Заводӧ ветлӧм

by Илля Вась

Заводӧ ветлӧм  (1923)  by Илля Вась

Гижан кад: 1923, Йӧзӧдан во: 1923. Ӧшмӧс: Выль туйӧд. Сыктывдінкар, 1923. Лб. 124-130.

Паськыд туй вылӧ ме пета —

Аддза: мунӧ нопъя морт,

Коймӧд, нёльӧд... Тӧда, тӧда

Мыйла эновтінныд горт.

Лебедев.

Заводӧ медасьӧм.

Выльгорт грездӧ, правленньӧас, локтӧма кызкодь морт, нюмъялӧ быдӧн. Видзӧдны — мортыс бур, сӧмын наян да мудер зэв: став думсӧ тӧдӧ прӧстӧй мортыдлысь. Сійӧ вӧлӧма заводӧ медалысь. Кутісны горзыны грезд кузяла: «Воӧма заводӧ медалысь. Сьӧмтӧ мыйта вайӧма!» Быд сиктсянь люзьгӧ йӧзыс правленньӧ дорӧ.

Лун шондіа. Гажа сьӧлӧм вылас йӧзлӧн. Чукӧрмис уна сё морт. Увгӧны, тойласьӧны, сёрнитӧны правленньӧ гӧгӧрын, кильчӧ вылас, пытшкӧсас и. Правленньӧ пытшкын «бур сьӧлӧма» заводӧ медалысь эз жалит деньга, быдсӧнлы сеталіс: кодлы 20 шайт, кодлы кызь витӧс, кодлы этшаджык. Турунвиж дӧраа пызан дорын пукаліс старшина, медалысь сетӧм задатки деньгаысь бергӧдаліс вот, кырымавліс пашпортъяс. Сӧмын пашпортъяссӧ бӧр ордас кольӧдаліс. На пыдди сеталіс заводӧдз «мунан гижӧд». Гашкӧ, сё мужика-зонма асьсӧ вузалісны во гӧгӧр кежлӧ Уралсайса заводлы. Медалӧм йӧзӧс юклісны дасӧн-дасӧн. Даса чукӧръясын быд морт весьт мукӧд ӧкмыс мортыс кырымасялісны, мед оз пӧръяв сійӧ мортыс, мед сэтшӧм-сэтшӧм кад кежлӧ вӧчас сымда сыв пес Богословскӧй заводлы.

— Ок ті вежӧртӧм кычияс, эновтанныд овмӧстӧ, кӧдзӧдчанныд му-видз дорсьыд анафема завод понда, — шуаліс Иван нима дзор мужик, лабутнӧй морт. Сійӧ ачыс унаысь нин вӧлӧма вӧлӧсьтса старшинаын. — Воштанныд ёнлунтӧ йӧз муын... сё шайт понда. Сё шайт понда, мися! Сё шайт пыдди кык шайтыс гортад оз во, ставыс бӧр сэтчӧ кольӧ.

— Ланьт, Иван! — гашкӧ, дасӧн сы вылӧ горӧдісны. — Кысь нӧ ми кутам вот выланым босьтны? Мыйӧн пондам праздниксӧ коллявны? Уна-ӧ нӧ тэ тӧждысян миян понда? Деньгатӧ весиг ӧти куимур некодлы он удждыв, няньтӧ сизимур дон он водзӧсав. Ланьт нин, пӧрысь кутш!

Лӧгасис пӧрысь Иван зьваг сёрниясысь, сьӧвзис да муніс правленньӧысь. Правленньӧ дорӧ йӧз пыр ӧтарӧ содіс. Горзӧм-увгӧм кыліс Иван керкаӧдз.

Сэні жӧ вӧліны Василей да Пильӧ. Найӧ босьтісны задатки морт кызь шайтӧн, мынтісны воджынся вот. Кианыс кутісны заводӧ «мунан гижӧд». Накӧд тшӧтш сулалісны сьӧд тошка читкыля юрсиа Педьӧ, кузь ныра, сьӧдіник морт Макар Степан, томиник «ичӧт» Степан, ичӧтик зэлыд мужик Исак, раминик, челядьтӧм Варӧ. Варӧ вылын шмонитісны: «Тэ нӧ мый тан керан? Гашкӧ, мӧд баба кӧсъян корсьны заводсьыд да? Челядь тэнад абу, мый нӧ тэ деньганас керан?»

