Къоста (Коцойты)

by Коцойты Арсен

Къоста  (1939)  by Коцойты Арсен

Фыст датæ: 1939, Рауагъ аз: 1939. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012.

Къоста

Мæ мысинæгтæй

Фыццаг хатт Хетæгкаты Къостайы кой мæ хъустыл æрцыд 1889–90-æм азты, Æрыдоны дины скъолайы ахуыр кодтон, афтæмæй. Йæ кой афтæ кодтой, адæмы сæрыл, дам, хицæуттимæ тох кæны, Стъарапойлаг газет «Северный Кавказ»-ы, дам, кусы æмæ дзы фыссы хицæутты ныхмæ. Махæн нæ уыди газет рафыссыны бар, — рафыссыны бар нæ,— фæлæ-иу джигулы рæстæджы газеты гæбаз дæр кæмæ ссардтаиккой, ууыл-иу стыр æфхæрд уади. Иу хатт ахуыргæнинаг Хетæгкаты Михакъайы чырыны разынд газет «Казбек»-ы номер, æмæ йæ тæккæ уыцы бон асырдтой скъолайæ. Уæддæр нæм хаттæй-хатт æфтыдысты «Северный Кавказ»-ы иуæй-иу номертæ, Æрыдоны хъæуы æмæ Салыгæрдæны чидæртæ истой «Северный Кавказ» æмæ нæм уыдонæй, къухæй-къухмæ цæугæйæ, хæццæ кодтой газеты номертæ. Цæхæрадоны къуымты-иу бамбæхстыстæм æмæ афтæмæй кастыстæм Къостайы фыстытæ. Иу хатт иу-фондзæй цæхæрадоны дарддæр къуымы æрныгъуылдыстæм æмæ кастыстæм «Северный Кавказ»-ы номер. Хъуыстам кæсæгмæ æнувыдæй æмæ нæ базыдтам, знаг нæм куыд æрбахъуызыди, уый. Уыцы знаг уыди æрмгуысты ахуыргæнæг Гуыдиаты Мæцыхъо. Уый уыди хицæуттæм дзырдхæссæг. Мах разæй тындзгæ куы ацыди, æрмæст æй уæд æрхъуыды кодтам. Базыдтам, Гуыдийы-фырт комкоммæ ректормæ кæй араст ис, уый, æфхæрд ныл кæй уайдзæн, уый дæр хорз æмбæрстам. Нæ иу æмбал айтæ-уыйтæ нал фæкодта, фæлæ быруйы сæрты иннæрдæм агæпп кодта, газет дуры бын авæрдта æмæ фæстæмæ æрбагæпп кодта. Нæхи уроктæ ахуыргæнæг акодтам æмæ дзырд раттам кæрæдзийæн, куы нæ фæрсой, уæд куыд ничи басæтта, афтæ. Уайтагъд дежурон ахуыргæнинаг нæ уæлхъус æрбалæууыди, ректор, дам, уæм дзуры. Ацыдыстæм. Бафарста нæ:

— Цавæр газет кастыстут?

— Газет нæ кастыстæм, фæлæ нæ уроктæ ахуыр кодтам.

— Ныртæккæ уæ фендæуыди,— кастыстут газет.

Мах хъæбæр ныллæууыдыстæм, куыд газет нæ кастыстæм, фæлæ ахуыр кодтам нæ уроктæ.

Бирæ радзур-бадзур фæкодта ректор, фæлæ йын нæ басастыстæм. Бартхъирæн нæм кодта, загъта æппынфæстаг:

— Газеты ’рдæм йæ хъус чи дара, уымæн скъолайы ныууадзæн нæй, уый уæ рох ма кæнæд!

Афтæ рогæй ахицæн уыдзæн хъуыддаг, мах уый æнхъæл нæ уыдыстæм, æвæццæгæн, ректор нæ баууæндыди Гуыдийы-фырты ныхасыл.

Къоста Некрасовы фæзмгæйæ цы æмдзæвгæ ныффыста — «Хъæлдзæг цард кæмæн ис», уый куы фæзынди «Северный Кавказ»-ы, уæд æй иу ахуыргæнинаг дæр æнæ бакæсгæ нæ фæци; Терчы облæсты хицæуттыл фыст кæй уыди, уый сын тынг æхсызгон уыди.

