Коми войтырӧс Кристос нимӧ пыртысь вежа Степанлӧн олӧм-вылӧмыс

by Лыткин Георгий Степанович

І.

Степан чужан вужнас вӧлі роч морт Устюг карысь. Сылӧн айыс вӧлі Симеон, вежа Енмӧс чужтысь нима вичкоын лыддьысь; эньыс сылӧн шуис Марияӧн.

Кодыр куим арӧса Мария ай-эньыскӧд пырӧ вӧлі вичкоӧ, рытъя сьывлан дырйи, майбыра Прокопий, Симеонлӧн матыссаыс, сылы муӧдз юрбитіс, гораа шуис быдӧнлы кывлӧмӧн: «Степанлӧн, Коми войтырӧс велӧдысьлӧн, епископлӧн эньыс локтӧ». Кывлысьяс шензьысигӧн шулісны: «Коми войтыр шӧрын епископ кыдз нӧ лоас?»

Степан дзоля арӧссянь сетӧма вӧлі велӧдчыны гижӧд вылӧ; эз на ӧти во тырлыв, кыдз сійӧ вермис нин лыддьыны вичкоын. Тшӧтшъяяссӧ сійӧ кольліс бур садьнас, регыд велалӧмнас, ёсь вежӧрнас, ӧдъя гӧгӧрвоӧмнас. Гижӧдӧ зіля велӧдчигас, быд сьӧлӧмнас сійӧ сетчис гижӧдъяс лыддьӧмӧ. Устюг карын на сійӧ велаліс быдсяма гижӧд сёртан мывкыдӧ, гижӧдса вынӧ. Сійӧ лыддис Важ тшӧктӧм гижӧдъяс, Выль тшӧктӧм гижӧдъяс, кытiсянь аддзыліс сы му югыдлысь дженьыд када, визула олӧмсӧ. Енмӧс мусаалӧмыс понда сійӧ эновтіс чужан карсӧ.

ІІ.

Кодыр том на вӧлі, Степан муніс Ростов карӧ, кытӧн вӧлі вежа Енкыла Григорий нима манастыр, Йӧртӧдӧн шуӧма, епископлӧн олан дінын. Сійӧ пырис сы манастырӧ, сы понда мый сэтӧн уна гижӧдъяс вӧліны. Сійӧ манак туйӧ шырӧма вӧлі Максим игуменсянь, Жов пуӧн шуӧмасянь, Парфений епископ дырйи. Сійӧ зільсис манак олӧмын, мырсис видз кутӧмын, кевмӧмын, сӧстӧмын, рамлунын, садя олӧмын, витӧмын, абу лӧгалӧмын, кывзысьӧмын, муса олӧмын, зэвджык нӧ мукӧдъяс шӧрысь Веж гижӧдъясӧс зіля кывзӧмӧн. Сійӧ лыддис уна гижӧдъяс лун кадын, вой кадын.

Сылӧн велӧдчӧмыс вӧлі ньӧжмыд; сійӧ зільсис гӧгӧрвоны помӧдз быд кывлысь мывкыдсӧ, быд шуӧмлысь веськыдсӧ. Кодыр аддзывліс гижӧд тӧдысь мортӧс, мывкыда пӧрысьӧс, сійӧ бергӧдчывліс сы ордӧ юалӧмъяснас, сыкӧд сёрнитчывліс; сыкӧд вӧвліс асыв кадӧ, рыт кадӧ, зільсис тӧдмавны сысянь быдтор, мый сійӧ эз на тӧдлыв. Сійӧ эз вуджлыв олӧмсӧ пӧрысьяслысь, кодъясӧс лыдӧ пуктыліс. Кевман вылӧ вичкоӧ сійӧ пыравліс быдӧнысь водзджык, петавліс нӧ медбӧрын. Сійӧ уджтӧг эз вӧвлыв; аслас кинас сійӧ гижліс вежа гижӧдъяс, гижис мича, регыда. Сылӧн киӧн гижӧд гижӧдъясыс уна; ӧнӧдз найӧ эмӧсь, ӧнӧдз сылысь зільлунсӧ петкӧдлӧны. Степанлӧн бура олӧмын быдӧнсянь тӧдӧма лоис; сы понда сійӧ пуктӧма вӧлі дякӧн туйӧ епископсянь Арсений ӧксысянь. Кымынкӧ во бӧрті, кодыр митрополит вежа Алексий шойччысис, митрополитпу Микаиллӧн, Митяйӧн шуӧмалӧн, тшӧктӧмыс серти, сійӧ пуктӧма вӧлі иерей туйӧ Герасимсянь, Колменса епископсянь.

Ыджыд мывкыд-вежӧрсӧ корсигӧн, Степан велӧдчис Эллинса гижӧдӧ; Эллинса кыв вылын гижӧдъяс лыддьӧмын сійӧ зэв велаліс; лыддьывліс найӧс уна; найӧ сыкӧд пыр вӧвлісны. Степан, коді сёрнитны коми кыв вылын велаліс чужан карын на (1372 воын) сёртіс сы кадӧдз абу тӧдан кыв шы гижтан пасъяс, кыдз колӧ коми кыв шы серти, сэсся сійӧ пуктіс коми гижӧд; гижӧдъяс, кодъяс колӧны вӧлі, роч кыв вывсянь пуктіс коми кыв вылӧ, веськӧдліс, еджыд вылӧ гижліс. Сійӧ сёрнитліс куим кыв вылын: роч кыв вылын, эллинса кыв вылын, коми кыв вылын; сы ногӧн тӧдліс куим гижӧд.

Степанлӧн арталӧмыс вӧлі (Эжватас, Сыктывтас) коми войтырӧс югдӧдны Кристослӧн велӧдӧмӧн; арталӧмсӧ сійӧ керӧмӧн керис. Сійӧ воис Коломнаса епископ ордӧ, Герасим ордӧ, коді сійӧс пуктыліс иерей туйӧ, коді нӧ сэки митрополитлысь керӧмъяссӧ ина-арта кутіс. (Макаил-Митяй муні Константин карӧ 1379 воын, юль тӧлысь помын). Кодыр восьтіс сы водзын арталӧмъяссӧ, сьӧлӧмлысь колӧмъяссӧ, сійӧ шуис: «Менам колӧмӧй эм коми войтырӧс вежа пыртӧмӧн югдӧдны; найӧс вайӧда Кристос Ен дорӧ; оз кӧ сідз ло, юрӧс ме пукта Кристос понда». Сэсся корис епископлысь бурсиӧмсӧ ыджыд, сьӧкыд удж вылӧ. Епископ Герасим шензьысис Кристос понда сэтшӧм зільсьӧмыс вылӧ, уна сёрнитіс сыкӧд, сэсся нуӧдіс сійӧс вичкоӧ, бурсиис. Коми муӧ мунігас Степан босьтіс вежаяслысь лыдӧ пуктӧма шой торъяссӧ, антиминсъяс, вежӧдӧма дона вый, сэсся вичко вежӧдігӧн мукӧд коланторъяс.

ІІІ.

Юра епископсянь бурсиӧм босьтӧм бӧрын Степан муніс Мӧскуаысь Коми муӧ Ростов пырті, кытӧн сійӧ овліс 1366 восянь 1379 воӧдз, сэсся Устюг пырті, кытӧн дзоляӧн овліс. Медводдза коми сикт вӧлі Пырас, кытӧн Эжва петӧ Двинаӧ; сэтчӧ сійӧ воис 1379 во помын. Туглим пыр, Вожем пыр, Йирты пыр Эжва ю вылӧ мунігӧн, Степан воис Гамӧ. Сэтӧн олысьясыс, тунъясӧн ышмӧдӧмаяс, лёк пыр видзӧдлісны сы вылӧ, гаралісны сійӧс вины, медбӧрті нӧ лэдзисны сійӧс, пыртчисны. Степан, кодыр тӧдіс, мый выльпыртчӧмаяс бӧбанъясӧс гусьӧн лыдӧ пуктӧны, ур яй сёйӧны, шуис: «Синтӧм йӧз, Гам мед синтӧм лоас».

* * *

Медбӧрын Степан воис Емдінӧ, код эм сэтӧн, кытӧн Емва петӧ Эжваӧ. Сы кадӧ (1380 воын) Емдін вӧлі Коми муын шӧрса ин, уна олысьяса; сэтӧн вӧлі Коми муын быдӧнӧн тӧдӧма кевманін. Степан овмӧдчис керӧс вылын, кевманін дінын, код дорын вӧлі лыдӧ пуктӧма кыдз пу.

