Ирон интеллигенцийы хæстæ (Коцойты)

by Коцойты Арсен

Ирон интеллигенцийы хæстæ  (1909)  by Коцойты Арсен

Фыст датæ: 1909, Рауагъ аз: 1909. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012.

Ирон интеллигенцийы хæстæ

I

Владикавказы цæуы, зонынадæй мæгуырау чи у, ахæм сыф «Хабар». Уый адæмы размæ æрхаста ирон литературæ, равдыста йæ афтæ, æмæ лæг нæ зоны, цæуыл тынгдæр дис кæна,— фысджытæ бирæ кæй сты, ууыл, æви уацмысты хъæздыгыл, æви, нардуатæй фысджытæ æмæ уацмыстыл цы стауæн ныхæстæ калынц, уыдоныл... Йæ ныхасы кæрон «критик» кæны патетикон хъæр: «Кæй бон у уыдон се ’ппæт фæнымайын?!»

Нал ис ирон литературæйы иунæг уæйыг — Къоста, æмæ алы дзиглотæ сивæзтой сæ къубæлттæ, сдардтой сæ сæртæ,— алырдыгæй алы хъæлæстæй дзурын байдыдтой:

— Æз драматург дæн!

— Æз беллетрист дæн!

— Æз — поэт!

Æмæ уыцы дзиглотæ æхсæнады тæрхонмæ цыфæнды рахæссæнт, алцæуыл дæр сын æмбæлынц æхсызгонæй, арфæтæй. Мадæлон литературæйы тыххæй домаг хъуыды зæгъын сын нæу фæндиаг, былдауæн æмæ козбау ныхæстæй та æфсæрмы ничи кæны.

Цы хуызы æмæ цæуыл цин кæнынц нæ мадæлон литературæ уарзджытæ?

Ис махмæ Третьяковтæ: Байы-фырт, Къубалы-фырт, Æлборы-фырт æмæ уыдоны хуызæттæ. Сæ хид калынц, афтæмæй иу æмдзæвгæ иннæйы фæдыл хъулон кæнынц. Ис нæм драматург Хъоцыйы-фырт, уымæн та йæ пьесæтæ æнæмæнг разынынц æмхуызон, æндæр автортæн раздæр чи рацыд, ахæм уацмыстимæ. Ис ма ноджыдæр драматург Брытъиайы-фырт, уый та йæхи афтæ тынг уарзы, æмæ йæ уыцы уарзт нæ уадзы рæстмæ исты ныффыссын, æцæг литературон уацмыс сфæлдисын... Æцæгдæр, бæргæ ис драматургтæ дæр, беллетристтæ дæр, фæлæ дзы йæ куыстмæ зæрдæбынæй ничи кæсы... Æмæ фæзынынц къæрис чиныггæндтæ, сæ мидис нын æрымысы, Мæскуыйы базарты цы ницæйаг (лубочные) фыстытæ уæй кæнынц, уыдоны. Цы йыл дзурæм, суанг адæмы сфæлдыст уацмыстæм дæр нæ мидæгдонæй хаст фысджыты къух куы фæирвæзы, уæд уыдон дæр свæййынц æнæхъуаджы фæзынд. Къубалы-фырт бавдæлд адæмон стырдæр эпопейæтæй иу — Нарты кадджытæ гæххæттыл фыссынмæ æмæ сæ афтæ скæрдæнтæ кодта, æмæ сæ рауад ницæйаг, æппындæр бамбарæн кæмæн нæй, ахæм дзæнгæда. Афтæмæй сыл йæхæдæг бафыста: «Собрал и обработал присяжный поверенный такой-то». Æрмæст иунæг уыцы фыст дæр æвдисы, цавæр стыр нывгæнæг у Къубалы-фырт, уый.

