Ире яратымаш
Таммсааре, Антон Хансен
ИРЕ ЯРАТЫМАШ
Тидӹ пишок перви ылын. Тӹнäм Ванемуйнеäт* эче, ӹшке халыкшы докы толын, тӹдӹлäн каннельжӹм* шактен, пуры цевер шӹргӹ ӧфивлä пеледӹшäн ковер вӹлнӹ куштенӹт, Кӹдӹртӹшӹн рӱжген каштмы арава юк лошты шанавӹл тангыж гӹц вӹдӹм йӱн. Койт* дон Хäмäрик* шошым йӹде икӹжäк-иктӹштӹ докы лишемäш цацен, цӹрештӹм якшартенӹт.Цилä ӹнде тагышкы ямын. Кырык вӹлнӹ тьорге йогышы äнгӹрäт вäк кошкен кен, шонгы лаштыра тум тӹштӹ ойхырен, нерен шалга дä кынам-тинäмжӹ укшвлäжӹ доно шужгалта. Ирок йӹде, кынам куштылгы мардеж нерӹшӹ тумым понгыжтара, тӹдӹн пеле кошкышы укшвлäжӹ молнам äнгӹрӹн шолын лäкмӹ вäрӹшкӹжӹ тумын сӹнzäвӹдшӹм йоктарат. Тенге гӹнят, тӹштӹ со кукшок, пышкыды вäрӹштӹ юрым вычен, жава кваклен кердеш дä тӹдӹлäн вäшештӹмӹлä, шӹргӹ лошты кäрш кекӹн юкшы шакта. Варажы гӹнь, эчеäт йӹрвäш шӹп лин колта.
Но тӹнäм, кынам äнгӹр тьорге йоген дä кынам тамахань йозы ви доно рок пындец ӱштӹ, ире вӹд шолын лäктӹн дä шокшы кäнгӹж кечӹн ӹрвезӹ тумын ыжар кыйыр ӱпшӹлäн йонгата вӹдӹм пуаш цацен, тӹнäм цилäок вес семӹнь ылын.Тӹнäм вӹд кӹл докы кок ялгорны волала (лентäлä) кыргыжыныт. Иктӹжӹ мыч уа гань яштака дä гаzель гань пӹсӹ ӹдӹр каштын, весӹжӹ мыч- цаткыды дä виäн млоца. Тӹдӹн ашкылвлäжӹ Кӹдӹртӹш тьотян араважы гань йӹрвäш ӹрӹшкäлтӹнӹт.
Кым и нӹнӹ вӹд кӹл докы ик годым толыныт дä кувшинвлäштӹм иквäреш вӹдӹш цикäлӹнӹт, но икӹжäк-иктӹлäнӹштӹ ик шамакымат попыделыт. ӹдӹрäш пиш когон шеклäнӹшӹ ылын, седӹндоно ӹрвеzäш сӹнzäвлӹжӹмäт вӹд вӹлецӹн веле ужын кердӹн. Кым и дä кым кечӹ эртӹмӹкӹ, ӹрвеzäш попыде ӹш тырхы:
- Анжалма, мӹнь лаштыра тум гань цаткыды дä виäн ылам гӹнят, уа гань яштака ылметӹм ужамат, вӹд кӹлӹштӹ сӹнzäвлäэтӹм анжен, цӹтӹрäл вäк колтем. Седӹндонат келесӹ: “Мӹньӹм яратет äль агыт!ӹдӹрäш юкдеок кувшинжӹ доно вӹдӹм каштальы, корны мыч куштылгын ашкед, ломbы шайылан ямы. ӹрвеzäш паштекшӹ шукы анжен шалгыш, вара вуйжым кымык ӹштӹшäт, токыжы ашкедӹ.
Вес кечӹн эчеäт вӹд кӹл докы тольы. Вӹдӹн тӹгӹрӹштӹ ӹдӹрӹн сӹнzäвлäжӹм ужат, угӹц тенгечшӹ ядмашыжым тӹдӹлäн пуш. А ӹдӹрäш кувшинжӹм вӹдӹшкӹ цикäлят, коэвлä ӹрzäлт кевӹ. Тенге тӹдӹ ӹшке сӹнzäвлäжӹм ӹрвеzäш гӹц шӹлтӹш.
Млоца эчеäт вуйым сäкен, токыжы кеш.
Кымшы кечӹнäт вӹд кӹл доны ӹдӹрäшӹм вäшлин, тӹдӹмок яды. Тӹнäм ӹдӹрäш вуйжым лӱктäльӹ дä келесӹш:
-Мӹнь уа гань яштака ылам, дä тӹньжӹ гӹнь тум гань цаткыды дä виäн ылат гӹнят, сӹнzäшкем анжымет годым, цӹтӹрет. Мӹнь тӹньӹм яратем. Иргодым тишкӹ тол дä мӹнь тӹлäт ик ядмашым пуэм.