Уалынмæ нæм Къостайæн йæ ирон æмдзæвгæтæ дæр æфтын байдыдтой — «Додой», «Салдат», «Æвсати» æмæ æндæртæ. Мах сæ кæрæдзийæ фыстам, наизустъ сæ ахуыр кодтам æмæ сæ, цæхæрадоны фæндæгтыл рацу-бацу кæнгæйæ, дзырдтам кæнæ зарыдыстæм. Афтæмæй уыйас тынг нæ тарстыстæм — цы дзырдтон, цы зарыдтæн, ацу æмæ йæ равзар. Нæ ректор уыди Терчы облæсты хицауы — инæлар Кахановы хæлар æмæ, Кахановæн знаг чи уыди, уый уымæн дæр знаг уыди. Ректор куы базыдтаид, мæнæ, зæгъгæ, ахуыргæнинæгтæй исчи «Северный Кавказ» кæсы, кæнæ Къостайы æдзæвгæтæ декламаци кæны, кæнæ зары, кæнæ та йын йæ искæцы æмдзæвгæтæ фыстæй искæмæ куы ссардтаид, уæд, æвæццæгæн, ахæм ахуыргæнинаг æрмæст асырдыл нæ баззадаид, фæлæ йын стырдæр æфхæрд æрхъуыды кодтаид.

Къоста Терчы облæстæй æрвыст куы нæма уыди æмæ Дзæуджыхъæуы куы царди, уæд æм иу хатт Æрыдоны скъолайы ахуыргæнинæгтæй иу-дæс ссыдысты базонынмæ, йемæ аныхас кæнынмæ. Райсомæй раджы рацыдысты фистæгæй æмæ аходæнафон схæццæ сты горæтмæ. Сæ цыд дзæгъæлы нæ фæци. Бульварыл уæлæмæ араст сты æмæ Къостайы федтой фæзмæ æввахс иунæгæй бадгæ, дард æрлæууыдысты æмæ йæм фыццаг сæ ныфс нæ хастой бацæуын, стæй сæ иу йæхи фæхъæбатыр кодта æмæ йæм бацыд. Уæд æм иннæтæ дæр бараст сты, «бон хорз» ын загътой, йæ къух ын райстой.

Стæй сæ хистæр чи уыди, уый загъта:

— Бахатыр кæн, Къоста, мах Æрыдоны скъолайæ ссыдыстæм, базонгæ уæм демæ, зæгъгæ, уый тыххæй.

Сæ иутæ сбадтысты, иннæтæ лæууыдысты. Ныхас бацайдагъ ис. Къоста сæ фарста скъолайы царды тыххæй, сæ ахуыры тыххæй, ахуыргæнджыты тыххæй. Уыдон дæр æй фарстой алы хъуыддæгтæй, йæ фыстыты тыххæй дæр. Фæныхас кодтой иу сахаты бæрц, стæй Къоста хатыр ракуырдта, Ирыхъæумæ йæ цæуын хъæуы, зæгъгæ, æмæ сыстади. Йæ фæстаг ныхас уыди афтæ:

— Æгæр бирæ рæстæг уæ сæфы кувынтыл æмæ дины чингуытæ ахуыр кæныныл, фæлæ ницы кæны... Ахуыр кæнут зæрдиагæй... Æидæр скъолатæ дæр нæм фæзындзæн. (Æндæр скъолатæ фæзындысты æрмæст советон хицауады рæстæджы. — А. К.). Цæй, æз цæуын. Искуы та фендзыстæм æмæ аныхас кæндзыстæм.

Араст ис Ирыхъæуы ’рдæм.

Мах ма уыцы бандоныл дзæвгар абадтыстæм, Къостайы фыстыты тыххæй, йæхи тыххæй ныхас кæнгæйæ, стæй араст стæм базары ’рдæм.