Нæ литературæ рæдыд фæндагыл кæй цæуы, литературæ æмæ йæ хæстæм раст цæстæнгас кæй нæ дарынц махмæ, уымæн æвдисæн у, «Хабар»-ы хуызæн газет нæм кæй ис, уый дæр. Ууыл дзурæг у уый дæр, æмæ суанг хуыздæр автортæ дæр, зæгъæм, Брытъиаты Елбыздыхъо, рауадзынц рухсмæ сæ уацмыстæ æнæхсæстæй. Цардмæ уæрæх бавнæлд ис уыцы авторы пьесæ «Дыууæ хойы», у тынг афойнадыл фыст, фæлæ йыл нæй кæронмæ бæстон куыст, фаг цæттæ нæу сценæйы уавæртæн. Бæрæг у, автор йæ уацмысыл лыстæг бакусын уæлдай хъуыддагыл кæй нымадта, уый. Æмæ цæуыл тыхса, кæд æй афтæ дæр хонынц «иттæг курдиатджын», «зындгонд драматург», кæд ын йæ алы уацмысæй дæр æмхъæлæсæй фæзæгъынц «хорз»?!

Театр йæхæдæг дæр арæх вæййы балаган. Æрæджы Бакуйы уыдтæн ирон спектаклы. Æвдыстой драмæ «Хазби», рæстæмбис пьесæ, растдæр зæгъгæйæ та, æвзæргомау, архайджытæ дзы афтæ хъазыдысты, æмæ къултæ дæр фæсырх уыдаиккой. Дисгæнæн уыд, бакуйаг театрдзаутæ цас быхстой, суанг спектаклы райдайæны æхситты хай куыннæ фæкодтой пьесæйы дæр æмæ архайджыты дæр, уыдæттыл.

Æмæ исчи загъта æвронг хъуыды?

Исчи загъта уайдзæфы ныхас, театрæй хынджылæгдон кæнын кæй нæ бæззы, уый тыххæй?

Абабау.

Æртыккаг бон бынæттон газетты кæсын, пьесæйы дæр æмæ архайджыты дæр уæлæуæз чи исы, ахæм рецензи. Уацмысы автор йæхæдæг сæйраг ролы хъазыд æппæтæй æвзæрдæр, æмæ уый тыххæй та загъд уыд: «Йæ роль ахъазыд разæнгардæй»...

Уыцы хуызы, ирон литературæ «дидинæг нæ ракалдта, афтæмæй руайы»...

Æмæ уый не ’мбарынц нæ мæнг патриоттæ. Æрмæст фысджытæ æмæ сæ уацмысты бирæйыл дис кæнгæйæ, уæлмонцæй хъæр кæнынц: «Кæй бон у, уыдон се ’ппæты фæнымайын?!»

Кæд ирон интеллигенцийы фæнды, мадæлон литературæйы рæзт дзыхы ныхæстæй нæ, фæлæ æцæг хъуыддагæй уа, уый, уæд æм хъуамæ æркæса æндæр цæстæй, аргъ ын кæна критикон æгъдауæй, «нæхи у, уæд хорз у», зæгъгæ, уыцы хъуыды аппара, афтæмæй.

Æхсæнад бæстондæр куы ’взара хъуыддаг, уæд автортæ сæхæдæг дæр куыдфæндыйæ нал кæсдзысты мыхуырон дзырдмæ.

II

Исчи барæй куы сфæнд кæнид, кæсын æмæ фыссынæн æппæты зындæр æмæ æнарæхстдæр чи уа, ахæм абетæ саразын, уæддæр ын, гъада-гъа, бантысид ирон дамгъæтæй фыддæртæ æрымысын... Стыр оригинал уыд ирон дамгъæуат скæнæг, — райста уырыссаг æмæ латинаг алфавиты зынархайддæр дамгъæтæ, баныхæста сыл къæдзилтæ, хъустæ, къæхтæ, къухтæ æмæ æндæр ахæм фидауцы нысæнттæ æмæ загъта:

— Адон уæнт ирон дамгъæтæ!..

Уæлдай ничи ницы сдзырдта, æмæ афтæ рауад.

Уайтагъд джиппы уагъд æрцыдысты дыууæ-æртæ чиныджы. Алчи дæр федта уæд, иронау кæсын зын кæй у, уымæй зындæр та фыссын кæй у, уый.

