ӧні рабочӧйяс вылӧ. Налы, капиталистъясыдкӧд косясьны велалӧм войтырлы, ковмас кужӧмнаныс, тӧдӧмнаныс крестьянакӧд юксьыны; сюсьмӧдны, сяммӧдны найӧс кось вылӧ. Сэки сӧмын крестьянаыд лоӧны тыр-бур вежӧра, сюсь косясьысьяс. Сэки Гӧрд Армияыд, ӧти морт моз, чорыда сувтас дорйыны-видзны Сӧветскӧй власьтӧс».
Асьнысӧ жалиттӧг, кыдз-мый вермисны, пессисны рабочӧйясыд. Крестьянакӧд топыда йитчӧмӧн вермисны найӧ нэмӧвӧйя вӧрӧгъяснысӧ, капиталистъястӧ, помещикъястӧ.
Но оз ков вунӧдны со мый: куш ас выннаным гашкӧ ми эськӧ эгӧ на и вермӧй, эз кӧ миянлы отсавны став му вывса рабочӧйяс.
Вылынджык ми гижлім нин: 1918ʼ во шӧрын кымын став му вывса капиталистъясыс Сӧвет власьт вылад кутісны мӧдӧдны ассьыныс войсканысӧ.
Мый жӧ сыысь артмис? Капиталистъясыд эськӧ быд ног пӧрйӧдлісны ассьыныс салдатъяссӧ да, матросъяссӧ да, правдаыд тай миян революция йывсьыд наӧдз воис жӧ. Эз петны найӧ революциятӧ пӧдтӧм понда косясьнытӧ: прансузъяс (матросъясыс, салдатъясыс) эз лыйлыны море дорса каръяснымӧс миянлысь, Одессаын сулалысь салдатъясыс бунт лэптісны.
Капиталистъясыд повзисны: большевистскӧй «заразаыд пӧ эськӧ мед миян войска вылӧ тшӧтш оз жӧ вудж, тэрыба пондісны войсканысӧ Россиясьыд бӧр петкӧдавны. Мукӧд государствоса рабочӧй йӧзыд быдногӧн жӧ торкисны асланыс капиталистъяслысь миян белӧйяслы отсасьӧмсӧ.
«Куим во помся косясисны миянкӧд медозыр государствоясыс мирас. Косясян вынйӧрыс налӧн (военнӧй силаныс), — ас кежас сувтӧмас и, Колчакӧс, Деникинӧс, Юденичӧс да Врангельӧс отсалӧмас и, уна пӧв вӧлі унджык дай ёнджык миян вынйӧрысь. Тайӧ ті асьныд зэв бура тӧданныд (асьныд ӧд вӧлінныд кось вылас).
«Ёнлуныс мукӧд государствоыдлӧн и ӧні миян дорысь ёна на вылын. Тайӧ ті бура жӧ тӧданныд. Сэтшӧм озыр да вынйӧра государствоясыс чайтлісны зэв кокньыдика путкыльтны миянлысь Сӧвет власьтнымӧс да эз вермыны. Кыдзи нӧ эськӧ, мый вӧсна найӧ эз вермыны миянӧс?
«Со мый вӧсна: став му вывса пролетариатыс (рабочейясыс) миян дор сувтіс» (тадзи шуис Ленин ёрт 1921ʼ вося март тӧлысьын).
Ӧкмысӧд Сӧвет Съезд вылын Владимир Ильичыд шуӧ:
«Ньӧжйӧникӧн, надзӧникӧн став му выв уджалысь йӧзыс, каръясын и, сиктъясын и, миянӧс медъёна мустӧмтысь государствоясас выйӧдз быдлаын ставыс сувтісны миян дор, отсасисны миянлы; сійӧн медся ёна сы понда, гӧгыльтчисны миянысь став му выв вӧрӧгыс».
Ленинлӧн заветыс (велӧдӧм-тшӧктӧмыс)
«Ӧні ми аслыным шуам: босьтчамӧ жӧ сэсся овмӧснымӧс кыпӧдны, бурмӧдны, водзӧ пыр паськӧдны; став выннымӧс сы вылӧ пуктам. Но, ёртъяс, видзӧдӧй гӧгӧрбок сюся, Гӧрд Армиятӧ синмӧс моз видзӧй, ковмас кӧ, мед вермасьны сійӧ водзӧ на сяммас, пырысь-пыр сувтны мед кужас».
Татшӧм велӧдӧм колис уджалысь йӧзыдлы Владимир Ильичыд ӧкмысӧд Сӧвет Съезд вылын, декабр тӧлысся 21ʼ лунӧ, 1921ʼ воӧ. Медбӧръя съездуйтӧм тайӧ вӧлі Владимир Ильичыдлӧн, сэсся эз нин волывлы Сӧвет съездъяс вылад.
