Крестьяна костын удж

by Минин

Ставсоюзса коммунист партиялӧн 15-ӧд съезд Молотов ёрт доклад кузя гӧгӧрбок видлаліс ӧнія сиктса олӧмсӧ, тӧдмаліс крестьяналысь выль олӧмлань тувччӧмсӧ, сэсся индіс крестьяналы водзӧ мунан туйсӧ.

Съезд эз вермы, дерт, бокӧ кольны оппозициялысь шуӧмъяссӧ. Сійӧ ӧд вӧлі мыждӧ партияӧс быд ногӧн. Вунӧдіс пӧ партияыд Ленинлысь велӧдӧмсӧ, кутіс пӧ эновтны гӧль йӧз дор тӧждысьӧмсӧ, помӧдз сетчис, мӧдӧдчис озыр чукӧр дор да кулакъяс дор. Сиктъясад пӧ вывті ӧдйӧ содӧны кулакъяс, уналаын пӧ найӧ босьтісны ас кианыс сӧветъяс, некутшӧм пӧ накӧд партиялӧн вермасьӧм абу. Вывті ёна вӧлі повзьӧма оппозицияыд кулакъясысь. Колӧ пӧ 1918 воын моз бара уськӧдчывлыны на вылӧ (кулакъяс вылӧ), пыркӧдыштны налысь озырлунсӧ, мырдӧн перйыны няньсӧ да мукӧд эмбурсӧ. Тшӧктӧны вӧлі оппозиционеръяс лэдзны крестьяна пӧвстӧ выль заём да мырдӧн сійӧс разӧдны. Сэсся тшӧктӧны вӧлі содтыны сиктъясӧ налогъяс уна миллион дон. Тайӧ налогсӧ пӧ позьӧ на перйыны озыръяслысь. Тадзи кӧсйӧ вӧлі оппозиция чукӧртны сиктъясысь сьӧм да сійӧн паськӧдны, ӧдйӧджык кыпӧдны ассьыным промышленносьт (пабрик-заводъяс).

Оппозициялӧн шуӧмъясыс некытчӧ оз шогмыны.

Оппозициялӧн шуӧмъясыс первойсӧ быттьӧ сьӧлӧм вылад воӧны. Сідзи быттьӧ и колӧ: уськӧдчывлыны озыр чукӧр вылӧ, мырддьыны налысь озырлунсӧ. Насянь ӧд бурсӧ нинӧм виччысьны. Ӧнія власьтыд ӧд налы оз шогмы. Быд ногӧн пессьӧны путкыльтны сӧвет власьттӧ, повзьӧдлӧны крестьянасӧ войнаӧн, мукӧд ногӧн падмӧдчӧны.

Видзӧдлан кӧ гӧгӧрбок, оппозициялӧн шуӧмъясыс некытчӧ оз шогмыны. Кулакъястӧ сӧвет власьт некор эз малавлы юрӧдыс. На вылӧ пуктам медуна налогсӧ, налысь мырддьӧма бӧрйысьӧм правасӧ, — огӧ сибӧдӧй сӧветъяс бердӧ, кооперативъяс бердӧ. Веськыда кӧ шуны, сӧвет власьт кулакъясӧс важ моз кутӧ чорыд кабыр улын.

Ӧні партия да сӧвет власьт вермасьӧны кулакъяскӧд мӧд ногӧн. Кутам кӧ 1918 воын моз мырддявны кулакъяслысь озырлунсӧ, вӧчавны накӧд водзсасян комитетъяс либӧ гӧль крестьянаса ӧтувтчӧмъяс, сэки лоӧ бӧр бергӧдчӧм военнӧй коммунизмлань, сэки вермас помӧдз падмыны миян овмӧс кыпӧдӧм уджыд. Сэки ковмас шыбитны ӧнія выль ногӧн овмӧс кыпӧдан туйсӧ (НЭП), кодӧс уна во кежлӧ индыліс миянлы Ленин.

Содтавны налогъяс уна миллион дон, оппозиция тшӧктӧм серти, бара жӧ оз позь. Кулакъясыд ӧд абу уна, гашкӧ чукӧрмас 5–6 прӧчент мында став крестьяна пиысь. Сідзкӧ, унджык выль налогыс (содтыны кӧ быттьӧ) кутас воны шӧркоддьӧма крестьяна вылӧ. Тадзинад позьӧ сӧвет власьтлысь вынсӧ сӧмын орӧдны. Сэки вермас помӧдз жугавны рабочӧйяс да крестьяна кост ӧтувтчӧмыс, йитӧдыс орас.