Уæдæй ардæм хицæн адæймæгтæ æмæ æнæхъæн къордтæ хъуыды кæнынц æмæ дзурынц ног, æнцондæр архайд чи уа, ахæм дамгъæтæ саразыныл, фæлæ — дон хиды бынты. Иу-дыууæ хатты уый тыххæй арæзт æрцыд сæрмагонд æмбырдтæ дæр. Фæлæ-иу сыстад Байаты Гаппо йе ’мдзæхдонтимæ æмæ-иу загъта:

— Уыйбæрц зынаргъ куыстытæ рауагътам джиппы, æмæ ма ныр куыд ивæм нæ дамгъæтæ?!

Уый дæр дын оригинал. Цыма æрмæст уыцы дыууæ чиныджы тыххæй уыдысты фыдæбæттæ! Цыма уыдон нал бахъæудзысты æмæ сын ног нал уыдзæн мыхуыр кæнæн! Стæй нæ цыма дарддæр уыдонæй ноджы зынаргъдæр куыстытæ уадзын нæ бахъæудзæн.

Фæлæ уæд Байы-фыртæн йæ ныхасы уыди уæз, æмæ, йæ худинагæн, алы мадзæлттæй къуылымпы кæны, ирон интеллигенци æмæ адæмы уынаффæджынтæ цы фыццаг æхсæнады сæмбырд сты, уый хъуыддæгтæ.

Раст зондыл хæст чи у, уыдонæй алчи дæр хъуамæ уына: Ирыстон æгæр чысыл у æртæ рауагъдадон æхсæнады дарынæн, фæлæ фаг стыр у иуæн, суанг егъау рауагъдадæн дæр. Æртæ æхсæнады куы баиу уаиккой, уæд, æнæмæнг, хъуыддаг фæрæстмæ уаид... Абон бирæтæ дызæрдыг кæнынц, æртæ æхсæнады хицæнтæй исты саразой, ууыл, сæ гуырысхо æнæ бындур нæу, æмæ уымæ гæсгæ нæ цæуынц сæ иумæ дæр, нæ сын æххуыс кæнынц. Фæлæ алчи дæр куы базона, æртæ æхсæнады баиу сты æмæ нырæй фæстæмæ уыдзæн æрмæст иу рауагъдадон æхсæнад, уæд ыл, бæлвырд, аудиккой æппæт ирæттæ дæр.

Иу æхсæнадæн йæ бон уаид газеттæ уадзын дæр, журналтæ дæр, чингуытæ дæр, уымæй уæлдай йын гæнæн уаид уыдон адæмæн аслам аргъыл дæттын, кæнæ хаттæй-хатт суанг лæвар дæттын дæр. Уый та фыццаг рæстæджы уаид ахъаззаг хъуыддаг. Ахæм уавæрты адæм фæцахуыр уаиккой чиныгыл, бамбариккой, æхсызгон сæ кæй хъæуы, уый, æмæ афтæмæй тагъддæр ралæууид, чиныг æмæ газет сæ хæрдзтæ уæлдайджынтæй кæд æхгæндзысты, уыцы рæстæг...

Æхсæнадты баиу кæнын кæй хъæуы, уый хъуамæ æмбара алчи дæр. Калачы фыццаг æхсæнад иу рæстæджы сдзырдта ацы хъуыддагыл, фæлæ дзы ницы рауад. Хорз уаид, дыккаг хатт ыл хъæддыхдæрæй куы зæгъид, уæд.

Дарддæр, дыууæ ныхасы, ирон спектакльтæ пайда кæй нæ дæттынц, уый тыххæй. Уым диссагæй ницы ис — æндæр гæнæн дзы нæй, æмæ йыл цы хардз æрцæуы, уый куы ’мбæрза, уæд ууыл цин хъæуы. Искуы фылдæр хардз куы дома спектакль, уæд уый дæр хъуамæ макæй баурома — интеллигенцийæн æмбæлы сæхицæн уыцы зын скæнын.