— Кувтӧдзыд тай быдсӧнлы лоӧ овны, — воча шуис Варӧ. — Челядь абу. Енсянь ӧд сійӧ.

Василей, Пильӧ, Педьӧ да Степан петісны йӧз пӧвстысь, ньӧбисны медматысса кабакысь четьверт вина, мунісны кытчӧкӧ заводӧ медасьӧм солькнитны. Найӧ эськӧн унджык на ньӧбисны курыдтӧ да, бабаясныс челядьныскӧд кыйӧдӧмаӧсь кабак дорас да мырддьӧмаӧсь деньганысӧ. Праздник лои Выльгортын. Код юраяс содіны. Горзӧны, сьылӧны, увгӧны, косясьӧны... Бур сьӧлӧма заводӧ медалысь сідзи и шыблаліс-койис деньгатӧ. «Аттӧ, уна жӧ сылӧн деньгаыс! — йӧз пиын сёрнитісны: — озырмӧдіс жӧ грездтӧ».

Лэччис нин шонді лысъяс сайӧ. Зарни гӧрд кыа тупкис енэж джынсӧ. Ломзисны кодзувъяс енэжын. Дзирдалӧны Выльгортса пожӧм пу керкаяс весьтын.

Кӧнкӧ гудӧк шы кыліс. Вичкодор сиктсянь локтӧны ас сиктӧ, Давпонӧ, заводӧ медасьысьяс, варова сёрнитігтырйи.

— Ӧні ладмим, — шуӧ Пильӧ. — Вот мынтӧма, зептын сьӧм! Со ӧд заводыд!

Василей ворсіс йӧктыштігтырйи. Грезд пасьталаыс кыліс гудӧк шы.

Заводӧ мунӧм.

Воис шоныд гортысь петан кад. Мӧдӧдчисны ылӧ туйӧ. Жаль эськӧ горттӧ кольны да. Мый керан? Быть мун. Вӧлі югыд кӧдзыд асыв. Мужикъяс, бабаяс, челядь окасьӧны, бӧрдӧны. Шонді ӧшинь гыӧрын ворсӧ: югӧръяссӧ швачкӧ прӧщайтчысьяс чужӧмӧ. Быдлаын лӧсьӧдчӧны, прӧщайтчӧны. Лымйӧн тырӧм керкаясысь ставӧн-ставӧн петалісны ывлаӧ. Заводӧ мунысьяс вӧліны тюниаӧсь, пася-дукӧсаӧсь, кушенча кепысяӧсь. Ставыслӧн бӧрсяньыс сёянӧн-кӧлуйӧн сӧвтӧм дадь. Думыштны ӧд колӧ: во джын кежлӧ 800 верст сайӧ мӧдӧдчисны.

Шонді керкаяс сайсянь пыр вылӧджык кайис. Сійӧ аддзис сиктысь ньӧжйӧник петысьясӧс, даддя крестьянаӧс. Гӧтыръяс, челядь, пӧрысьяс бӧрдӧмӧн бурсиигтырйи мунісны верӧсъяс бӧрсяньыс, батьныс бӧрся, пи бӧрсяньныс, — колльӧдісны найӧс. Сёрнитӧны, сьылӧны, горзӧны, бӧрдӧны... Уна сьӧлӧм йӧктіс курыд шогла, жугыльлунла.

Мужикъяс ньӧжйӧник мунісны карӧ. Кок уланыс лымйыс дзуртіс, никсісны-горзісны дадьяс. Уна сё мортлӧн лӧниник сёрнитӧм шы паськалі асъя ывлаӧ. Кырныша-пиа лэбзисны мунысьяс юр вомӧныс. «Курк, курк» — кыліс горзӧм. — «Кытчӧ тайӧяс лэбзьӧны, еремакань-кукань», — шуис Педьӧ. — «Сир пинь горшаныс», — мойдасьысь Макар содтіс. Быдсӧн ас ногыс висьталіс налысь петкӧдчӧм. Мукӧд повзисны, мукӧдлы нимкодь лои.