Степан пондіс велӧдны татӧн олысь комиясӧс Кристослы эскӧм вылӧ, мед нӧ найӧ эскасны Сылы, Код керис мусӧ, вылыс вывсӧ, быд тыдалӧмсӧ, абу тыдалӧмсӧ. Кодъяскӧ тӧдмалісны веськыдсӧ, пыртчисны; мукӧдъяс нӧ, унаясджык, асьныс эз пыртчыны, сэсся мукӧдлы пыртчыны ӧлӧдісны. Пыртчӧмаясыс унаысь волывлісны сы ордӧ, сылысь юавлісны, сы дор кутчысисны, мусаалісны сійӧс; абу пыртчӧмаяс нӧ мустӧмтісны сійӧс, сысянь пышъявлісны. Медводзын Степан насянь уна витіс: лӧгалӧм, омӧльтӧм, кедзовтӧм, дӧзмӧдӧм, видӧм, лёкмӧм; кодыр кӧсйысьлісны сійӧс вины, кодыр зоръясаяс кытшовтӧдлісны сійӧс, кодыр вайлывлісны нӧбӧн сы дінӧ кос идзас, сійӧс ӧзтывлісны, мед нӧ чушкавны сійӧс.

Сэтшӧм шогын Степан чукӧстчис Ен дорӧ, кӧсйысис вежа вичко лэптыны. Вичко лэптӧма вӧлі сы бӧрті Енмӧс чужтысь нимӧ, сылы Буръюӧр сетан лунӧ. Сійӧ шуліс: сійӧ гаж лун эм пондӧм Господьса быд гажа лунъясыслы, эм пондӧм миян видзӧмлы, сы ногӧн эм пондӧм Коми мулӧн видзӧмыслы, Кристос вылӧ эскӧмлӧн петкӧдчӧмыслы. Кымынкӧ во бӧрті сэтӧн лэптӧма вӧлі ыджыд овмӧдчӧм, код сэсся нимӧдӧма вӧлі епископ оланінӧн.

Степан велӧдіс коми войтырӧс, налы индывліс веськыд туй, бӧбанса ылӧдчӧмӧс янӧдліс. Пемыд мортъяс эз гӧгӧрволыны Ен бурсетӧмлысь кывсӧ, найӧ эз вермыны регыд вежӧртны, мый сійӧ шуліс налы, сы вылӧ лӧгавлісны, мустӧмтылісны сійӧс, велӧдысьӧс, налы бур керысьӧс.

Ӧтчыд, кодыр Степан дзик ӧтнас ылӧ мунӧма вӧлі, абу пыртчӧмаяс уськӧдчисны сы вылӧ лёкпырысь, лӧгпырысь горзігӧн; кытшовтісны сійӧс быддорсянь, зэлӧдісны вуджъяссӧ, пуктылісны найӧ вылӧ ньӧвъяссӧ, мед нӧ ньӧвъяссӧ сы вылӧ лэдзны. Сійӧ эз повзьы уськӧдчысьясысь, эз повзьы найӧ ньӧвъясысь; сійӧ шуис налы: «Вокъясӧй! Господь Ен дорӧ бергӧдчӧй эскӧмӧн, висьтасьӧмӧн, пыртчӧмӧн. Шойлӧн кулӧмыс, мыйӧс ті керанныд нёльяснад, этша туяна, этша кадъя, регыд бырӧма; ыджыд шог нӧ кувны лов кулӧмӧн; ловлӧн кулӧмыс эм нэмъя шог.

Мӧдысь Степан муніс сы инӧ, кытӧн сулаліс бӧбанъяслы кевман керка. Сійӧ биӧн чушкис сійӧс, ӧзтіс сідз, мый кевман керка бӧбанъясыскӧд сотчис. Кыдз тай кевман керка видзысьяс сэтӧн эз вӧвлыны, эз вӧв кодлы кусӧдны. Степан эз пышйы, сійӧ пуксис дінын, мед нӧ виччысьны помсӧ. Кодыр бӧбан керкасаяс аддзисны, мый налӧн бӧбан керкаыс сотчӧ, котӧрӧн воисны лёкпырысь, горзігӧн, черъясӧн, зоръясӧн, сэсся аддзисны, мый бӧбан керка усьӧ, сотчысьӧ. Кодыр нӧ аддзисны Степанӧс, сэтӧн пукалысьӧс, уськӧдчисны сы вылӧ лёкпырысь, туйтӧм кывъяс горзігӧн, кытшовтісны сійӧс быддорсянь, мед нӧ вины сійӧс черъясӧн, майӧгъясӧн. Степан рампырысь велӧдіс найӧс Ен кылӧ, велӧдіс эскыны Енлы, быдсяма бур керны. Кияссӧ вылӧ лэптӧмӧн сійӧ чукӧстчыліс Господь дорӧдз: «Тэнад киӧ, Господьӧй, сета менам лолӧс; вевттьы менӧ Тэнад бурсетӧмыдлӧн бордъясӧн». Сы вылӧ кодкӧ эз пуктыв кисӧ, сійӧс кодкӧ эз дойдав, сійӧс кодкӧ эз кучкыв. Найӧ шӧрті сійӧ муніс.

Степан сувтіс выліса, шыльыд инӧ, пондіс велӧдны йӧзӧс: «Ме эм морт, сӧмын ме юӧрта Енлысь кывсӧ, тшӧкта тіянлы чӧвтчыны бӧбанъяслы козин вайӧмсянь. Мыйла ті кевмысянныд бӧбанъяслы? Мыйла ті нимӧданныд найӧс енъяснад? Найӧ эмӧсь вундалӧма, кокавлӧма бӧбанъяс, ловтӧм пуяс; найӧ эмӧсь тіян киясыдлӧн керӧмъяс: налӧн эмӧсь вомъяс, кодъяс оз сёрнитны, эмӧсь пельяс, кодъяс оз кывны, эмӧсь синъяс, кодъяс оз аддзыны, эмӧсь ныр пырӧсъяс, кодъяс ис оз кывны, эмӧсь кияс, кодъяс оз кималавны, эмӧсь кокъяс, кодъяс оз ветлыны; голяяснас оз горзывлыны, налы вайӧм козинъяс оз босьтлыны, оз сёйны, оз юны, оз отсавлыны кодлыкӧ. Коми верӧсъясӧй, вокъясӧй, айясӧй, дзоляясӧй! Кывзӧй менӧ, тіянлы бур сиысьӧс: ті эскӧй миян Господьлы Исус Кристослы, Код йылысь тіянлы ме юӧр сета; Сійӧ Кристос эм миян веськыда Ен; Сійӧ эм Видзысь быд мортъяслы, Сылы эскысьяслы. Эновтӧ бӧбанъястӧ, тунъясьӧмъястӧ, быд коми козинъястӧ; тӧдмалӧй веськыд Енмӧс. Ме локті, мед нӧ сетны тіянлы бурсетӧм, коді сетӧма меным». Гортас разӧдчигӧн абу пыртчӧмаяс эз керны сылы кутшӧмкӧ лёктор; найӧ шӧрысь нӧ кодъяскӧ пыртчисны.

Этшаӧ-этшаӧн содтысис Кристослӧн чукӧрыс; Комияс пыртчылісны ӧтикӧн-ӧтикӧн. Пыртчӧмаяслӧн вӧлі сям: чукӧртчывлыны ӧтлаӧ юавлӧм вылӧ, вензьысьӧм вылӧ эскӧм йылысь: ӧтчыд Степан воліс на дінӧ, инӧдӧма инӧ, мӧдысь нӧ найӧ волісны сы дінӧ, сылӧн вичко дорӧ. Кодыр лэптӧма вӧлі сылӧн вичкоыс, Енмӧс чужтысьлы Буръюӧр сетан нимӧ, волісны сы дінӧ абу пыртчӧмаяс; найӧ эз волыны кевмыны, эз волыны аддзыны видзӧм, волісны, мед нӧ видзӧдлыны вичко керкалысь бурсӧ, мичсӧ. Синъяснас гажӧдчылӧм бӧрын найӧ мунлісны гортас. Мунігас абу пыртчӧмаяс ӧти-мӧдлы шулісны: «Кристосаяслӧн Енмыс ыджыд. Аддзам, мый Сылы бырӧдны миянлысь важ кевманінъяс, козин ваянінъяс, миянлысь енъясӧс; сы понда мый ми ог вермӧй вензьысьны сы игуменкӧд, код вылысь воӧма Мӧскуа карысь. Ми огӧ кӧ пуктӧй сы вылӧ дойяс, огӧ кӧ вӧтлӧй сійӧс миян муысь, сэк миян быд му тыртысяс сы велӧдӧмӧн. Сылӧн этшыс омӧль: сійӧ оз пондывлы косясьны, косясьӧмлысь пондӧмсӧ миянсянь виччысьӧ. Лысьтыліс кӧ эськӧ косясьӧмлысь пондӧмсӧ керлыны, важӧн нин эськӧ сійӧс ми косявлім. Кыдз нӧ сылӧн витӧмыс ыджыд, ми ог тӧдӧй, мый сыкӧд керны.