Æндæр хъуыддаг у, спектакль йæхæдæг куы нæ фæбæзза, уæд. Театр хъазæндон (балаган) куы суа, уæд ын адæмы цæсты аргъ нал уыдзæн, уымæй та, гæнæн æмæ амал уæвгæйæ, хи бахизын хъæуы. Абон уал хæцынц фæйнæрдæм, хъуыддаджы бацæуынц æвæлтæрд адæм, театры куыст чи нæ зоны, суанг ахæмтæ дæр. Махмæ афтæ кæсы, æмæ æгъгъæд уаид, зæрдæ дарæн кæуыл уа, дыууæ ахæм драмкъорды саразын, иу Цæгат Ирыстоны, иннæ — Хуссары. Ныртæккæ та ис дыууæ нæ, фæлæ дыууæ æмæ ссæдз драмкъорды, æмæ уыдонæн сæ фылдæр адæмæн æнад кæнынц театр.

III

Дзæуджыхъæуы ирон æвзагыл цыди журнал «Зонд» — нæ йын бантыст, æртыккаг æви цыппæрæм номерыл ахицæн; цыдис дзы «Ирон газет» дæр, уый дæр æхгæд æрцыд иу-фондз мæйы фæстæ; цыди Калачы газет «Ног цард» — 6–7 мæйы фæстæ уый дæр уыдон хал баййæфта; цæуынц чингуытæ — æлхæнæг нæй! Æвæрд цæуынц спектакльтæ, уыдон дæр тыххæй-æнæбары амæлттæ кæнынц...

— Уый цавæр æмбисонд у? — фæрсынц бирæтæ.

Æмбисонд та зын æмбарæн нæу. Чысыл ис Ирыстоны ахæм адæм, театрмæ чи бæлла, чингуытæ æмæ газеттæ кæрдзынау æхсызгон кæй хъæуой. Æмæ, дæ хорзæхæй, æнахуыр ирон лæг цæмæн æлхæна газет кæнæ чиныг, кæд æмæ уыдон ницы дæттынц нæдæр зондæн, нæдæр зæрдæйæн, нæдæр гуыбынæн?

Культурон адæймаг чиныг æмæ газетыл хардз кæны, уæлдай йын чи нæ у, уыцы æхца дæр, культурон чи нæ у, уый та йæ Уæлдай суари дæр ратдзæн цæуылфæнды, æрмæст дзы нæ балхæндзæн газет, уымæн æмæ йæ æппындæр ницæмæн хъæуы...

Уыцы хъуыддагмæ хъус дарын у ирон интеллигенцийы хæс. Кæд æй фæнды уый, æмæ газеттæ æмæ журналтæ уой, чингуытæ уæйгонд цæуой, спектакльтæ пайда дæттой, уæд хъуамæ хъомыл кæна адæмы, цæттæ йæ кæна культурæ æмбарынмæ. Ахæм куыстæн йе ’нтысты сæйраг уавæр ис уый мидæг, æмæ интеллигенци хъуамæ дард ма лæууа дзыллæтæй, йæ къух хъуамæ æххæсса адæмы къухмæ.

Амынд фæндагыл ирон интеллигенци нæ фæлвæрдта æмæ нæ куыста, зæгъгæ, уымæй йæм фау æрхæссæн нæй, фæлæ йæ куысты нæй иудзинад, æмзæрдæ архайд, æмæ йын уый сафы йæ фæллæйттæ. Крыловы æмбисонды хърихъупп, хæфс æмæ кæф куыд фыдæбон кодтой, уый та никæй хъæуы... Уыцы æмбисонд та æнæмæнг нæ зæрдыл æрбалæууы, ирон интеллигенци иугæйттæй дæр æмæ къордтæй дæр куыд кусы, уымæ кæсгæйæ.

Райсæм ма чиныгуадзæн куыст — ирон адæмы культурон царды сæйраг фæрæз. Уый нырма Ирыстоны тынг лæмæгъ у. Хицæн адæймаг хъуыддаг йæхимæ райса, уый гæнæн нæма ис, сразæнгард æм уыдзæн æрмæстдæр уæд, æмæ куы зона, йæ пайда бæрæг æмæ бирæ рауайдзæн, уый. Ныртæккæ та ахæм пайдайæн фадæттæ нæй. Æрмæст интеллигенцийы бон у хъуыддагмæ ныфсджынæй, мулк рамбулынмæ æнхъæлмæ ма кæс, афтæмæй бавналын. Æмæ тох кæны, фæлæ, хъыгагæн, йæ куысты зыны фæйнæрдæм хæцын.