Куим во нин сы бӧрти коли. Унатор нин Сӧвет Союзад вежсис. Кыптыштіс, бурмыштіс му-видзтӧ уджалӧмыд; пабрик-заводъясыд сувтісны кок йылас, мӧдісны нин колан кӧлуйтӧ крестьянаыдлы тырмымӧн сетны. Капиталистъясыд аддзӧны: быдмам ми ӧдйӧ; крестьянаыд рабочӧйясыдкӧд кужӧны и косясьны, кужӧны и овмӧснысӧ кыпӧдны, выль бур оласног лӧсьӧдны. Капиталистъясыд сэсся, бара жӧ, красноармеечыдлысь штык кӧрсӧ тӧдӧны бура. Казялісны найӧ: Сӧвет власьттӧ путкыльтныд сьӧкыд кодь.
Казялісны капиталистическӧй государствоясыд миянлысь ёнмӧмтӧ, пыдди пуктыны кутісны — пӧшти став государствоыс нин Сӧвет Союзтӧ настӧящӧй государствоӧн лыддьӧны, посолъяссӧ ассьыныс ыстісны.
Но ньӧтчыд оз ков вунӧдны Владимир Ильичыдлысь куим во сайын сетӧм индӧдсӧ: Ми вӧрӧгъяс кытш пиынӧсь. Капиталистъясыд пыр на миян вылӧ йирӧны пиньяснысӧ. Ӧд миянын сӧмын, Сӧвет Союзад, уджалысьясыд да крестьянаыд асьныс ыджыдӧсь, ас кианыс став власьтыс. Сы понда медым бура-лӧсьыда, некодысь повтӧг овмӧснымӧс кыпӧдны, бурмӧдны, выль олӧм лӧсьӧдны, колӧ синмӧс моз жӧ видзны Гӧрд Армиятӧ.
Бура военнӧй делӧ велӧдысь красноармееч, сьӧлӧмсьыс военнӧй уджӧн да политграмотаӧн тӧдмасысь допризывник, военнӧй удж Сӧвет государствоын бура сувтӧдны отсасьысь крестьянин либӧ пабрик-заводын уджалысь, — найӧ ставныс вӧчӧны Владимир Ильич индӧм серти, сылысь медколан индӧмсӧ пыртӧны олӧмас.
Кыдзи да мый понда Гӧрд Армияыд вермис капиталистъястӧ, сідзи жӧ, сы понда жӧ кутам ми вермыны и водзӧ.
Юралысьным миян, важ моз жӧ, коммунист большевик партияным. Ленин велӧдӧм серти уджсӧ сійӧ дугдывтӧг, шойччывтӧг нуӧдӧ водзӧ. Кызь вит воысь нин дыр уджалӧ партияыд уджалысь йӧзлы мездлун шедӧдӧм вӧсна, ёна нин сюсьмис дай пыр на сюсьмӧдчӧ водзӧ.
Рабочӧй классыд крестьянаыдкӧд, партия индалӧм, велӧдӧм сертиыд, нэм кежлас топыда йитчисны: вӧрӧгъясныскӧд косясьны — войдӧр, овмӧснысӧ лӧсьӧдны — ӧні. Пабрик-заводса уджыд видз-му вывса уджыдкӧд лунысь лунӧ топӧдчӧны ёнджыка. Ёна мырсьӧмӧн, пессьӧмӧн, ӧтырышъя уджӧн сяммам ми и тайӧ туй вылас.
Важ моз миян дор олӧ став му вывса уджалысь йӧзыс. Кӧні надзӧникӧн, кӧні ӧдйӧджык, лӧсьӧдчӧны найӧ миян моз жӧ вӧчны: шыбитны сьылі вывсьыныс капиталистъяссӧ, помещикъяссӧ.
Миян Гӧрд Армияным му выв вӧрӧгъяслы ыджыд грӧз. Миян Гӧрд Армияным — став му выв увтыртӧм, личкӧм йӧзыслы ыджыд надея.
Коммунист партияыд Сӧвет власьтыдкӧд Ленинлысь уджсӧ водзӧ нуӧдӧны. Ленин индалӧм серти бура велӧдӧны найӧ Гӧрд Армиятӧ; сюсьмӧдӧны, ёнмӧдӧны, синмӧс моз видзӧны сійӧс.
Ньӧтчыд огӧ вунӧдӧй:
«Кор миянӧс, большевикъясӧс, сарыдлӧн правительствоыс вӧлі лыйлӧ, ӧшӧдалӧ, быд ногӧн нартитӧ, сэки нин миян партияыд уна во, кызь вит воысь унджык, пыр ӧтарӧ чукӧртіс, лӧсьӧдіс Гӧрд Армиятӧ».
Гӧрд Армиятӧ лӧсьӧдысьыд, чукӧртысьыд вӧлі коммунист (большевик) партияным — ставнас. Водзӧ на пыр, аслас штаб пыр, — Центральнӧй Комитет пырыс — сэні медся югыд вежӧра, медся сюсь, Владимир Ильич кипод улын велӧдчӧм войтырыс уджалӧны, — ёнмӧдӧ, сюсьмӧдӧ сійӧ Гӧрд Армиятӧ, быд ногӧн сы понда тӧждысьӧ, Владимир Ильич тшӧктӧм серти — синмӧс моз видзӧ.
 This is a translation and has a separate copyright status from the original text. The license for the translation applies to this edition only.
| |||||
| Original: |
| ||||
| Translation: |
| ||||