Комияс юкӧдсисны: ӧти юкӧд шусис пыртчӧмаясӧн, мӧд юкӧн абу пыртчӧмаясӧн. На костын лӧсялӧм эз вӧвлы. Абу пыртчӧмаяс мустӧмтылісны пыртчӧмаясӧс, эз овлыны накӧд ӧти сьӧлӧмын; найӧ омӧльтлісны Степанӧс, увтчылісны сы вылӧ, пыртчӧмаяс вылӧ, видісны, нерисны. Мыйӧн пыртчӧмаяс унаджык содтысьліс, сійӧн абу пыртчӧмаяс на вылӧн унаджык лӧгавлісны, на вылӧ унаджыкысь уськӧдчывлісны, унджык дӧзмӧдӧм керлывлісны. Степан аддзыліс сы быдтор, сьӧлӧмнас шогсис, лунын-войын синва петӧмӧн кевмысьлывліс Енлы, мортӧс мусаалысьлы, мед нӧ Сійӧ бергӧдас абу пыртчӧмаясӧс бӧбанса ыласьӧмсянь Аслас веськыдас.

Кымынкӧ лун бӧрын ӧтлаӧ чукӧртчисны кутшӧмкӧ абу пыртчӧм комияс, чорыд верӧсъяс: тунъяс, тшыкӧдысьяс, пӧлялысьяс, синпӧртысьяс, сэсся мукӧд пӧрысьяс, кодъяс сулавлісны важ эскӧм дор, Коми вуз-вот дор. Лёкӧн, ёна найӧ дӧзмӧдлісны Степанӧс, сыкӧд вензьысигӧн; ошкисны аслас эскӧмсӧ, омӧльтісны Кристослы эскӧмӧс. Ен бурсетӧм вынӧн Степан быдӧнсӧ найӧс вензьӧдіс. Сы бӧрті унаысь на найӧ вензьӧдӧма вӧліны сысянь. Сы кадсянь кодкӧ кытӧнкӧ эз лысьтлыв вензьысьны сыкӧд эскӧм йылысь, сы понда мый сійӧ тупкывліс налысь вомъяссӧ, водзсасьысяссӧ янӧдлігӧн. Насянь сійӧ босьтіс уна дӧзмӧдӧм, сӧмын эз лӧгав, лёксӧ эз казьтывлы; быдӧнӧс велӧдіс, индӧдіс, кевмӧдіс, раммӧдіс.

Кодыр Енлӧн бур колӧмыс лоис коми войтырӧс югдӧдны вежа пыртчӧмӧн, сэк пыртчӧмаяс, абу пыртчӧмаяс дзолясянь ыджыдӧдз чукӧртчисны ӧтлаӧ, ӧти мӧдлы шулісны: «Кывлінныд-ӧ кывъяссӧ сы мортлысь, код Рочсянь воӧма? Аддзывлінныд-ӧ сылысь витӧмсӧ, сылысь миян дорӧ муслунсӧ? Кутшӧм дзескӧдӧмын сійӧ олӧ татӧн, татысь нӧ оз мун! Ми петкӧдлім сылы ыджыд кедзовтӧм, абу кывзысьӧм, сійӧ нӧ оз лӧгав миян вылӧ, эз шулы миян шӧрысь кодлыкӧ лёк кыв, бӧрнас оз бергӧдчы, гаж пыр быдтор сійӧ витӧ, сёрнитӧ вылысвывса сарство йылысь, нэмъя шог йылысь, быдӧнлы керӧс серти водзӧс сетӧм йылысь. Сійӧ эз кӧ эськӧ сідз вӧвлі, сійӧ эз эськӧ сідз витлывлы. Сійӧ бырӧдіс миянлысь бӧбанса керка, жулльӧдіс миян енъясӧс, найӧ нӧ эз вермыны мыйкӧ сылы керны. Сійӧ эм кесъялысь ыджыд Енлӧн, ловъя Енлӧн, Коді керис му, вылысвыв. Кутшӧм кывъяс сійӧ шуӧ, быдӧн веськыдӧсь. Мунас сы ордӧ, эскам Енлы, Кодӧс Степан миянлы юӧртӧ.

Абу пыртчылӧмаяслӧн колӧмыс лоис вежа пыртчӧм босьтны; верӧсъяс, гӧтыръяс, ныв-пиянъяс унаӧн чукӧртчисны Степан ордӧ велӧдчӧм вылӧ. Степан найӧс сы ордӧ пыртчыны локтысьясӧс аддзӧм бӧрын, сьӧлӧмнас гажӧдчис налӧн бергӧдчӧм вылӧ, гажа сьӧлӧмӧн, зільсьӧмӧн налы паныд петіс. Сійӧ уна сёрнитіс Ен йылысь, Сылӧн тшӧктӧмыс йылысь, Кристослӧн велӧдӧмыс йылысь, олӧм йылысь, кулӧм йылысь, полӧга бӧрйӧдан йылысь, быдӧнлы керӧм серти водзӧс сетӧм йылысь. Сылысь велӧдӧмсӧ найӧ кывзісны чӧсмӧмӧдз, зільсьӧмӧн эскисны сылӧн кывъясыслы. Бурсьӧлӧма Ен восьтіс налысь мывкыдсӧ, налысь сьӧлӧм синъяссӧ; найӧ юрбитісны сылы муӧдз, корисны сылысь вежа пыртчӧм, Кристослысь пернапассӧ. Сійӧ пернапасаліс найӧс, юӧртӧдіс, кевмӧм керис, гортъясас лэдзис, тшӧктіс налы быд лун вежа вичкоӧ волыны, юӧртӧдан вылӧ. Кодыр найӧс велӧдіс веськыда эскӧмӧ, найӧс, гӧтыръясыскӧд, ныв-пиянъясыскӧд сійӧ пыртіс Айлӧн, Пилӧн, Вежа Ловлӧн нимӧ.

* * *

Коми муын бӧбанъяс вӧліны быдсямаяс: ыджыдъяс, шӧрсаяс, ичӧтъяс; кодъяскӧ вӧліны ыджыдъяс, нимӧдӧмаяс, сэсся мукӧдъяс, кодъясӧс нӧ лыддьыны кодкӧ эз вермы. Ӧтиясыслы шоча кевмысьлісны, этша лыдӧ пуктылісны; мукӧдъяслы нӧ кевмысьлісны, уна сиктъяс матісаяс, ылісаяс. Вӧліны бӧбанъяс, кодъяс дорӧ волывлісны ылісянь, вайлывлісны козинъяс ыліса оланінъяссянь, куим, нёль, сизим лун туйсянь; вайлывлісны, ыстывлісны козинъяс быд зільлунсянь. Степан таляліс, жугӧдліс, кодйыліс налысь енъяссӧ, кодъяс вӧліны бӧбанъяс — мӧртӧма-бытшкӧма, кисьтӧма, пырӧдӧма-кокалӧма, вунӧдӧмӧн вундӧма: найӧс быдӧнӧс сійӧ уськӧдліс, черӧн кераліс, биӧн сотіс, пӧимӧн керис, найӧс бырӧдіс помӧдз. Сійӧ велӧдчысьясыскӧд кытшлаліс вӧр шӧрті, сикт шӧрті, корсис керкаясын; аддзывліс кӧ бӧбанъясӧс вӧрын, туйвежын, сэтӧн-татӧн, быд инын, кытӧн найӧс аддзывліс, сійӧ чӧвтавліс, бырӧдліс помӧдз. Мый нӧ вӧлі ӧшӧдӧма бӧбанъяс гӧгӧрын, найӧ вылын, вевт вылын, мый вӧлі вайлывлӧма козин вылӧ, мичӧд вылӧ, кыдз нӧ: низьяс, туланъяс, сьӧдбӧжъяс, ласичаяс (?), мойяс, ручьяс, ошъяс, рысьяс (?), уръяс, — быдсӧн сійӧ чукӧртлывліс, тэчлывліс ӧти чукӧрӧ, сэсся биӧн сотлывліс; бӧбанъясӧс нӧ медводзын сійӧ вачкыліс чер тышкӧн кымӧсас, сы бӧрті поткӧдліс черӧн дзоля пескӧ, сэсся би ӧзтывліс. Быдсӧн сотчывліс: тулан чукӧр, накӧд тшӧтш бӧбанъяс. Сійӧ эз босьтлывлы мыйкӧ сы эмбурысь; сійӧ тшӧктіс велӧдчысьясыслы, кесъялысь зонъясыслы, мед нӧ найӧ мыйкӧ оз босьтны бӧбан керкасянь: зарни, эзысь, ыргӧн, кӧрт, озысь, сэсся мыйкӧ мукӧдтор.

Коми войтырлӧн пыртчӧмӧдз вӧлі сэтшӧм сям, сэтшӧм вуз-вот: кодыр коми морт бӧбан дінӧ инмӧдчас кинас, босьтас мыйкӧ бӧбанъяслы сетӧмаӧс, козьналӧмаӧс, вежтӧмаӧс, кульяслы пуктӧмаӧс, абу тшӧктӧмаӧс, ӧлӧдӧмаӧс, сэк сэтшӧм мортӧс бӧбан дойдалас, чеглалас, чукльӧдлас. Синпӧртысьяслӧн синпӧртӧдӧмъясыс вӧлі сэтшӧм, мый кодкӧ эз лысьтывлы гусявны мыйкӧ бӧбан керкаяссянь, бӧбанъяслы вайӧмъяссянь. Степан нӧ повтӧг ветлывліс бӧбан керкаясын, лун шӧрын, вой шӧрын, ветлывліс вӧр шӧрті, ыб вывті йӧзтӧг, йӧз водзын. Бӧбанъяс эз вермыны керны сылы кутшӧмкӧ лёктор.