Кырнышъяс налы водзӧ олӧм висьталісны.

Заводын уджалӧм.

Чер шы кыліс чӧв яг пасьтала. Садьмисны гуясас зверъяс. Петісны репасъяссьыс пӧткаяс. Котшкӧдчӧм шы тшӧкмис, нязгӧны лэчыд пилаяс. Сё вося пожӧмъяс, уна вожа кыдзьяс, сьӧд коз пуяс пӧрласьӧны увгигтырйи. Шутьлялӧны, лӧвтӧны, лэбзьӧны увъясыс, торпыригӧдз жугавлӧны пожӧмлӧн, козлӧн ён керъясыс.

Тшӧкмаммис керасьӧм шы, ёнджыка кывны кутіс сьӧлӧмтӧм пилалӧн нязгӧм: сійӧ вӧлі, гашкӧ, сё вундасьны кужысь киын. Вундалӧны, начкалӧны вӧрса гигантъясӧс. Сӧмын мыръяс сертиыс позьӧ тӧдны, ёна-ӧ пӧрысьӧсь, ёна-ӧ ёнӧсь вӧлӧмаӧсь мича пожӧмъяс, паськыд ягын вӧрзьӧдлытӧг быдмысьяс.

Вӧялӧны морӧсӧдзыс лым пиӧ пес кералысьяс. Важӧн нин пӧрччӧмаӧсь дукӧссӧ, лазсӧ. Дӧрӧм кежысь найӧ уджалӧны.

Сьӧд вӧр шӧрын бипуръяс ломтысьӧны. Тшыныс кайӧ енэжлань. Би гӧгӧр ӧшлӧма ва паськӧм. Мӧтыр вылын пузьӧ тшай, гырысь пӧртъясын пуӧны шыд да рок.

Кералӧны, пилитӧны, поткӧдлӧны. Лӧсьыд пес чипасъяс тшакъяс моз содӧны. Оз дыр ӧбедайтны би дорын! Дженьыдӧсь войясыс вӧр керкаын!

Шонді петӧ, шонді лэччӧ, мириад кодзув мунӧ енэж вывті. Лӧня кывтӧ енэж вывті тӧлысьлӧн чарла. Керасьысьяс уджалӧны на. Пом абу найӧ уджлы.

Кось вылын усьысь салдат моз пӧрласьӧны гӧрд пожӧмъяс, дзуртӧны-бӧрдӧны, гылалӧны мича сьӧд козъяс. Пашкыр юра, еджыд вӧня мича нывъяс, — кыдз пуяс — водалӧны кымынь кынмӧм му вылӧ чужӧмнас. Оз жалитны найӧӧс мужикъяс, скӧр войвывлӧн пияныс. Оз жалитны и мужикӧс олӧмлӧн ногъясыс, озырлӧн зепъясыс.

Тырмӧ удж ён вынйӧрлы шеныштчывны!

Заводлӧн чугун рушкуыс ыджыд: уна пес сёйӧ чугун звер...

Рытын.

Рыт. Вӧр керкаын сьӧкыд удж бӧрын пукалӧны мужикъяс. Кӧрт пач дорын найӧ куритчӧны. Керка ӧдзӧс восьса. Пукалысьяс вылӧ енэжсянь видзӧдӧны кодзувъяс.

Вылыс джоджын куйлӧны мудзӧм уджалысьяс. Коді узьӧ, коді мойдӧ.

— Уна-ӧ кералін, Педӧр?

— Этша, 10 сыв. Тэ нӧ уна-ӧ, Максим?

— Сыв кызь кымын, — шуис сійӧ повзьымӧн ыджыд чер видлалігмоз. Кӧрт пачса ӧгыръяс водзын черыс дзирдаліс.

Порог вылын пукалісны Василей Пилякӧд.

— Зэв нин комын шайт дон уджалі-а, сойясӧй мудзны нин кутісны, — шуис Василей: — сьӧвзьыны, татшӧм уджнад.

— Дерт, тайӧ абу гудӧк вӧчӧмыд. Тайӧ мый на. Водзын на ӧд уджыс. Сойтӧ он кут вермыны лэптыны, быд ньӧрйӧ кутан мытшасьны, — шуис Пильӧ. — Сэки нажӧткаыд лоӧ.