Сиктъясын содӧны шӧркоддьӧма олысь крестьяна.

Став крестьянаӧс ӧти туйӧ пуктыны оз позь. Важӧн, революцияӧдз, дай ӧні на сиктъясын эмӧсь куим сикаса крестьяна — судзсьытӧм (гӧль) крестьяна, шӧркоддьӧма олысь крестьяна, сэсся озыр войтыр — кулакъяс. Тайӧ куим сикас крестьяна пӧвстас мунӧ вежсьӧм, торъялӧм (расслоение). Буржуйяс государствоясын тайӧ вежсьӧмыс мунӧ ӧдйӧджык, мӧд ногӧнджык. Сэні шӧркоддьӧма крестьянаӧс капиталистъяс быд ногӧн нартитӧны, жмитӧны. Сэні шӧркоддьӧма крестьянаыс воысь воӧ чинӧны.

Унджыкыс на костысь гӧльмӧны, этшаджыкыс озырмӧны — воӧны кулакӧ.

Миян Сӧвет Союзын тайӧ вежсьӧмыс мунӧ мӧд ногӧн. Миян содӧны шӧркоддьӧма олысь крестьяна. Сӧвет власьт да коммунист партия быд ногӧн отсалӧны гӧль да шӧркоддьӧма крестьяналы кыпӧдны ассьыныс овмӧссӧ. Ленин индалӧм серти, партия дугдывтӧг тӧждысьӧ, мед эськӧ воысь воӧ ёнмис рабочӧйяслӧн да гӧль крестьяналӧн ӧтувтчӧмыс шӧркоддьӧма крестьянакӧд.

Партиялӧн съезд бара шуис: колӧ водзӧ кежлӧ нӧшта на ёнджыка сибӧдчыны шӧркоддьӧма крестьянакӧд, сувтӧдны найӧс паныд кулакъяслы, отсавны налы петны выль олӧмлань.

Кутшӧма кыптӧ крестьяналӧн овмӧсыс.

15-ӧд съезд гӧгӧрбок тӧдмаліс, кутшӧма кыптӧ крестьяналӧн овмӧс. Таво кежлӧ став Сӧвет Союз пасьта видз-му да скӧт вӧдитӧм лои нин кыпӧдӧма вылӧджык войнаӧдз серти. Сиктъясын кутісны ёнджыка уджавны машинаясӧн, тракторӧн, паськаліс сиктъясын электричество, уналаын кутісны уджавны уна переменаӧн, кӧдзны весалӧма кӧйдысӧн, сюйны муясӧ быдсяма выль вынсьӧданторъяс. Сӧмын нянь воӧмыс (урожайыс), мукӧд ӧткымын государствояс серти, миян Союзын ёна на улын. Миян сиктса овмӧслӧн кыптӧмыс мунӧ ньӧжйӧ на, няньястӧ ми огӧ на вермӧ бура видзны кос поводдяысь, кынмалӧмысь. Вузалӧм вылӧ крестьяналӧн няньыс да мукӧд прӧдуктаыс мунӧ этша на. Сы вӧсна омӧля содӧ заграничаӧ нянь вузалӧм. А сійӧ вузалӧмыс зэв коланатор. Сытӧг онджык вермы ӧддзӧдны выль пабрик-заводъяс стрӧитӧм, промышленносьт паськӧдӧм.

Ёна ньӧжмӧдӧ овмӧслысь кыптӧмсӧ важ нога видз-му вӧдитӧмыс. Вывті на этшалаын нуӧдӧма видз-му лӧсьӧдан удж. Сэсся сиктъясад войтырыс соді, мукӧдлаын оз нин тӧрны. Важ ног уджалӧмнад лишнӧй войтырыслы нинӧм гортас вӧчнысӧ, лоӧ мунны корсьны каръясысь нажӧтка. Видз-му уджалан кӧлуйыд, медся нин машинаясыд, судзсьытӧм крестьяналӧн оз тырмыны, сы вӧсна сьӧкыд паськӧдчыны. Сэсся няньлӧн да тӧваръяслӧн доныс абу на ӧткодь. Нянь доныс сулалӧ улынджык. Тайӧ ставсӧ 15-ӧд съезд бура тӧдмаліс, индіс — кыдзи омӧльторъяссӧ бырӧдны.

Овмӧс кыпӧдӧмӧ ёна нин пырӧма социализм ногса уджалӧм.