Ӧтчыд коми мортъяс воисны Степан ордӧ, шуисны сылы: «Бур велӧдысь! Висьтав миянлы, мыйла тэ воштін сэтшӧм эмбур, код вӧлі миян бӧбан керкаясын, сотін биӧн, аслыд нӧ эн босьт аслад коланыд вылӧ, велӧдчысьясыдлӧн колан вылас?» Степан воча шуис налы: «Ті асьныд тӧданныд, мый миян кияс уджалӧны быдтор, мый колӧ меным, мекӧд олысьяслы. Ме шулывлі тіянлы, мый сідз мырсигӧн, колӧ отсавны абу вермысьяслы.

Комияслӧн вӧлі Пан нима пӧрысь морт, сы муын юра, шыпурта, тунъяслы ыджыд, синпӧртысьяслӧн, тшыкӧдысьяслӧн юра. Сійӧс лыдӧ пуктісны ёнджыка мукӧд синпӧртысьясысь, лыдӧ пуктісны, кыдз велӧдысьӧс, индӧдысьӧс. Шулісны, мый Коми му кутысьӧ сылӧн синпӧртӧмӧн, мый важ эскӧм пуктысьӧ сылӧн тшӧктӧмӧн. Сы синпӧртысь унаысь волывліс (Емдінӧ) гусьӧн, аддзылӧмӧн, тшыкӧдіс пыртчӧмаясӧс, шуліс: «Коми вокъясӧй, верӧсъясӧй! Эн эновтӧ енъястӧ, налы вайӧмъястӧ, эн вунӧдалӧ, эн чӧвталӧ важ вуз-воттӧ, эн кольӧй важ эскысьӧмтӧ; керӧй сідз, кыдз тіян айясыд керлісны. Кывзӧй менӧ, энӧ нӧ кывзӧй Степанӧс, Мӧскуа карысь выль воысьӧс. Мӧскуасянь кутшӧм бур вермас лоны миянлы? Абу-ӧ мый сэтысянь (Новгород пыр) миянлы сьӧкыдъяс: сьӧкыд вуз-вотъяс, дзескӧдӧмъяс, бӧрйӧдлысьяс, тӧдмӧдлысьяс, видзӧдалысьяс? Сійӧс эн кывзӧ, кывзӧ менӧ, тіянлы бур сиысьӧс: ме — тіянкӧд ӧти муысь, ӧти кыла, ӧти чужанвужа. Тіянлы колӧ кывзыны менӧ, пӧрысьӧс, ёнджыка сы роч мортысь, зэвджык Мӧскуа карса мортысь, сійӧ эм арӧснас том, ме водзын кыдз пи, кыдз пилӧн пи.

Пыртчӧмаяс воча шулісны сылы: Степан кодйис тіянлысь енъястӧ — найӧ нӧ эз вермыны сылы керны кутшӧмкӧ лёк. Ошкӧдан бӧбанъяссянь сійӧ кулис ӧшӧдъяс, сетіс Матвей нима зонмыслы, сылы наысь керис гач, нямӧд, кок кӧм: сійӧ найӧс новліс омӧль лоӧмтӧг. Степан эз кер сійӧс аслас содтӧд вылӧ, керис бӧбанъясӧс серамӧдӧм вылӧ. Матвей войдӧр вӧлі миян чужанвужа, коми морт; бӧрті сійӧ эскис, пыртчис; ӧні эм Степанлӧн велӧдчысь. Кодыр бӧбанъяс эз вермыны омӧль керны велӧдчысьлы, кыдз нӧ вермасны омӧльсӧ керны велӧдысьлы? Тэ, синпӧрталысь пӧрысьӧй, мыйла юр колигӧн сёрнитан кокъяслы? Тэнад кывъясыд эм кӧ, тэ эн вензьысь миянкӧд, вензьысь сыкӧд, велӧдыськӧд». Тун лӧгасис, шуис налы: «Ме ог пов тіян Степанысь, сылӧн велӧдчысьясысь; ме ӧтнам лэптыся быдӧн вылӧ».

Сы синпӧртысь вӧлі лёк вӧчасьысь Степанлы, ыджыд лёк керысь, раммӧдтӧм воча сувтіс, вензьысис. Лёка уна сійӧ гудравліс пыртчӧмаясӧс; унаысь вензьысьліс Степанкӧд эскӧм йылысь. Тшыкӧдысь, синпӧртысь ыдждӧдчис, лэптасис, шуліс: «Кутшӧм вынӧн тэ керка сійӧс, мый миянлысь енъясӧс серамӧдӧмӧ петкӧдін, налысь керкаяссӧ жугӧдін, биӧн сотін? Тэ локтін бырӧдны миянлысь эскӧмӧс, тэ пежалін миянлысь кесъялӧмӧс, тэ кӧсйысян миянӧс быдӧнӧс кутлыны тэнад ылӧдлӧмнад. Сэтшӧмтор керысьӧс, менам бӧрйӧдӧм серти, колӧ вины, мый нӧ регыд лоас тэныд месянь». Степан воча шуис: «Кодъясӧс тэ казьтылан, найӧ тэнад енъясыд вошисны. Абу ӧмӧй миян киӧн найӧ чӧвтӧмаӧсь, биӧн сотӧмаӧсь, абу вынаӧсь, ас йывсьыс юӧр оз сетлыны?»

Синпӧрталысь шуис: «Миян енъясӧс тэ пыртін серамӧ сӧмын найӧ бурсьӧлӧмаӧсь, тэнӧ эз воштыны. Найӧ эз кӧ эськӧ вӧвлыны бурсьӧлӧмаӧсь, важӧн нин жугӧдлісны тэнӧ, чеглалісны. Тэ гӧгӧрво, кыдз найӧ бурӧсь, бурсьӧлӧмаӧсь. — Миян эскӧмӧй тіян эскӧмысь бурджык сы понда, мый тіян эм ӧти Ен, миян нӧ уна енъяс, уна отсалысьяс, уна дорйысьяс. Найӧ сеталӧны миянлы быдсяма кыян, код эм ваын (чери), код эм сынӧдын (кай), код эм нюрын, тшӧкыд вӧрын, парма вылын, видз вылын, посньыд вӧрын, сука быдман вӧрын, кыдз пу вӧрын, пожӧм пу вӧрын, коз пу вӧрын, эновтан инса вӧрын, сэсся мукӧд вӧрын, код эм пуяс вылын, кыдз нӧ: уръяс, низьяс, туланъяс, (rus), сэсся мукӧд кыянторъяс. Ӧні тіянӧдз найӧ судзлылӧны; миян кыйӧмӧн озырмысьӧны тіян ӧксыяс; ина-артаяс пасьтасьлӧны найӧӧ, ыдждӧдчӧны, паськӧмыслысь подувъяссӧ мичмӧдӧны. Оз ӧмӧй миян кыйӧмаӧс найӧ ыстывлыны Ордаӧ, Токтамыш сарлы, Константин карӧ, Немечьяслы, Литваӧ, сэсся мукӧд ыліса войтыръяслы?

Миян эскӧмӧй тіян эскӧмысь бурджык бара сы понда: миян ӧти морт, кык морт унаысь петавлӧны ошкӧд вермасьны, вермасьӧны сыкӧд, вермывлӧны, уськӧдӧны, сылысь кусӧ вайлывлӧны; тіян нӧ ӧти ош вылӧ петалӧны унаӧн, сёӧн, кыксёӧн; кодыр вайлӧны ошсӧ, кодыр нӧ бергӧдчывлӧны сытӧг, чеглалӧмаӧсь.

Миян эскӧмӧй тіян эскӧмысь бурджык бара сы понда: миян быдсяма юӧръяс петӧны регыд; мый керсяс мӧд карын, ыліса муын, ми тӧдлывлам сы лунӧ сійӧс, мыйӧс ті он вермӧй тӧдлыны уна лунӧ».

Степан воча шуис: «Быдсяма кыян оз сетчывлы бӧбанъяссянь, кодъяс сулалӧны вӧрзявлытӧг, кульяссянь, кодъяслӧн выныс мортъяс вылын абу; сійӧ сетчысьӧ Енсянь, Код сеталӧ сетӧмсӧ быдӧнлы удж серти. Вӧрсаяскӧд нӧ косясьӧм оз вӧвлыв сӧмын Коми муын, сійӧ вӧвлылӧ быд муын, быд тасын. Сійӧ оз вӧвлыв тіян енъяслӧн отсавлӧмсянь, сійӧ вӧвлывлӧ шой вынсянь, вермасьысьлӧн кужӧмсянь; зэвджык нӧ сысянь, мый вылысвывса Ен личкӧдіс морт кок улӧ быдсяма вӧрсаясӧс, подаясӧс, кайясӧс, чериясӧс. Вӧвліны сэтшӧм мортъяс, кодъяс Кристос нимӧн раммӧдлісны лёк вӧрсаясӧс, кылӧн кӧртавлісны ошъясӧс. Мый нӧ юӧр петанӧдз, кодӧс кульяс висьтавлӧны тунъяслы, ме шуа: Кристослы эскысьяс шӧрын эмӧсь сэтшӧм ёсь синмаяс, мый лов синъяснас найӧ оз аддзын сӧмын сійӧс, мый керсьысьӧ ылын, найӧ водзвыв аддзӧны сійӧс, мый керсьысьӧ уна во бӧрті. Налӧн шойнас шойччысьысьӧм бӧрын».