1898 азы, июлы мæйы, æз ма уыдтæн ахуыргæнæг Дæргъæвсы, афтæ Терчы облæсты хъæууон ахуыргæнджытæн байгом ис мæйæмгъуыдмæ съезд Дзæуджыхъæуы. Ахуыргæнджытæ дзы уыди æдæппæт сæдæ адæймаджы бæрц. Сæ фылдæр уыдысты уырыссæгтæ, ирæттæ дзы уыди, куыд хъуыды кæнын, афтæмæй 30 адæймаджы. Уыди дзы иу кæсгон дæр, йæ мыггаг Албануков — уыцы рæстæджы Кæсæджы иунæг скъолайы ахуыргæнæг. Иннæ хæххон адæмтæй дзы ничи уыди, — нæма сæм уыдис уæд скъолатæ. Съезд куыста сылгоймæгты епархиалон скъолайы хæдзары, Стрелковы уынджы.

Иу сабат бон съездмæ фæзынди дзæуджыхъæуккаг ирæттæй иу чидæр, фæсидти ирон ахуыргæнджытæй кæмæдæр, хъус-хъусæй йын цыдæр адзырдта æмæ уайтагъд фæстæмæ ацыди. Разынди ахæм хабар — сусæгæй йе ’рвысты бынатæй ссыди Дзæуджыхъæумæ ирон адæмон поэт Хетæгкаты Къоста. Йемæ ссыди йе ’рвад — петербургаг дохтыр Хетæгкаты Андухъапар — уый дæр рагæй нæ уыди йæ райгуырæн бæсты. Дзæуджыхъæуы ирон интеллигенци сфæнд кодтой Къостайы ссыды тыххæй банкет саразын, фæсидтысты съезды ирон ахуыргæнджытæм дæр. 30 ахуыргæнæгæй банкеты уыди 20 адæймаджы бæрц, ацы рæнхъытæ фыссæг дæр семæ. Ахуыдтой семæ кæсгон ахуыргæнæджы дæр. Æдæппæт банкеты уыди иу-65 адæймаджы. Нысангонд афоны банкетмæ хуынд адæм чысыл къордгæйттæй (дзырдгонд куыд уыдысты, афтæ) араст сты Сапицкий будкæмæ. Банкетæн хорз бынат æвзæрст уыди — рæсугъд æрдуз, алырдыгæй æхгæд бæлæстæй æмæ къудзитæй. Нæ бацыдмæ банкетæн уагдæтджытæ æрдузы иу къуымы æрæфтауц кодтой, банкетæн цыдæриддæр хъуыди, уыдон æппæт: коньяк, арахъ, сæны лалымтæ æмæ алы хæринæгтæ, уæрыччытæ сыгъдæггонд фесты, æмæ артмæ физонджыты цъыс-цъыс цыди. Æрдузы хорз аууон ран арæзтой фынгтæ æмæ бадæнтæ (фæйнæджытæй). Æрдузыл ахæлиу сты адæм къордгæйттæй æмæ ныхас кодтой, æбыхсгæ æнхъæлмæ кастысты уазджыты фæзындмæ.

Уалынмæ æрдузæн йæ цæгатырдыгæй базындысты æртæ адæймаджы. Къоста цыди лæдзæджы æнцæйтты, иучысыл чиугæйæ, йæ уæлæ уыди европæйаг дарæс, йæ сæрыл фетрæй фæлмæн худ. Андухъапар цыди астæуæй, æгасæй дæр сау — цæсгом, рихитæ, дарæс. Байаты Гаппо цыди рахизæрдыгæй фарс æнахуыр дарæсы мидæг — куырæт, цухъа, урс нымæтхуд йæ сæрыл. Ахæм дарæс уыди Гаппойæн æцæг æнахуыр, никуы йæ дардта,— дардта европæйаг хорз дарæс, йæ сæрыл — цилиндр. Бирæтæ æмбæрстой, цæмæн афтæ йæхи фендæрхуызон кодта, уый — хицæуттæ йæ, революционеримæ — Хетæгкаты Къостаимæ цæугæ куы феной, уымæй тарсти. Æнæ ацæугæ дæр ын нæ уыди — цы загътаиккой адæм, Къоста зынаргъ кæмæн у æмæ Гаппо йæ дзыпмæ кæй æхцатæ ссивы, уыцы адæм?