Съездлы лои бура видзӧдлыны: содӧ али оз крестьяна пӧвстын социализм ногса уджалӧмыс. Гӧгӧрбок арталӧм бӧрын съезд аддзис: сиктъясын паськыда нин мунӧ социализм стрӧитан удж. Водзвылас ми висьтавлім нин, мися сӧвет государствоын крестьяна костын вежсьӧмыс мунӧ мӧд ногӧн. Ми кулакъясӧс топӧдам, найӧ быдмӧны ньӧжйӧ. Миян вочасӧн чинӧны судзсьытӧм крестьяна, содӧны шӧркоддьӧма олысь крестьяна. Сы вӧсна, Ленин индалӧм серти, партия и шуӧ: шӧркоддьӧма олысь крестьяна ордын сиктын медуна видз-муыс. Рабочӧй класслы да гӧль йӧзлы колӧ чорыда кутны йитӧд шӧркоддьӧма крестьянакӧд.

Гӧль да шӧркоддьӧма крестьяна ньӧжйӧникӧн кутчысьӧны социализм ногса уджалӧмӧ. Налы отсалӧ мунны тайӧ колана туйӧдыс сӧвет власьт, нуӧдӧ выль олӧмланьыс, социализм ногса промышленносьт. Воысь воӧ паськалӧ, ёнмӧ кооперация. Унджык тӧварыс сиктъясад локтӧ кооперация пыр. Воысь воӧ содӧ видз-му вӧдитан кооперация (быдсяма артельяс, машиннӧй, удждысян, мукӧд тӧвариществояс). Уна крестьянин нин гӧгӧрвоисны — бурджык, кокниджык уджавны ӧтувйӧн. Ӧтувъя овмӧсъясас лыддьысьӧны нин миллион саяс морт. Тадзи кооперация ёнмӧдӧмӧн ми вӧтлам, пӧдтам сиктъясын кулакъясӧс. Тадзи кооперация паськӧдӧмӧн, выль олӧм тэчӧмӧн шӧркоддьӧма да гӧль крестьяна вермасны помӧдз зырны кулакъясӧс, уськӧдны налысь лачасӧ, орӧдны налысь вынсӧ. Тадзи ми вермам сиктъясын вужнас нетшыштны важ нога пемыд олӧмсӧ. Ленин шуӧм серти, тайӧ лоӧ социализм быдтӧм. Социализмыд ӧд енэжысь оз усь, сійӧ ковмас миян аслыным лунысь-лун вӧчны. Пырысь-пыр, дерт, сійӧ оз артмы. Ковмас пуктыны сэтчӧ не ӧти дас во.

Партия индіс крестьяналы туй водзӧ кежлӧ.

15-ӧд съезд индіс: водзӧ кежлӧ колӧ нӧшта на ёнджыка босьтчыны кооперация бердӧ. Ӧні сулалӧ крестьяна водзын да партия водзын медыджыд удж — посни крестьяна овмӧсъяс ӧтувтны гырысь коллективъясӧ (ӧтувтчӧмъясӧ). Мырдӧн, дерт, кыскыны крестьянаӧс тайӧ туй вылӧ оз ков. Мед асьныс крестьянаыс гӧгӧрвоасны, тӧдмаласны бурлунсӧ ӧтув уджалӧмсьыс. Пырысь-пыр вӧчавны коллектива овмӧсъяс либӧ коммунаяс лоӧ сьӧкыд. Ковмас заводитны ичӧтсянь: паськӧдны, ёнмӧдны артельяс, тӧвариществояс, ӧтув ньӧбавны бурджык кӧйдысъяс, машинаяс, ӧтув нюръяс косьтыны, вӧчавны ӧтув выль муяс, видзьяс, стрӧитны дьӧгӧть-сир заводъяс, мельничаяс, да сідзи водзӧ. Тадзи ньӧжйӧникӧн крестьянаыд велаласны ӧтув уджавны. Медся нин колӧ кыпӧдны видз-му вӧдитан да производственнӧй, промыслӧвӧй кооперативъяс. Куш потребкооперация пырыд социализмтӧ он вӧч. Партиялы да водзмӧстчысь крестьяналы ковмас ӧнісянь паськыдджыка чуйдӧдны та вылӧ крестьянаӧс.

Мыйяс съезд тшӧктіс вӧчны.