Синпӧрталысь юаліс: «Висьтав меным, кутшӧм нӧ эм тіян веськыдыд, мый лысьтанныд сідз сёрнитны тіян олӧм йылысь?» Степан воча шуис: «Ӧти Ен эм веськыд; Кристослы эскысьяс быдӧн эскӧны Сы вылӧ, вылысвылын, вылын, му вылын, улын, ӧти Ен кындзи абу мӧд енмыс». Сы бӧрті сійӧ висьталіс (быдсӧн Вежа Гижӧд серти) му югыд пуктӧмсянь, Кристос перна вылӧ лэптӧмӧдз, Сылӧн ловзьӧмӧдз, лэптысьӧмӧдз, му югыдлӧн помасьӧмӧдз.

Кывъяснас вензьысьысьӧмын найӧ кыкӧн ӧтлаын вӧлісны лунбыд, войбыд, сёйтӧг, ютӧг, унтӧг; эз шойччывлыны, эз унмовсьывлыны, пыр нӧ вензьысьывлісны. Синпӧрталысь кывліс уна велӧдӧмъяс, сӧмын эз кывзысь шуӧмалы, эз эскы.

Унаысь вензьысьӧм бӧрын, синпӧрталысьлӧн кылыс серти пуктӧма вӧлі: кыкнаныслы тшӧтш мунлыны би пырті, ва пырті; биын коді оз сотчы, ваын коді оз пӧд, сылӧн эскӧмын эм веськыд, сійӧс быдӧн кывзысясны». Сы пуктӧмыс комияслы сьӧлӧм вылас воис: «Веськыд бур сійӧ, мый ӧні пуктінныд». Степан шуис тунлы: «Тэныд ковмис сэтшӧмтор, код эм менам рамлунысь вывті, менам вынъясысь вывті; сӧмын ме пуктыся вына Енлӧн бурсьӧлӧмыс вылӧ; Сылӧн колӧмыс эм миянӧс видзны, миянӧс бергӧдны». Сэк сійӧ бергӧдчис йӧз дорӧ: «Ме водзын ыджыд керӧм; эскӧмӧй понда гажалігӧн ме муна шог нуны, кувны. Бурсиӧма эм Господь! Ӧзтывлӧ сы керка, код тыртӧм сулалӧ; ме тункӧд тшӧтш, кияснымӧн кутчысьӧмӧн, пырам сы пытшкӧ».

Керка вӧлі ӧзтӧма. Степан кияссӧ лэптіс, кевмысис Енлы, шуис чукӧртчӧма йӧзлы: «Бура олӧм тіянлы, вокъясӧй; мыжъясӧс лэдзӧй меным, кевмысьӧй ме йылысь. Воан керӧм вылӧ ме муна, видзӧдігӧн эскӧмлӧн Ыджыд вылӧ». Сы бӧрті сійӧ шуис тунлы: «Мунам тшӧтш, кияснымӧн босьтысьӧмӧн, кыдз пуктывлім». Тун эз мун; би шысянь повзьысьӧм пыр сійӧ вӧлі кулӧма кельыд. Степан кинас босьтіс сійӧс паськӧм дорті, зэлыда кутіс сійӧс, нуӧдіс, кыскис би пытшкӧ. Синпӧрталысь бӧрыньтчис, уськӧдчыліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, кевмӧдіс сійӧс, муӧдз юрбитіс, мыжсӧ, вермытӧмсӧ висьталіс. «Эн вӧрзьӧдӧй, кольӧй менӧ, лэдзӧй», — горзыліс сійӧ. «Мун, вошӧмаӧй, — йӧз шуис сылы. — Мун, мыйла тэ он мун?» Степан шуис сылы: «Эн ӧмӧй тэ ачыд бӧрйывлы сійӧс, ловъя Енмӧс ылӧдлыны кӧсйигад? Мыйла нӧ тэ ӧні он кӧсйы мунны?» Синпӧрталысь муӧдз юрбитліс, кевмӧдліс, аслыс ылӧдлӧмсӧ янӧдлігӧн.

Степан кутіс сійӧс йӧзӧн, нуӧдіс Эжва вылӧ. Сэтӧн кералісны кык юкмӧс: ӧтисӧ вылын, мӧдсӧ улын, ылын. Пуктӧма вӧлі: кыкнанныслы киӧн кутчысьӧмӧн пыртны вылыса юкмӧсас, йи увті мунны, сэсся уліса юкмӧсӧн петны. Синпӧрталысь бара нуӧдӧма вӧлі, бара сійӧ йӧткысис ваӧ пырны.

Степан юаліс тунлысь: «Ӧні тэ вензьӧдӧма; он-ӧ пыртчы?» Тун воча шуис: «Ог эскы, ог пыртчы». Степан бергӧдчис йӧз дорӧ: «Ті аддзылінныд сы быдтор, висьталӧй меным: кыдз ті арталанныд?» Йӧз воча шуис: «Сійӧс вины колӧ». Тунӧс кутлысьяс сетісны сійӧс Степанлы шуигӧн: «Босьт, ви», сэсся содтісны: «Лэдзан кӧ сійӧс ловъяӧн, сійӧ бара керас тэныд омӧльсӧ ыджыдджыкӧс». Степан воча шуис: «Миян ки мед оз ло миян воча сувтысь вылын. Ӧлӧдам сылы велӧдны важ велӧдӧмӧ; мед оз ло кывлысьӧма сысянь бӧбанъяслы кесъялӧм йылысь, мед сійӧ чӧвтӧма лоас вичкосянь». Тунӧс кутлысьяс кодыр сійӧс лэдзисны, насянь сійӧ чеччовтіс кӧр моз, сэсся гажалігӧн пышйис. Пуктісны синпӧрталысьлы ӧлӧдӧм, сэсся сійӧс вӧтлісны Коми муысь.

Коми войтырӧс вежа пыртчӧмӧн пыртӧм кындзи, Степан сёртіс сы кадӧдз абу тӧдӧма коми кывлысь шы пасъяс, йитліс выль гижӧд; сы гижӧд кывъяснас гижис уна гижӧдъяс, сетіс налы гижӧм, гижӧдса мывкыд. Кодыр быдсӧн сійӧ лоис, сэки уна мортъяс аддзылысьяс, кывлысьяс шензьысьлісны Коми муын, мукӧд каръясын олысьяс, зэвджык Мӧскуа карын: «Кыдз сійӧ кужис сёртны Коми гижӧдъяс? Кытысь сетчӧма сылы сэтшӧм мывкыд-вежӧрыс?» Мукӧдъяс шулісны: «Сійӧс эм веськыда выль мывкыд-вежӧра морт. Сэтшӧм вӧлі Константин, кодӧс шуӧны мывкыд-вежӧра Кириллӧн, код пуктіс славяна гижӧд; сы ногӧн тайӧ Степан пуктіс 24 шы пас, эллинса кыв шы пасъяс серти, коми кыв шы серти». Найӧ шыяслӧн нимӧданъясыс: ... . Дзоля вежӧраяс нӧ шулісны: «Мыйла сёртӧма коми кыв шы пасъяс? Мыйла пуктӧмаӧсь коми гижӧдъяс? Войдӧр комилӧн гижӧдыс эз вӧвлы. Кодъяслӧн важсянь эз вӧвлы гижӧдъясыс, кодъяс сытӧг овлісны, мыйла сёртавны гижӧд ӧні, медбӧръя лунъясӧ, кодыр тыртысьӧ сизим сюрс во, кодыр эм сӧмын 120 во нэм помӧдз? Эм кӧ колӧм, тырмас роч гижӧд, код эм дась нин, кодӧс колӧ эськӧ сетны налы, велӧдны найӧс сы вылӧ».

Роч гижӧд йитліс Кирилл, коми гижӧдсӧ Степан. Найӧ кыкнанныс вӧліны бурӧсь, мывкыд-вежӧраӧсь, кыкнанныс лэптылісны ӧткодя мырсьӧм, уджалісны Ен мога: ӧтиыс славянаӧс видзӧм понда, мӧдыс комиясӧс видзӧм понда. Кык югыд шонді моз найӧ югдӧдісны йӧзъясӧс. Кириллы уна отсавліс сылӧн вокыс Мефодий; Степанлӧн нӧ Ен кындзи отсавлысь эз вӧв. Кодыр юавлам комиӧс: «Код тіянӧс мездіс бӧбанлы кесъялӧмсянь? Код йитліс тіянлы гижӧд, пуктіс гижӧмъяс?» Сійӧ воча шуас: «Миян бур велӧдысь Степан югдӧдіс миянӧс вежа пыртчӧмӧн, сетіс миянлы гижӧд, вежа гижӧдъяслысь гӧгӧрвоӧм». — «Кодыр нӧ сійӧ вӧлі, кутшӧм кадӧ?» — «Абу на важӧн; артала, мый му пуктӧмсянь 6883 воын (1375), кодыр Ордаын вын кутіс Мамай, Роч муын нӧ вӧлі ыджыд князь Дмитрий Иоаннович.