Василей босьтіс гудӧксӧ, нора мыйкӧ кутіс ворсны.

Ӧдйӧ мунӧ кад. Матысмӧ тулыс. Уджалысьяс тэрмасьӧны помавны уджъяссӧ... Быдтор эськӧ шань, сӧмын кодсюрӧӧс суис причча: Исакӧс лямӧдіс зэв ыджыд пожӧм, ичӧт Степанӧс ньыв пу дойдіс, Варӧ кынмӧмла висьмис. Исак йиджгыльтчӧмӧн куйліс пу улын. Кыскисны сійӧс сэтысь, кӧсйисны садьсӧ петкӧдны. Видзӧдлісны да — лолыс нин петӧма сылӧн, кулӧма. Тырмас сэсся сылы вом тыр нянь понда казнаса заводъяслы пес керавны.

— Мый кӧ кутам керны? — уджалысьяс вылӧ видзӧдігтырйи юалӧ Пиля: — попысла ветлам огӧ?

— Олас, — шуис Педьӧ: — лыддям асьным молитваяс да кутшӧмкӧ коз пу улӧ дзебам дай. Бабаыс тон мӧдысь панапидасӧ сьылӧдас. Ӧні уджалан кадӧ некор миянлы попла ветлыны.

— Сідзи, дерт, — шуисны мукӧдыс.

— Чӧлӧй, мыжмам бара. Оз позь поптӧг гуавны, — шуис мойдысь Маркӧ.

Исакӧс пуктісны куреннӧй локтӧдз коз пу лапъясысь вӧчӧм чомйӧ. Вежон мысти начальстволысь юасьӧмӧн сійӧс дзебисны заводса гуяс вылӧ. Ас грездсаыс сійӧ гу вылӧ сувтӧдісны пу крест. Ӧні узьӧ сэні Исак, ылын ас мусяньыс, тӧдтӧм йӧз пӧвстын.

Степан да Варӧ нӧшта таладор югыдынӧсь на вӧліны. Найӧ куйлісны керкаын, дугдывтӧг ружтісны, ымзісны, кытчӧдз Пильӧ праздник лунӧ эз найӧс ну завод больничаӧ.

Ыджыд лун.

Воисны тувсов праздникъяс. Эжвасаяс мӧдӧдісны мортъясӧс деньгала да винала. Найӧ лӧсьӧдчисны Ыджыд лун колльыны вӧрын. Этшаджык пӧ деньга мунас дай ичӧтджык грек. Заводса войтыр праздник дырйи рытъяснас зэв вӧлі лёкӧсь. Том йӧз ветлӧдлісны кисьтеняӧсь, пуртаӧсь, чераӧсь. Рытын кӧ вӧлі петас туй вылӧ бокӧвӧй йӧз, пыр и косьӧ воасны заводсакӧд. Уна мортӧс и вилісны сэн. Вӧрын коми йӧзлы зэв вӧлі гажа. Уна куреньын уджалісны ӧтпырйӧ.

Праздникъясӧ уджалысьяс куреньысь куреньӧ ветлӧдлісны мӧда-мӧд ордас гӧститны. Гажаа коллисны пӧрасӧ.

Карысь мортъяс воисны вина ведраясӧн. Мӧдіс юӧм.

Праздник лун бӧрын ён морт Максим кывтыдсакӧд лямпаӧн мӧдӧдчисны куреньясӧ.

— Кымын морт тэ весьт ковмас? — юалӧны сылысь код юра керасьысьяс быд боксянь тойлалігтырйи. Сійӧ мунӧ на пытшкын, кивыль оз кер, быттьӧ коз пу туся пу куст пӧвстын.

— Кызь мортыд меным этша лоӧ.

Збыль-ӧ шуӧ Максим — аслас мышкунас тӧдмалысь некод эз пет.

Выльгортсаяс тшӧтш ветлӧдлісны куреньясӧд. Налӧн юралысьыс вӧлі мойдысь Маркӧ.

Маркӧӧс некод эз вермыв сёрниӧн венны ни кывйӧн йӧртны.