Мед эськӧ бурмӧдны сиктъясад уджсӧ, 15-ӧд съезд сетіс водзӧ кежлӧ индӧдъяс унатор йылысь. Медвойдӧр ми висьталам, мый шуӧма кооперация йылысь. Съезд тшӧктіс зільны кооперативӧ кыскыны регыд кадӧн став гӧль крестьянасӧ да унджык шӧркоддьӧма олысьяссӧ, ыдждӧдны фондъяс судзсьытӧм йӧзӧс кооперативӧ пыртӧм вылӧ, ёнджыка кыскыны кооперативъясӧ нывбабаясӧс. Кустарнӧй уджын ӧні вывті на уна частникъяс.

Колӧ кыпӧдны кустара-промысловӧя кооперация отсавны сылы сӧветъяссянь. Быд видз-му уджалан кооперативлы колӧ тӧждысьны пырны ас союзӧ, паськӧдны вый вӧчан тӧвариществояс.

Съезд тшӧктіс отсавны вермытӧм крестьяналы петны, мездысьны кулакъяс кипод улысь, кодъяс асланыс эмбурнаныс да видз-му уджалан кӧлуйнаныс нартитӧны гӧль крестьянаӧс. Колӧ видз-му уджалан кооперативъяслы да совхозъяслы восьтавны прокатнӧй пунктъяс да сэтысянь отсавны крестьяналы вӧдитны видз-мусӧ машинаясӧн. Сідзжӧ тшӧктӧма сӧветъяслы быд ногӧн кокньӧдны ӧтувъя овмӧсъяслы да вермытӧмджык крестьяналы судзӧдны видз-му уджалан машинаяс, та вылӧ кооперация пыр удждыны сьӧм, льготаяс лӧсьӧдӧмӧн. Посни овмӧсъяс гырысь коллективъясӧ ӧтувтӧм могысь колӧ медвойдӧр удждӧм сьӧмсӧ пуктыны гӧль да шӧркоддьӧма крестьянаӧс производственнӧй кооперативӧ ӧтувтӧм вылӧ, сэтшӧм кооперативъясыслысь уджсӧ лӧсьӧдӧм да ёнмӧдӧм вылӧ. Кулакъяслы этшаджык машинаяс вузавны, некутшӧм удждӧм налы не сетны. Гӧль йӧзлы отсалан фондъяс тшӧктӧма бюджетъясын содтыны. Тайӧ фондыс мед ёнджыка муніс видз-му уджалан кооперация кыпӧдӧм вылӧ, сэтчӧ гӧль йӧзӧс сибӧдӧм вылӧ. Шуисны водзӧ кежлӧ чинтавны тӧваръяслысь донсӧ, тшӧктісны бӧръявны кооператив уджӧн веськӧдлыны бурджык гӧль да шӧркоддьӧма крестьянасӧ. Мед кулакъясӧс вӧлі помӧдз вӧтлӧма кооперация бердысь. Ӧтувъя овмӧсъяссӧ тшӧктӧма быд ногӧн кыпӧдны, отсавны налы, медым эськӧ сэтшӧм овмӧсъясыс збыль вӧліны социализм ногса овмӧсъясӧн, мед эськӧ мукӧд крестьянаыс вермисны аддзыны бурсӧ ӧтув уджалӧмсьыс.

Видз-му вӧдитӧм йылысь шуӧмъяс.

Съезд тшӧктіс чорыда кутны государство кипод улын му кутӧмсӧ (национализация земли). Муяс оз позь вузавны, ньӧбны, пӧдаритны. Водзӧ кежлӧ шуӧма чинтыны кӧртымӧн му сеталӧм, медсясӧ кӧні сыысь озырмӧны кулакъяс, сэтшӧминъясын. Му кӧртымалан строксӧ квайт воысь дырджык кежлӧ оз позь нюжӧдны. Шуисны отсавны сэтшӧм ногса му вӧдитӧмъяс ёнмӧдны, кодъяс отсалӧны паськӧдны кооперативъяс да машинаясӧн уджалӧм (выселокъяс), чинтавны ӧти овмӧсӧ ӧтлаӧ став мусӧ сеталӧмъяс (ӧтруб ногса овмӧс). Видз-му лӧсьӧдлан уджсӧ (землеустройство) гӧль крестьяналысь шуисны босьтны государство тшӧт вылӧ, тшӧктісны нуӧдны тайӧ уджсӧ ӧдйӧджык.

Налогъяс йылысь съездлӧн вӧлі сэтшӧм кыв: видзӧдны да бура кутны, медым судзсьытӧмджык крестьянаӧс (35 прӧчент став крестьяна пиысь) вӧлі мездӧма видз-му вотысь правительство тшӧктӧм серти. Сиктса озырджык йӧзлысь докодсӧ воталӧм кузя шуисны лӧсьӧдны выль закон подоходнӧй налог сюйӧм йылысь.