* * *

Степан гижӧд пуктывліс Роч кыв вывсянь Коми кыв вылӧ, унаысь пуктывліс эллинса кыв вывсянь коми кыв вылӧ. Висьӧмыс сылӧн вӧлі абу дзоля; сӧмын сійӧ ёна мырсис сы удж понда, гижӧд лыддигӧн, гижтылігӧн; сы удж сайын сійӧ унаысь вой пыкис унмовсьытӧг. Выль пыртӧмаяслы, верӧсъяслы, томъяслы, зонъяслы, дзоляяслы сійӧ тшӧктывліс велӧдчыны гижӧдъяс: Кадса сьылӧмъяс, Кӧкъямыс шы вылын сьылӧмъяс, Давидлӧн Ошкан сьылӧмъяс, сэсся мукӧд вежа гижӧдъяс. Гижӧдӧ велалӧмаясӧс сійӧ бӧрйӧдлывліс, кодӧс пуктыны иерей туйӧ, кодӧс дякӧн туйӧ, кодӧс лыддьысьӧ, кодӧс сьылысьӧ. Сьылӧмъяссӧ сійӧ ачыс сьывлывліс налы, коми кыв вылӧ пуктывліс, велӧдлывліс найӧс гижтыны коми гижӧдъяс, кодъясӧс сійӧ пуктывліс коми кыв вылӧ. Сы кадсянь найӧ велӧдлісны ӧти мӧдӧс, гижӧд вывсянь гижтывлісны гижӧд, гижӧдъяс лоисны унаӧсь, тырлывлісны.

* * *

Степан лунын эз вӧвлі уджтӧг; кодыр сійӧ уджаліс ас кинас, кодыр лӧсьӧдліс-мырсьыліс вичколы колан йылысь, аслыс, сэсся сыкӧд вӧлысьяслы колантор йылысь.

Степан велӧдліс, юӧртӧдліс, пыртӧдліс верӧсъясӧс, гӧтыръясӧс, дзоляясӧс, сэтӧн-татӧн олысьясӧс, быдсяма сиктысь сы дорӧ волысьясӧс.

Степан лэптіс мӧд вичко бурӧс, шензянаӧс; сы пытшкын вӧчис Ен тыдӧсъяс, гижӧдъяс. Сы бӧрті сійӧ лэптіс коймӧд вичко мӧд инын.

Кыдз тай пыртчӧма Комияс эз овлыны ӧти инын, овлісны сэтӧн-татӧн, матын-ылын, сы понда Степанлӧн колӧмыс вӧлі лэптыны абу ӧти вичко, колӧмыс вӧлі лэптыны уна вичко быдлаын, ва дорын, сиктъясын, кытӧн колӧ, кыдз сійӧ аддзыліс.

Вичко панӧм дырйи, найӧс вежӧдӧм дырйи, иерейясӧс, дякӧнъясӧс, игуменъясӧс пуктӧм дырйи, сэсся мукӧд уна вичкоса веськӧдлӧмъяс дырйи оз позь епископтӧг лоны. Мӧскуа карсянь, митрополитсянь Коми му лоӧ сы ногӧн ылын, кыдз Константин карсянь Мӧскуа кар ылын. Сэтшӧм ыліса туй нюжа ветлӧмӧн код нӧ вермас унаысь ветлыны епископса удж понда? Коми мулы колӧ епископ. Колӧ корсьны, пуктыны, вайӧдны епископӧс Коми муӧ.

ІV.

Водзвывса ина-артаяскӧд вӧйпӧдчӧм бӧрын Степан лэптысис (1383) Коми муысь Мӧскуа карӧ ыджыд князь Дмитрий Иоаннович дорӧ, митрополит Пимен дорӧ. Сійӧ висьталіс налы, мый сійӧ воис Мӧскуа карӧ Коми му удж понда; сійӧ шуис: «Мед корсьысяс, аддзысяс тіянлӧн верӧс, код вермас эськӧ ме бӧрсянь мунны Коми муӧ: вунданыс уна, уджалысьясыс нӧ этша. Ме лоа сылы тшӧтш кесъялысьӧн, тшӧтш уджалысьӧн, тшӧтш витысьӧн». Ыджыд князь, сэсся митрополит епископъяскӧд зіля арталісны сы йылысь, кодӧс эськӧ корсьны, ыстыны епископӧн Коми муӧ, кутшӧм ин-туй колӧ сетны сылы? Казьтылісны ӧтиӧс, мӧдӧс. Митрополит Пимен шуис: «Ме аддзи сы Степанӧс, бур верӧсӧс, мывкыдаӧс, вежӧраӧс, быдсяма бурӧн мичӧдӧмаӧс. Артала, мый сылы епископӧн лоны сям: сылӧн эм сы вылӧ бурсетӧм, код Енсянь сетӧма сылы, сылӧн эм велӧдан вылӧ велалӧм, мывкыдлӧн, вежӧрлӧн кылыс; сы кындзи сійӧ тӧдӧ уна кывъяс, гижӧдъяс, кужӧ сёрнитны йӧзкӧд; лов кыланнас, шой кыланнас эм бур». Аркирейяс, сійӧс кывлысьяс, ӧти вомӧн шулісны: «Веськыда бур морт; сійӧ туйсьӧ сэтшӧм бурсетӧмсӧ». Степанӧс Епископӧ пуктӧмыс зэвджык вӧлі муса Ыджыд Князьлы, Дмитрий Иоанновичлы, код тӧдліс сійӧс зэв шаня, важӧн нин муса вӧлі сылы. Митрополит Ыджыд Князькӧд арталісны, бӧрйисны; епископъяс, иерейяс, сэсся мукӧд вичкосаяс, Ен бурсетӧмӧн, Ыджыд Князьлӧн, сэсся аслас бӧрйӧмнас, Степанӧс пуктісны епископӧн Коми муӧ, кодӧс сійӧ югдӧдіс вежа пыртӧмӧн. Пуктӧма нӧ сійӧ вӧлі Токтамыш бӧрті мӧд тӧлӧ, кодыр Смоленск карӧ Микаил пуктӧма вӧлі, сэк Степан сыкӧд (Микаилкӧд) пуктӧма вӧлі ӧти кадӧ.

Комияс ыстісны Степанӧс Мӧскуа карӧ корсьны епископӧс; сійӧ бергӧдчис найӧ шӧрӧ, сӧмын эз вайӧд сійӧс. Воис сійӧ ӧтнас, виччысьтӧг сійӧ ачыс корсьӧдчис сэтшӧм епископӧн. Сійӧ эз тӧд, мый сылы аслыс ковмас лоны епископӧн, сійӧ эз сюйсьысьлы, эз корсьысьлы епископса ин-артсӧ; кодлыкӧ мыйкӧ сійӧ эз сет, кодкӧ мыйкӧ сылысь эз босьт пуктӧмыс пыдди. Бара сылӧн эз вӧв, мый сетны, сы понда мый сійӧ эз вӧвлыв козин корсьысь. Митрополит Пимен пуктіс сійӧс Ен понда, выль пыртӧмаясӧс видзӧм понда. Пуктӧм бӧрын уна лун бӧрті Степан епископ лэдзӧма вӧлі Ыджыд Князьӧн, митрополитӧн; кодыр Ыджыд Князьсянь, митрополитсянь, ӧксыяссянь, сэсся мукӧд ина-арта мортъяссянь козьналӧма вӧлі, сійӧ муніс гажалігӧн, нимӧдігӧн Енмӧс, код быдтор сідз бура керис.

* * *

Степан епископлӧн, кодыр аслас епископияӧ (Емдінӧ) бергӧдчис, вӧлі сяма удж: Енлысь кывсӧ юӧртіс лысьтӧмӧн, велӧдіс ӧлӧдтӧг; абу пыртӧмаяссӧ быд инын корсьліс, бергӧдліс, пыртліс; пыртӧмаяссӧ нӧ велӧдіс эскӧмын овны. Бара велӧдіс найӧс коми гижӧдӧ, гижис налы гижӧмъяс, лэпталіс вежа вичкояс, мичӧдіс найӧс иконаясӧн, тыртӧдіс гижӧдъясӧн, найӧс вежӧдіс; лэптыліс манастыръяс, шырис манакъясӧ, пуктыліс налы игуменъясӧс, пуктыліс иерейясӧс, дякӧнъясӧс. Сылӧн коми иерейясыс лунся, асывся, рытся Енлы кесъялӧмсӧ керлісны коми кыв вылын, комиӧн сьывлісны; сылӧн лыддьысьясыс лыддьылісны коми гижӧдъяс кузя, сьылысьяс нӧ гора горзылісны быдсяма сьылӧмсӧ комиӧн.