Къоста цæрдæг æмæ хъæлдзæг адæймаг уыди, фæлæ ныр уыди æнкъард, йæ азмæлд уæззау, — уыйфæстæ куыд дзырдта, уымæ гæсгæ йæ низ тынг хъыгдардта — стджыты туберкулез, — йæ ныхасмæ гæсгæ йын дохтыртæ йæ агъдæй ралыг кодтой фыд æртæ джиранкайы бæрц.

Æгъдаумæ гæсгæ саламтæ зæгъыны фæстæ фотограф Дзанайты Садуллæ аразын байдыдта хуызисæн аппарат. Ам дæр та дардмæкæсæг адæймæгтæ разынди — нæ сæ бафæндыди революционер Къостаимæ иу нывы рацæуын — аивæй сæхи иувæрстæм айстой, бæлæсты, къудзиты аууон фесты... Стæй, фотограф йæ куыст куы фæци, уæд се ’мбæхсæнтæй рацыдысты. Чысыл ма аныхæстæ кодтой адæм — тынгдæр æмбырд кодтой Къостайы алыварс, ныхас дæр уæлдай цырын уыди уый раз. Уалынмæ уагдæтджытæ фæхуыдтой адæмы фынгтæм, æрбадтысты иууылдæр хистæрмæ гæсгæ. Тамада уыди зæронд адвокат Шанаты Дзантемыр, уый уыди карæй уым уæвджытæн се ’ппæты хистæр. Уый æххæст кодта тамададзинад тынг рæвдз, гаджидæуттæ кæрæдзи фæдыл цыдысты Терчы фæйлауæнты хуызæн, фæлæ уыдон иууылдæр уыдысты цæрæнбоны нуазæнтæ. Уалынмæ дзырды бар райста Къоста. Уый æвзæр оратор нæ уыди æмæ загъта сыгъдæг политикон гаджидау. Йæ ныхасы сæр цыди уымæ, æмæ хæдхæцæг паддзахы æфсондзы бын хъæрзынц нæ паддзахады æппæт адæмтæ, уырыс сæхæдæг дæр, фæлæ уæддæр хæххон адæмтæ, æрæджы чи фæци састы, уыдон се ’ппæтæй зындæр ран сты: хъуамæ хæххон адæмтæ цæрой сæ кæрæдзиимæ фидыдæй æмæ æмзæрдæйæ, сæхи цæттæ кæной хæдхæцæг паддзахимæ тох кæнынмæ...

— Æз, — дзырдта Къоста,— цæрын уырысы æхсæн, æз хорз зонын уырысы раздзог интеллигенцийы — уыдон иууылдæр сты хæдхæцæг паддзахы ныхмæ, æмæ фæллойгæнæг уырыссаг адæм дæр рæхджы райхъал уыдзысты се ’нусон политикон фынæйæ æмæ бамбардзысты, се знæгтæ «инородец»-тæ кæй не сты, фæлæ хæдхæцæг паддзах кæй у се знаг йæ хицауадгæнджытæ се ’ппæтимæ. Бамбардзысты уый уырыссаг адæм æмæ уæд «инородец»-тимæ иумæ сыстдзысты æфхæрджыты ныхмæ æмæ сæ ныппырх кæндзысты.

Къостайы ныхасмæ адæм байхъуыстой тынг æнувыдæй æмæ æхсызгонæй. Уыйфæстæ сыстад дагъистайнаг уазæг Башир Далгат (адвокат) æмæ райста ныхасы бар. Уый разы уыди Къостайы ныхасыл æгасæйдæр, фæлæ ма ской кодта паддзахы сатрапты провокацион политикæйы тыххæй, кæцытæ, загъта, ардауынц хæххон адæмты кæрæдзиуыл. Далгат сидти хæххон адæмтæм, цæмæй хъахъхъæной сæхи паддзахы сатрапты провокацион куыстæй. Йæ ныхас ахицæн кодта Далгат ирон адæмон поэт, сæрибардзинадыл тохгæнæг, Къостайы цæрæнбоны тыххæй гаджидауæй.