Тшӧктісны бура видзӧдны, медым видз-му бердын медӧн уджӧдӧм муніс Удж Закон Чукӧр серти (согласно Кодекса Законов о труде). Коді оз пыдди пукты сійӧс, сэтшӧмсӧ чорыда мыждыны.

Видз-му бердын да вӧр бердын медӧн уджалысьясӧс тшӧктӧма страхуйтны. Батракъясӧс да вӧр бердын медӧн уджалысьясӧс тшӧктӧма кыскыны профсоюзӧ.

Съезд шуис тӧждысьны судзсьытӧм крестьяна пӧвстысь пӧрысь йӧзӧс страхуйтӧм йылысь.

Водзӧ кежлӧ ковмас быд ногӧн ёнмӧдны, паськӧдны крестьяналысь мӧда-мӧдлы отсасян комитетъяс, пыртны сэтчӧ став гӧль да шӧркоддьӧма крестьянасӧ.

Сӧветъясын удж пуктӧм. Велӧдчӧм.

Коммунист партиялӧн 15-ӧд съезд шуис водзӧ кежлӧ нӧшта на ёнджыка кыскыны сӧветъяс бердӧ гӧль да шӧркоддьӧма крестьянаӧс, матыстны сӧвет удж бердас нывбабаясӧс. Сӧветъясӧ бӧрйысьӧм кежлӧ колӧ водзвыв бура лӧсьӧдчыны, став бӧрйысьысьяссӧ тӧдмӧдавны сӧвет уджнас. Колӧ видзӧдны, мед бӧрйысян права эз вӧв некутшӧма сетӧма кулакъяслы да мукӧд сэтшӧм йӧзлы. Съезд тшӧктіс лӧсьӧдны индӧдъяс, код серти сӧветъяс кутасны вермыны веськӧдлыны уджнас видз-му обществоясын. Скодъяс вылын мырддьыны гӧлӧссӧ бӧрйысян правасӧ мырддьӧм йӧзлысь.

Гӧль крестьяналы колӧ ас костаныс ӧтувтчыны, мед эськӧ бурджыка вермасьны кулакъяскӧд, кыскыны ас бердас шӧркоддьӧма олысьясӧс, мед эськӧ ӧдйӧджык ӧтувтчӧмӧн кыпӧдны овмӧс. Сӧветъяс бердын да кооперативъясын бӧрйӧма гӧль крестьяналысь ӧтувтчӧмъяссӧ (группы бедноты) ковмас ёнмӧдны.

Сёрнитісны съезд вылын югдӧдчан удж паськӧдӧм йылысь. Выль олӧм тэчӧмыд ёна торксьӧ крестьяналӧн ас пемыдлун вӧснаныс. Миян колӧ, Ленин шуӧм серти, нуӧдны ыджыд культурнӧй революция. Социализм лӧсьӧдан уджтӧ грамотатӧм мортыд оз вермы нуӧдны. Съезд шуис: ёна колӧ тӧждысьны став войтырсӧ велӧдӧм вӧсна. Колӧ паськӧдны удж выль школаяс стрӧитӧм кузя, ёна зільны, мед гӧль войтырлӧн челядьыс вермисны велӧдчыны школаясын. Ковмас восьтавны мастерствоӧ велӧдан школаяс да мастерствоясас велӧдны тшӧтш ичӧт школаын. Ёна лоӧ тӧждысьны, медым сиктъясын вӧлі унджык велӧдчӧм йӧз, быд ногӧн отсавны налы кыпӧдны уджалан сямсӧ. Съезд тшӧктіс лӧсьӧдавны сиктъясын радио, кино. Сійӧ югдӧдчан уджыдлы зэв коланатор.

Со кутшӧм индӧдъяс сетіс 15-ӧд съезд. Ставсӧ, дерт, пырысь-пыр он вермы вӧчны. Сӧмын тайӧ уджсьыс эновтчыны оз ков. Колӧ сьӧлӧмсянь кутчысьны лунысь-лун пуктыны ассьыным уджӧс съезд шуӧм серти. Медвойдӧр партияса шленъяслы, комсомолечьяслы колӧ гӧгӧрбок тӧдмавны съездлысь шуӧмъяссӧ, петкӧдлыны крестьяналы пример, висьтавлыны крестьяналы тайӧ индӧдъяс йывсьыс.

Минин.