Степан епископ кывнас, керӧмнас вына вӧлі воча сувтны бӧбанлы кесъялысьяслы. Сійӧ вӧлі зэв кужысь гижӧдъясын; кыв вылас сійӧ новліс Важ тшӧктӧмлысь, Выль тшӧктӧмлысь велӧдӧмсӧ. Сійӧ вӧлі ыджыд висьталысь, ӧти велӧдіс пророкъяслӧн, апостолъяслӧн кывъясӧ; сійӧ шаня висьтавліс пророкъяслысь кывъяссӧ, водзӧ арталӧмъяссӧ; тӧдліс колансӧ, висьтавліс абу тӧдӧмаӧс, мый эм вежа Гижӧмын. Вежа Бур юӧрӧс кыв вывсянь висьтавлігӧн сійӧ висьтавліс веськыда эскӧмлысь кывъяссӧ, Вежа Лолӧн велӧдӧмаӧй сійӧ югдӧдіс мортъясӧс Енмӧс веськыда гӧгӧрвоӧмӧн.

Кодыр сійӧ пырис Коми муӧ, коми шӧрысь кодкӧ эз эскывлы Кристос нимӧ; сы бӧрті Ен бурсетӧмӧн сійӧ пыртӧдіс Кристос нимӧ быдӧнӧс: кодӧс сійӧ пыртіс (1379–83) аслас киӧн, найӧяс лыдӧн лоӧны сизимсё лов, кодӧс пыртісны сылӧн коми иерейяс аслас кинас.

Епископ Степан, кодлы колӧ вӧлі тӧдны пыртӧмаясыс кутшӧма эскӧмсӧ кутӧны, налы ӧтчыд шуис: «Ӧнӧдз ме верді тіянӧс йӧлӧн; ӧнісянь колӧ нин вердны тіянӧс чорыд сёянӧн. Меным петкӧдлӧй, кыдз ті эсканныд. Тіян эскӧмыд веськыд кӧ, ті босьтӧй ӧні пас. Код тіян шӧрын эм веськыд, мывкыда, быдӧнысь ёнджыка мусаалӧ менӧ, мед сійӧ корсьыштас, юӧртӧдчас, кытӧн бӧбанъяс дзебӧмаӧсь — сылӧн керкаын-ӧ, матыссалӧн-ӧ, бара мӧд гуся инын-ӧ, мед сійӧ аддзас сійӧс, петкӧдас шӧрӧ быдӧн водзын, сэсся аслас кинас сійӧс жугӧдлас. Коді сідз керас, сійӧс быд водзын ме ошка, козьнала, мусаала». Кывлысьяс ӧти мӧд водзын зільсисны сы йылысь, мед нӧ юӧртӧдчыны, аддзыны дзебӧма бӧбанъясӧс, полісны, мед нӧ код сыысь водзджык оз кер, водзджык оз петкӧдлы зільсьӧмсӧ. Кодыр эськӧ код кӧсйыліс дзебны бӧбансӧ, эз вермывлы сійӧс керны: быдӧн видзӧдчис, мед нӧ сылӧн гӧтырыс водзын оз янӧд сійӧс. Найӧ шӧрын вӧвліны удтӧдысьяс, кодъяс тӧдлісны ӧти мӧдлысь гусяясӧ. Сідз медбӧрын керкаса бӧбанъяс бырӧдӧма вӧліны, бӧбанъяссянь найӧ весасисны.

Степан епископлы сьӧлӧм вылас воис корысьяслы отсавны, коньӧръясӧс вердліс, мунысь-ветлысьяс дор муса вӧлі, кывтысь-катысьясӧс вердіс-удіс. Быдӧнлы дінті мунысьлы сійӧ лэдзліс волыны ас ордас бурсиӧм босьтны, сёйны-юны, босьтны вердӧм-удӧм, гажӧдӧм, велӧдӧм, вӧйпӧдӧм, кевмӧм. Унаысь сылы вайлывлісны пыж вылын Вӧлӧгдаысь сю, сылӧн лыд вылӧ, мед нӧ сетны мунысь-ветлысьяслы, волысьяслы, сэсся мукӧдъяслы, кодъяслы колӧ вӧлі.

* * *

Степан епископ уна мырсис-тӧждысис коми войтыр йылысь. Сідз:

1385 воын йӧгра уськӧдчис вывса Эжва тасын, Сыктыв тасын олысь коми вылӧ, налысь эмбуръяссӧ мырддис, керкаяссӧ сотіс. Степан епископ налы паныд петіс. Йӧгра ылысянь аддзис сылысь пыжсӧ; сылӧн чужӧмыс вӧлі лӧг, паськӧмыс биын; сійӧ ачыс кыдз эськӧ биа ньӧв лыйліс. Йӧгра повзис, мырддялӧмасӧ эновтісны, пышйисны.

Сы 1386 воын Новгород карса пыжа мортъяс уськӧдчисны увса Эжва тасын олысь коми вылӧ, налысь быд ӧктӧмсӧ, кыйӧмсӧ мырддисны. Степан епископ налы паныд петаліс, вӧйпӧдіс мунны ортсӧ. Воисны мукӧдъяс. 1386 во помын Степан епископ ветліс Ыджыд Новгородӧ, код ки улын коми войтыр вӧлі; Ыджыд Ӧксьӧм водзын сійӧ эштӧмӧн зільсис Коми йылысь. Сы кадсянь пыжа мортъяс эз нин дзескӧдлыны коми войтырӧс Степан дырйи.

1387 воын, кодыр тулыс кӧдзыд вӧлі, Коми муын сю кынмис, кӧдзисны тулысся сю — гожӧмся зэръяс, арся водз кӧдзыд воштӧдісны сійӧс: лоис ыджыд тшыг. Степан епископ тшӧктіс отсавны аслас кумысь; вайисны нянь пыж вылын Устюг карысь, Вӧлӧгда карысь. Сійӧ нянь сеталіс корысьяслы, вердіс коньӧръясӧс.

Киприян митрополит чукӧстӧмыс серти, Степан епископ 1390 воын ветліс Мӧскуа карӧ. Кыдз нӧ зэв тэрмӧдчис Мӧскуаӧ, сійӧ эз вермы пыравны Радонежса Сергий дорӧ, кодӧс мусааліс, лыдӧ пуктыліс; сійӧ арталіс видлыны сійӧс аслас епископияӧ бергӧдчигӧн. Кодыр сійӧ муніс Сергий пустыня дінті, матын, сы весьтын сійӧ сувтіс манастырсянь чом сайын (сэтӧн ӧнӧдз эм юкмӧс, пу пернапас), лыддис «Туйсьӧ эм», сы бӧрті ылісянь юрбитіс Сергийлы, шуис: «Ловвывса вокӧй, бура олӧм тэныд!» Сы кадын Сергий вӧлі манастырын, пукаліс пызан сайын. Степанлысь бурсиӧмсӧ сійӧ ловнас гӧгӧрвоис, чеччис, кевмысис, этшаник сулаліс, Степанлы юрбитіс, шуис: «Тэ, Кристослысь ыж чукӧрӧс видзысьӧй, сы ногӧн нӧ гажӧдчы; Енлӧн бурсиӧмыс мед лоас тэкӧд!» Кодыр пызан сайысь петӧм бӧрын юалісны Сергийлысь сы йылысь, сійӧ шуис: «Сы кадӧ, Мӧскуа карӧ мунысь Степан епископ сувтіс миян манастыр весьтын, кевмысис Зэв вежа Куималы, сэсся миянӧс рамъясӧс бурсиис». Ветлісны аддзылісны.

Степан епископ воис Мӧскуа карӧ. Ыджыд князь Василий Дмитриевич водзын, Киприян митрополит водзын сійӧ эштӧмӧн мырсис коми войтыр йылысь. Митрополит Киприян аскӧдыс босьтліс сійӧс, кодыр ветліс Твер карӧ.

1391 воын Вятка кар куштӧдӧма вӧлі Тотараясӧн. Вятка карсаяс коньӧрмисны, пондісны дзескӧдлыны Луза тасын, Сыктыв тасын олысь коми войтырӧс. Степан епископ нылы паныд петіс; вӧйпӧдіс найӧс ортсӧ мунны.