(Уый уыди Къостайы тыххæй дыккаг гаджидау).

Гаджидæутты æхсæн бацайдагъ ис ныхас сылгоймæгты ахуырдзинады тыххæй. Байаты Гаппо уыцы ран равдыста йе ’цæг цæсгом, дзурын байдыдта сылгоймæгты ахуырдзинады ныхмæ. Уый дзырдта, зæгъгæ, ахуырдзинад сафы сылгоймаджы æфсарм, къæйных æй кæны, æнæуагдзинады ’рдæм æй здахы. Алырдыгæй ныккалдтой Гаппойыл, зæгъгæ, уый реакцион ныхас у. Мæ зæрдыл дзы лæууынц горæтаг скъолайы ахуыргæнæг Тыбылаты Саввæйы дзырдтæ — уый баздæхт Гаппомæ æмæ йын загъта:

— Цы дын зæгъын, Гаппо, уый зоныс, дæуæн дæ мад ахуыргонд куы уыдаид, уæд ныр ахæм æдылы ныхæстæ нæ кæнис.

Къоста йæ рихиты бынæй сарказмы худт кодта. Уый дзурын дзы нал хъуыди, æнæуи дæр хорз уайдзæфтæ баппæрстой Гаппомæ. Йæ хъуыддаг нæ ацыди, уый куы бамбæрста Байы-фырт, уæд ныхас æндæрырдæм фездæхта. Тамада дæр йæ хъæлæс фæбæрзонд кодта æмæ басабыр кодта дзурджыты. Дарддæр та банкет лæгъз цæуын байдыдта. Иу чидæр сыстади йæ бынатæй, бацыди хистæры ’рдыгæй æмæ бæзджын баритонæй азарыди Къостайы æмдзæвгæ «Додой».

Банкет цыди дарддæр æмæ ахастаид, чи зоны, суанг изæры онг, фæлæ иу чидæр фæдисы уайæгау суади горæтæй æмæ базонын кодта æмбырдæн, Каханов (Терчы облæсты хицау), дам, базыдта, Къоста ам кæй ис, уый æмæ, дам, ратта приказ, куыд æй ссарой æмæ йæ куыд æрцахсой, афтæ. Кахановæн уыди барвæндонæй дзырдхæсджытæ — фæдагур куыйтæ — уыдон зылдысты, агуырдтой алыран æмæ-иу истæмæ сæ зæрдæ куы фехсайдта, уæд-иу æй уайтагъд Кахановæн фехъусын кодтой. Фæстæдæр куыд сбæрæг ис, афтæмæй ацы хатт дзырдхæссæг фæци гимназы ахуыргæнæг Б. Т. Къоста тас раны хаудта, æмæ уымæ гæсгæ банкет цыбыргонд æрцыди. Адæм, уæлæмæ куыд цыдысты чысыл къордгæйттæй, афтæ рацыдысты фæстæмæ горæтмæ дæр. Къостайæн йæ хæлæрттæ ссардтой æдас ран æмæ уым арвыста 2–3 боны. Тас ын тынг кæй уыди, уый фæбæрæг ис дыккаг бон сæумæрайсом ахуыргæнджыты съезды. Куысты афон куы ралæууыди, уæд куысты бæсты съезды райдыдтой слест кæнын банкеты тыххæй. Жандармтæ æхсæв-бонмæ джигул кодтой Къостайы хæлæрттæм, сæ зæрдæ кæмæ æхсайдта, уыдонмæ куы ницы ссардтой, уæд ма æнхъæл уыдысты, зæгъгæ, ахуыргæнджыты фæрцы исты сæ къухы бафтдзæн, ссардзысты Къостайы фæд. Ахуыргæнджытæ уайтагъд бамбæрстой хъуыддаг æмæ сфæнд кодтой, Къостайы кой куыд ничи скæна, афтæ. Сидтысты сæм мидæмæ — слестгæнæн уатмæ — иугай æмæ сæ биноныг фарст кодтой. Ахуыргæнджытæ иууылдæр æмхуызон загътой, зæгъгæ, петербургаг дохтыр Хетæгкаты Андухъапар рагæй нæ уыди, йæ райгуырæн бæсты æмæ, дам, уый номыл сарæзтой банкет йæ хæлæрттæ, йæ зонгæтæ. Афтæмæй слестгæнджытæ уыцы хъуыдыимæ баззадысты, зæгъгæ, иу чидæр, хъуыддаг дзæбæх нæ равзаргæйæ, дзæгъæлы батыхсын кодта хицæутты.