Иу рауагъдадон æхсæнад ис Дзæуджыхъæуы, дыууæ та — Калачы... Уыдонæй адæмы мыггаг у æрмæст фыццаг, Калачыуæттæ та гæххæттыл цы сты, æндæр хъуыддаджы никæцæй зынынц...

Æртæ æхсæнады дæр, фæрæзтæ сæм кæй нæ ис, уыйадыл ницы уыйас архайынц. Дзæуджыхъæуы чи ис, уый æнæбары кусы, уадзы цыдæртæ рæстæгæй-рæстæгмæ, Калачы чи ис, уыдон та хъуыддаджы куыстмæ нæ арæхсынц, фæлæ кæрæдзи ратон-батон кæнынц — уый дын сæ куыст. Уым аххосджын у æхсæнад «Рухс». Раздæр Калачы уыд иу æхсæнад, куыста, уагъта газет «Ног цард». Чи зоны, дарддæр дæр йæ бон уыдаид æнтыстджынæй кусын, фæлæ йæ уæнгтæй 2–3 зианхæссæджы ацыдысты, арф чи нæ хъуыды кæны, ахæмтæй сæхицæн хъузæттæ ссардтой æмæ сарæзтой ног æхсæнад «Рухс». Ныры онг уал сæ куыст у уый, æмæ æрæмбырд вæййынц, ницы саразынц, афтæмæй та фæйнæрдæм фæцæуынц.

Уыцы æмбырдтæй ницы рауайдзæн, уый куы бамбæрстой, уæд, ирон æвзагыл чи фыссы, уыдонæй алчи дæр хицæнæй йæхирдыгонау аразын байдыдта дамгъæуат. Ныр иу райсы фылдæр уырыссаг дамгъæтæ, иннæ — латинаг, ивынц сын бархийæ сæ къæдзилтæ, сæ хъустæ æмæ æндæр нысæнттæ...

Афтæмæй иронау кæсын раздæрæй ноджы фæзындæр ис. Æрмæст автортæн сæхи бон у сæ фыстытæ æдæрсгæ кæсын, иннæты та бахъæуы, дамгъæты æвзаргæйæ, фыдæбон кæнын. Æрæджы федтон иу чиныг — латинаг дамгъæтæй фыст, фæлæ уырыссæгтæй хъулон дардта. Бадис кодтон, цымæ цы ’взагыл уа ай? Загътон — иронау. Афæлвæрдтон кæсыныл æмæ дзы ницы равзæрстон.

Ахæм уавæрты нæ мадæлон фыссынад бирæ пайда не ’рхæсдзæн адæмæн; цасфæнды ма фысс хорз чингуытæ — уæддæр сæ кæсæг нæ уыдзæн. Уый нæй, уæд гæнæн уаид адæмæн фаг хъæууон хæдзарады, гигиенæ æмæ æндæр чингуытæ уадзынæн.

Ныр, зынархайд фыстæй дыууæ-æртæ нæ, фæлæ æртæ хатты æртын чиныджы уагъд куы ’рцыд, уæддæр ног, иухуызон, æнцонархайд фыссынады фарст лæууы ирон интеллигенцийы раз, æнусы æмбисы размæ куыд лæууыди, афтæ. Æмæ йæ хæс у тагъддæр уыцы æнамонд хъуыддаг алыг кæнын... Ацы аз уалдзæджы ныхас цыд, зæгъгæ, уыцы фарсты тыххæй æмбырд уыдзæн Дзæуджыхъæуы кæнæ Калачы, фæлæ та ныр ницыуал хъуысы. Æхсызгонæй батагъд кæнын хъæуы уыцы æмбырдыл. Йæ барæвдзы хæс йæхимæ райсын йæ бон бауид, зæгъæм, Калачы ирон чиныгуадзæн æхсæнадæн.