* * *

Шойччысьысьӧмӧдз, артала, кык тӧлысьыс унаджык, Степан епископ чукӧстіс пыртӧма комиясӧс, кодъяслы кӧсйис сетны сям серти велӧдӧмсӧ, медбӧръясӧ. Сійӧ шуис налы: «Коми вокъясӧй, айясӧй, дзоляясӧй! Тіянлы колӧ нимӧдны, бурӧн казьтывлыны Енмӧс эскӧм понда, вежа пыртчӧм понда. Вежӧрнас лоӧ тыраӧсь, бур вылӧ вынаӧсь, чорыдӧсь. Мед тӧдӧма лоас тіянлы, мый меным локтӧ нин менам мунӧмлӧн (кулӧмлӧн) кадыс. Ме тырті ассьым вынӧс, шуи уна енмӧса кывъяс, уджалі быдтор, мый меным колӧ вӧлі уджавны: ме мудзми велӧдігӧн, менам анъяслы шойччӧм абу сетавлігӧн, мудзми горзігӧн, медам голяӧй шызьӧ-киргӧ. Мед нӧ кодкӧ тіянӧс оз ылӧдлы ылӧга велӧдӧмнас. Кодыр нӧ тіян шӧрысь код пырас кутшӧмкӧ ыласьӧмӧ, сэк ті, иерейяс, велӧдлылӧ сэтшӧмӧс рама лов пырті, казьтывлӧ, мый тэ ачыд видлылӧма лоан; гажмӧдӧ шогаясӧс, лэптӧдӧ абу вермысьясӧс, мӧд мӧдӧс велӧдӧй бур вылӧ, нуӧдӧй сьӧкыдъяссӧ ӧти мӧдлысь. Велӧдіс найӧс, бурсиис, муніс.

Кодыр Степан епископлӧн мунан кадыс лоис, сылӧн шойччысьысян кадлӧн во воис, сы лунъясӧ сылы лоис воны Мӧскуаӧ, Киприян митрополит дінӧ, код сійӧс мусааліс, кодлы сійӧ муса вӧлі. Сійӧ лэптысис кузь туйӧ кутшӧмкӧ вичкоса веськӧдлан вежа-гуся керӧмъяс понда, тшӧктӧмъяс понда, мукӧд колан йылысь юалӧм понда.

Кодыр Степан епископ куйліс Мӧскуаын висян вольпась вылын, унаысь видлывлісны сійӧс вокъяс, ачыс Ыджыд Князь Василий Дмитриевич видлывліс сійӧс, кыдз уна ӧксыяс. Кодыр висьӧ вӧлі, сійӧ ӧтчыд чукӧстіс быдӧнӧс, код сыкӧд воис, шуис: «Ӧні ме бӧр ыста тіянӧс Коми муӧ; менам кулӧм бӧрын ті мунӧй, висьталӧй пыртӧма коми войтырлы: мый ме велӧдлі, мед сійӧ лоас; кыдз ме сетлі тіянлы велӧдӧм, сідз ті кутӧй». Сы бӧрті Степан епископ быдтор дасьтіс, веськӧдліс, пуктыліс, сэсся нюжӧдіс кокъяссӧ вольпась вылын, кодыр водзын сулалысьясыс сылісны сяма канон; этшаник сёрнитіс вокъяскӧд: кодлы тшӧктіс бур иса торӧн тшынӧдлыны, кодлы лов петан кевмӧм лыддьыны, кодлы лыддьыны канон лов петӧм йылысь. Кодыр сы кыв вылын вӧлі на бурӧн казьтылӧм, кодыр сы кыв вылысь кевмӧм петӧ на вӧлі, сэк сійӧ, кыдз эськӧ узьны кӧсйигӧн, вугравны пондігӧн, лӧня ловсӧ лэдзис, Господь дорӧ лэптысис, Ыджыдлун бӧрын, Преполовенньӧ лунӧ, Коймӧд лунӧ, 26 Апрель тӧлысьӧ, Амасияса епископ вежа Василийӧс казьтылан лун вылӧ, му пуктӧмсянь 6904 (1396) воӧ, Ыджыд Князь Василий Дмитриевич дырйи, сылӧн сизимӧд во вын кутан дырйи, Киприян митрополит дырйи, код сэки Киев карын вӧлі, Темир Кутлук сарлӧн мӧд воӧ.

Кодыр Степан епископ шойччысис, уна йӧз чукӧртчис сійӧс колльӧдны: князьяс, ӧксыяс, игуменъяс, иерейяс, карса мортъяс лыдӧ пуктӧмӧн колльӧдісны сійӧс, сьылісны сям шойччысян сьылӧм, дзебисны сылысь лыдӧ пуктӧма шойсӧ, пуктісны нималан Мӧскуа карын, вежа Видзысьлӧн Вежсьысьӧм нима манастырын, из вичкоын, вичкоӧ пыригӧн шуйга ки вылын.

* * *

Коми йӧзлӧн бӧрдан кыв. Миян шогӧй, сир курыд шогӧй! Миян бур велӧдысьӧй, видзӧдысьӧй, веськӧдлысьӧй, дорйысьӧй абу! Енлы сійӧ кевмыліс миян ловъясӧс видзӧм йылысь, князьлы сійӧ кевмысьліс миян норлун йылысь, личӧдӧм йылысь, колантор йылысь; ӧксыяс водзын сійӧ дорйысис; ыджыдъяс водзын, вынаяс водзын сійӧс вӧліс миян шоныд саймӧдысьӧн. Унаысь тай миянӧс сійӧ мездывліс личкӧдӧмсянь, бӧрйӧдысьӧн вывті босьтӧмсянь, сійӧ кокньӧдіс сьӧкыд вуз-вотъяссянь. Новгородса пыжа мырддьысьяс найӧ асьныс сы кылӧн вӧйпӧдӧмаӧсь вӧвліны, мед нӧ абу дзескӧдны. Ӧні абу миян шоныд саймӧдысьӧй йӧз водзын.

Мыйла ми лэдзлім тэнӧ Мӧскуаӧ, мед нӧ сэтӧн тэ шойччысян! Миянлы бурджык эськӧ вӧлі, кодыр эськӧ тэнад горт вӧлі миян муын, миян син водзын. Кыдз ловъя ордӧ, тэ дорӧ ми волывлім эськӧ, тэнсьыд бурсиӧм корлім эськӧ, тэнад кывъястӧ, Енсянь тэныд сетӧмаяссӧ ми казьтывліс эськӧ! Ӧні нӧ ми воштім тэнӧ асьтӧ, ми ог аддзӧ тэнсьыд горттӧ. Мӧскуасянь миянлы мыйла сэтшӧм дзескӧдӧм? Сійӧ ӧмӧй сылӧн веськыдыс: аслас эм уна митрополитъяс, епископъяс; миян вӧлі ӧти епископ — сійӧс сійӧ ӧні босьтіс! Ӧні миян абу епископыслӧн гортыс. Миян вӧлі ӧти епископ, вӧлі ӧти тшӧктӧм пуктысь, пыртысь, апостол, висьтӧдысь, весалысь (бӧбансянь), видлысь, бурдӧдысь, видзӧдысь, велӧдысь, висьталысь, ай, епископ! Мӧскуалӧн уна епископъяс, вывті уна; миян нӧ вӧлі ӧти епископ, сійӧс ӧтиӧс ми ог аддзӧ. Кыдз ми шогсям, мый тэ эн шойччысис аслад пызан вылын! Миянлы бурджык эськӧ вӧлі, кодыр эськӧ тэнад гортыд вӧлі миян шӧрын, аслад тасын, тэнад епископияын; сы понда мый тэнӧ оз сідз лыдӧ пуктыны Мӧскуа карсаяс, кыдз ми лыдӧ пуктам тэнӧ, найӧ оз майбыртӧдны тэнӧ сідз. Ми тӧдам найӧс, кодъяс сетавлісны тэныд кывйӧдан кывъяс; найӧ шӧрысь кодъяскӧ кывйӧдлісны тэнӧ мырддьысьӧн, эз гӧгӧрвоны Енлысь бурсетӧмсӧ, вынсӧ, код вӧлі тэын, тэ пырті.

Тэнӧ, Степан епископӧй, нимӧдӧ, лыдӧ пуктӧ Коми му, кыдз нуӧдысьӧс, индӧдысьӧс, велӧдысьӧс, юӧртысьӧс, апостолӧс, кыдз сэтшӧмӧс, кодӧн ми мездысим пемыдсянь, гӧгӧрвоим югыдӧс. Вежа Степанӧй! Кодыр тэ петін ловнад миян досянь, кодыр тэнад гортыд лоис ылын миянсянь, сӧмын тэнад кевмӧмыд пыр мед лоас миянкӧд; кодыр тэнад шойыд эм ылын миянсянь, сӧмын тэнад бурсиӧмыд мед пыр лоас матын, миян шӧрын, миян вылын. Тэ казьтывлы миянӧс аслад кевмӧмъясад, сы понда мый ми эг бӧрйӧй тэнӧ, тэ нӧ миянӧс бӧрйин, миянӧс велӧдны мусаалін, миян дор воны ковмӧдчин; тэнад витӧмнад босьтлін миянӧс, вежа пыртӧмӧн югдӧдін миянӧс. Сы понда эн вунӧдлы миянӧс аслад кевмӧмъясад.

Коми вичколӧн бӧрдан кыв. Коми вичко бӧрдӧ, сы понда мый вичколӧн пыкӧдыс жугаліс, вичколӧн сюръяыс босьтсис; вичколӧн панасъясыс вӧрзисны, вичкоыс ачыс вӧрзьысис: уськӧдчӧны лов воштӧдысьяс, мырддялысьяс, мӧд кыла йӧграяс, нуӧдысь нӧ абу! Гажӧдӧм вылӧ, казьтывлӧм вылӧ сійӧ ыстіс аслас вичколы вывса паськӧмъяссӧ.