Ахуыргæнджыты съезды уыдысты иннæтимæ дыууæ ус-ахуыргæнæджы — Юлия æмæ Аннæ — Цæлыккаты Алыксандры чызджытæ. Юлия уыди ацæргæ чызг, Аннæ дæр уыйас æвзонг чызг нæ уыди, — цыдаид ыл 28 азы. Уыдоныл иу къорд хæттыты фембæлдтæн Коцойты Афæхъойы (реалон скъолайы письмоводитель) хæдзары, æнхъæл дæн, цыдæр хæстæг æййæфтой. Уым æз фехъуыстон, Къоста, дам, Цæлыккаты Аннæйы куры, фæлæ, дам, ын нæ комы. Ныр Къостайæн йæ писмотæм гæсгæ бæрæг кæны, уыцы кой раст кæй нæ уыди. Аннæ Къостайæн куымдта, фæлæ уыцы дзырдæй, Къоста куыд ныууадза йе ’хсæнадон æмæ литературон куыст æмæ хи царды сагъæсыл куыд ныллæууа; Къоста та йын уый дзырдта, зæгъгæ, æхсæнадон æмæ литературон куыстæн ныууадзæн нæй. Гъе, æрмæст уымæ гæсгæ не сбастой уыцы дыууæ адæймаджы сæ цард иумæ.

1902 азы сæрды æз цыбыр рæстæг акуыстон петербургаг газет «Петербургские ведомости»-йы. Иу бон мæм басидти редактор æмæ мæ фæрсы, Хетæгкаты Къостайы, дам, нæ зоныс? Зонын, зæгъгæ йын куы загътон, уæд мæ афæрстытæ кодта Къостайы тыххæй, стæй загъта:

— Нæ газеты уыди Хетæджы-фырты статья ирон æлдæртты ныхмæ (цыбырæй мын радзырдта, цавæр статья уыди, уый). Ныр æлдæрттæ æрбарвыстой статья Хетæджы-фырты статьяйы ныхмæ. Куыд кæсы сымахмæ, чи сæ у раст? Æз дзуапп раттон, зæгъгæ, Къостайы статья раст дзуры.

Æз ныццыдтæн Петербургмæ сæрды, статья та рацыди, æвæццæгæн, раздæр, азы райдайæны, мыййаг, æмæ йæ æз нæ бакастæн, агургæ дæр æй нал бакодтон. Фæлæ ахæм статья кæй уыди уыцы газеты, уый нымайын хъæуы æцæгыл, — редактор дæр загъта афтæ, стæй Петербурджы цæрæг ирон адæмæй дæр кæмæйдæрты фехъуыстон, уыди, дам, ахæм статья. Уыцы статья ссарын зын нæу, — газеты комплекттæ æвæрд сты Ленинград æмæ Мæскуыйы библиотекæты æмæ йæ бацагурын хъæуы. Бацагурын æй уый тыххæй хъæуы, æмæ ныр дæр ма, Къостайы ном чъизи кæныны тыххæй, чидæртæ дзурынц, уый, дам, æлдæртты фарс уыди; уæд «Дæ фыдæлтæ рухсаг, дæхæдæг мын бæзз!» та чи ныффыста?