Тенге келесӹшäт, кен колтыш. ӹрвеzäш вуйжым комдык ӹштен, сусу кымыл доно токыжы ашкедӹ. Лач тоныжы веле вӹддеок толмыжым цаклыш.
Вес кечӹн, кынам ӹдӹр дон ӹрвеzäш äнгӹр тӹрӹштӹ икӹжäк-иктӹштӹ ваштареш шалгенӹт, ӹдӹр млоца гӹц яды:
- Келесемä, цаткыды ӹрвеzäш, махань тӹньӹн яратымашетшӹ?
Дä ӹрвеzäш вäшештен:
- Мӹньӹн яратымашем коропыш пиштӹмӹ мӹнер гань ире, алталыдымы дä сулыкдымы, тӹньӹн сӹнzäэт гань соты дä пындашдымы.
- Тенгежӹ гӹнь лишкем тол дä лепкäэм шыпшал, лач шӧртньӹ ӱпем веле ит кукты.
ӹрвеzäш вӹд кӹл гач ванжыш дä ӱп куктыдеок, ӹдӹрӹм шыпшальы.
- Иргодым мä угӹц ужына,- ӹдӹрäш маньы дä ялгорны сäрнäлтӹш шайылан ямы.
ӹрвеzäшӹжӹ ти гäнääт кувшинжӹм вӹд доно темäш мондыш дä тӹдӹлäн пел корны гӹц мӹнгеш сäрнäлäш вäрештӹ.
Вес кечӹн вӹд кӹл докы толмыкыжы, ӹдӹрäш тӹдӹлäн маньы:
- Цаткыды дä виäн ӹрвеzäш, яратымашет кӹzӹтäт эче коропыш пиштӹмӹ мӹнер гань ире дä сулыкдымы, сӹнzäэмӹн анжалтышыжы гань соты дä пындашдымы гӹнь, лишкем тол дä йылышы нолем гӹц шыпшал. Лач вуем сӹлнештäрӹмӹ ош пеледӹшвлäм веле ит тӹкäл.
Тенге млоца ӹдӹрӹн ядмыжым ӹштӹш, ош пеледӹшвлäм тӹкäлдеок, ир жерä гань йылышы шӹргӹмыныжы гӹц шыпшальы.
Кымшы кечӹн ӹдӹрäш ӹрвеzäшлäн келесӹш:
- Мӹнь тӹньӹн итӹрä дä сулыкдымы яратымашланет ӹнянем, седӹндонат лишкем тол дä кӹzӹт якте лач вӹдӹн тӹгӹрӹштӹжӹ веле ужмы сӹнzäвлäэм гӹц шыпшал. Но анжы, вуешем чимӹ пеледӹш äршäшӹм веле ит немӹртӹ.
ӹрвеzäш ӹдӹрäшӹн пеледӹшäн вуйжым кидӹшкӹжӹ нӹжгäн нäльӹ дä тӹ пындашдымы сӹнzäвлä гӹц шыпшальы, кыдывлä тӹдӹм цӹтӹрӹктенӹт вäк.
Вара итӹрä дä сулыкдымы яратымашыжы дон сусу лин, когоэшнен, äнгӹр вес сирӹш, тошты вäрӹшкӹжӹ ванжыш. ӹдӹрäшӹжӹ рок вӹкӹ кымык шыралты дä шӱмжӹ дон яратымашыжы итӹрä ылынытат, нышлен мäгӹрäш тӹнгäльӹ...
ӹрвеzäш тӹдӹ вӹкӹ нимат ынгылыде анжен шалгыш дä вара äнгӹр гач ашкылтыш.
Ти кымшы кечӹн ӹдӹрäш токыжы нелӹ шӱм дон дä куштылгы кувшин доно ашкедӹ. Тӹдӹн шӱмжӹ ӹнде итӹрä ылде дä кувшинжäт охыр ыльы. Тӹдӹн шӧртньӹ ӱпвлäжӹ куктаналт шӹнzӹнӹт дä вуйжым сӹлнештäрӹшӹ пеледӹш äршäш, ташкен пиштӹмӹ, вӹд тӹрӹштӹ киэн.
Тидӹжӹ гӹнь тагынамок , пиш перви лиäлтӹн. Лач Койт дон Хäмäрик веле ӹнде тидӹ гишäн шошым йӹде икӹжäк-иктӹштӹлäн шайыштыт. Лаштыра тум ыжар шудан кошкен кешӹ äнгӹр вäр докыла укшвлäжӹм ойхырен виктä дä нерӹмӹ лоштыжы тӹ сулыкдымы жепӹм, кынам итӹрä сӹнzäвлä икӹжäк-иктӹштӹм вӹд кӹлӹн тӹгӹрӹштӹжӹ моныт, тӹдӹм äшӹндäрен, сӹнzäвӹдшӹм йоктара.
1909 и