Найӧ аддзисны йӧз куреньясысь гортса тӧдсаяснысӧ. Ӧтилаысь аддзисны Елькинӧс. Сійӧ вӧлі узьӧ кӧрт пач дорын вӧр керкаын. Кокас нинкӧм. Шуӧны, ӧти лунӧ пӧ сійӧ ставсӧ юӧма, мый вӧлӧма вылас. Елькин уна во нин олӧма заводын, сӧмын век на пасьтӧм, век на сэтшӧм, кутшӧмӧн мамыс чужтылӧма. Ачыс эськӧ зэв бур керасьысь да. Бура уна нажӧвитлас, сӧмын тай ставсӧ юас да картіалас.

Сійӧ куреньын жӧ вӧлі Давса мужик, Оплеснин, косясьысь ён морт, нинӧмӧн бурӧдтӧм оланногса, войвывса Роберт-дявӧл. Ыджыд косьяс бӧрын палялӧм мыстиыс быдсӧнлы вӧлі кок вылас юрбитӧ, прӧшша корӧ. Сэсся петас ывлаӧ да шонді вылӧ видзӧдӧмӧн бӧрдӧ шудтӧм олӧмыс понда. Садь юрнас вывті шань морт вӧлі. Юсяс да — медводдза мортыскӧд косьӧ воас.

Тайӧ зимогоръясыс ставнаныс вӧліны завод киынӧсь, ньӧтчыд мынлытӧм уджйӧзаӧсь.

Заводысь воӧм.

Ичӧтик чукӧръясӧн дыр мунісны уджалысьяс гортланьӧ. Пильӧ юрсӧ ӧшӧдӧма, зумыштчӧма. Мый сійӧ шуас бабаыслы? Зептас — сӧмын кык шайт. Мыйӧн вотсӧ мынтас? Василей водзвылас тувччалӧ тшапа.

Коркӧ-некоркӧ налы тыдовтчис асланыс Давпонныс.

«Ыджыд туйлы воис пом, —

Аддза ассьым муӧс»...

Йӧктігтырйи пырисны сиктӧ.

Пильӧ ёна гажмис, — Аркип Тит керка дорӧ уси. Бабаыс кывлӧма воӧмсӧ сылысь да котӧрӧн локтіс сэтчӧ. Окалӧ, кутлӧ: «Югыд шондіӧй пӧ менам да муса Пилип Максимӧвичӧй!» Сэсся тай став зепсӧ шобӧм бӧрын казяліс этша сьӧмтӧ — кык шайт сӧмын ставыс и вӧлӧма, — мыйсюрӧӧн пондіс видны, кучкавны кабырнас. «Сур лагун! Вина гаг! Лӧзӧтӧ уджйӧзысь вузалім. Чайтім — ыджыд нажӧтка ваян. Вайӧмыд тай со дзонь кык шайт!». Исак гӧтыр мужик кулӧм йывсьыс кылӧм мысти лёк горшӧн кутіс туй вылын горзыны, лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны. Варӧ гӧтыр бӧрдіс жӧ, шуалӧ: «Кытӧн нӧ тэнад читкыля юрсиа юрыд, югыд шондіӧй да Варполомеянӧй!» Код юра Педьӧ косясьтӧг оз вермы овны: бабасӧ туй вылын кутіс кучкавны лэчыд кывъясысь да мыйла пӧ мисьтӧмджык заводса мусукъясысь. Степан кутчысьлӧ гӧтырыскӧд. Василей гӧтыр, виж синъяса, Гришӧлӧн ныв, казяліс мужик зептысь 20 шайт да ӧдйӧ ӧмӧй эз нуӧд мужиксӧ гортас.

Няргӧны челядьяс. Гырысьяс лыддьӧдлӧмӧн бӧрдӧны, горзӧны, гудӧкасьӧны Давпон сикт пасьтала. Недыр мысти гӧгӧр лӧнис. Кутіс кывны сиктса чӧскыд пывсян дук. Мудзӧм уджалысьяс мунісны пывсянӧ — ловзьыны бурджык лунъяс кежлӧ. Некӧн абу ас гортса пывсянын кодь лӧсьыд!