Адæм Къостайы уый тыххæй бирæ уарзтой, æмæ уый уыди адæмы сæрыл тохгæнæг æлдæрттимæ, хицæуттимæ æмæ æндæр алы мыггаг тугцъиртимæ. Куыд дардыл хъуыстгонд уыди Къостайы ном, уый тыххæй æз зæгъдзынæн иу хабар. 1901 азы, ахуыргæнæг ма куы уыдтæн Хуссар Ирыстоны, уæд мæ мызд райсынмæ бацыдтæн горæт Душетмæ. Уым фембæлдтæн дыууæ ироныл, æвæццæгæн, Душеты чи куыста, ахæмтæ уыдысты. Ныхас кодтой Къостайы тыххæй, уый, дам, йæхи нывондæн хæссы мæгуыр адæмы сæрыл, тох кæны æдзух хицæуттимæ, æмæ дзы æнаккагдæр чи вæййы, уыдон уайтагъд сæ бынæттæй фелвасы. Уыцы дыууæ ироны дзырдтой Къостайæн йæ æмдзæвгæтæй скъуыддзæгтæ, легендæгонд хабæрттæ дæр дзырдтой Къостайы тыххæй. Иу хабар афтæ ракодтой, англисæгтæ, дам, нæ паддзахады сызгъæринтæ фæцæйдавтой æмæ, дам, Къоста куы нæ уыдаид, уæд сæ арæнæй федде кодтаиккой, фæлæ сæ Къоста базыдта æмæ уый фæрцы фæстæмæ ист æрцыдысты. Уый та сын уыцырдæм æмбарын хъæуы, æмæ Къоста тох кодта æнаккаг хицæуттимæ, фæлæ паддзахады та хъахъхъæнгæ кодта.

1905-æм азы Петербурджы газеттæй иуы бакастæн æндæр газеттæй ист статьяйы скъуыддзаг Къостайы тыххæй. Уым фыст уыди афтæ, зæгъгæ, Лабæйы, хъæу Георгиевскы, цæры ирон адæмон поэт Хетæгкаты Къоста, йæ зондæй, дам, фæцух ис æмæ тынг æвзæр царды уавæртæм æрхаудта. Ирыстоныл, дам, æмбæлы Къостайæн исты æххуыс раттын. Уыцы статьяйы скъуыддзагмæ гæсгæ газет йæхи номæй загъта афтæ:

«Ирыстон нæй, фæлæ уырыссаг фысджыты литературон фондыл æмбæлы Хетæджы-фыртæн йæ зыны бонты баххуыс кæнын».

Ницы æххуыс рахаудта Къостамæ уыцы литературон фондæй дæр.

Афтæ уыди фысджыты уавæр паддзахы рæстæджы. Афтæ уыди, фæлæ ныр афтæ нал у. Советон хицауад æрæвæрдта фысджытæн аккаг уавæртæ сæ цардæн, сæ куыстæн. Ирыстон «нæ уыди», уыди æрмæст Дзæуджыхъæуы округ. Ныр ис, Коммунистон партийы, Советон хицауады фæрцы, Ирон Автономон Социалистон Советон Республикæ æмæ дзы ис советон фысджыты цæдис, цæдисы цур та ис литературон фонд, кæцы дæтты æххуыс фыссæгæн йæ куысты бон, йæ рынчын, йæ зианы сахаты.

1906-æм азы уалдзæджы нæм ныхъхъуысти Петербургмæ хабар — Къоста, дам, амарди. Гъе, уæд нæ зæрдыл æрлæууыди, Къоста кæй царди, кæй куыста, мæгуыр адæмы сæрыл цырагъау кæй сыгъди, уый. Цыдыстæм кæрæдзимæ Петербурджы ирон адæм, тæфæрфæс кодтам кæрæдзийæн, мысыдыстæм Къостайы цард, йæ хъуыддæгтæ, йæ фыстытæ. Чысыл фæстæдæр нæм ныхъхъуысти, Къостайы мард, дам, сластой Дзæуджыхъæумæ æмæ йæ баныгæдтой стыр кадимæ ирон аргъуаны кæрты. Ныгæдтой Къостайы Дзæуджыхъæуы адæмтæ æппæт дæр: ир, уырыс, сомих, гуырдзы, дзуттытæ, мæхъæл æмæ æндæртæ, — сæ алчи дæр йе ’гъдаумæ гæсгæ цыт ратта мардæн. Веноктæ хастой иттæг бирæ — хицæн адæймæгтæй дæр, организацитæй дæр. Бæлвырддæр, Къоста уыди зынаргъ æфхæрд адæмтæн се ’ппæтæн дæр æмæ мыггагмæ цæрдзæн сæ зæрдæты.