Вӧралысь морт да вӧрса

by Цембер Андрей Андреевич

Вӧралысь морт да вӧрса  (1913)  by Цембер Андрей Андреевич

Гижан кад: 1913, Йӧзӧдан во: 1913. Ӧшмӧс: Цембер А. А. Коми мойданкывъяс. Сыктывдінкар, 1913.

Важӧн оліс-выліс вӧралысь морт. Сылӧн вӧлі куим пи, зэв ёнӧсь. Найӧ кайисны нёльӧн ылӧ вӧрӧ вӧравны, сьӧла да ур кыйны. Налы прӧмыс кутіс ёна шедны. Няньыс быри, а гортӧ лэччыны зэв ылын, и лым уси быдса весьт.

Бать и кутіс юавны пиянлысь:

— Мый жӧ кутам вӧчны? Коді гортӧдз лэччылас?

Медічӧт пи и кутас шуны:

— Батьӧ! Нянь пондаыд миянлы лэччывныд немысь, кутам яй вылын овны, яйыд тай уна эм, а няньтӧ гортад лоӧ ньӧбны.

Найӧ сідз и вӧчисны. Бать ичӧт пиӧс ошкис:

— Тэ, — шуас, — тӧлка, сідз лӧсьыд и эм.

И найӧ кутісны куш яй вылын овны, а прӧмыс век ёна шедӧ. Найӧ олӧны дас лун няньтӧг, и дырджык нин, а кайӧмсяньыс тӧлысь куим нин. Налӧн и истӧг бырӧ, и биасьны немӧн лои. Найӧ вӧлись дзугсисны. Поводдя кӧдздӧдіс, лэччыны ылын, и сёйны нем абу, яй пуны немӧн, да и узьны кӧдзыд. Бать пиянлы и шуны кутіс:

— Вай жӧ пуд вӧчӧ, кодлы усьӧ няньла да била лэччывны.

Медічӧт пи шуны кутас:

— Вай жӧ ме этайӧ медыджыд коз йылас кайла да видзӧдла, абу-ӧ кӧнкӧ матын олысь. Мый гортӧдз сы ылнаӧ лэччыны? Оз кӧ нем тыдав, сэки вӧлись пудъясям, кодлы усьӧ лэччывны.

Найӧ сідзи и вӧчисны. Медічӧт пи кайис коз йылӧ и кутіс видзӧдны, и тыдалӧ кӧнкӧ зэв ылын кӧин бугыль кодь би, и шуны кутіс:

— Вот тайӧ весьтын тыдалӧ би, и сэні кутшӧмкӧ олысь эм.

Вокъяс оз веритны, и асьныс кайисны и кутісны видзӧдны, и тыдалӧ дзузган кодь зэв югыд би. Найӧ зэв радӧсь лоисны и лэччисны коз йылысь, и кутісны тӧлкуйтны, кодлы водзын ветлыны сэтчӧ.

Бать и кутіс шуны, мый ыджыд пи медъён и сійӧ медрегыд ветлас. Ыджыд вок кӧсйысис, кыйсян пищаль босьтіс и мӧдӧдчис била да няньла. Мӧдӧдчис сійӧ веськыда, кысь вӧлі би тыдалӧ, туйтӧг. Муніс сійӧ быдса лун и рытъядорыс воис, и кутіс тыдавны би. Сійӧ зэв рад лои, и ӧдйӧнджык кутіс восьлавны. Сійӧ регыд воис ичӧлик керка дорӧ, кӧні ломтысьӧ би, а би вылын ӧшалӧ ичӧлик пӧрт, а матын би дорын некӧн некод абу. Сійӧ кӧсйис би босьтны ломтысян пескӧн и пыр нуны. Керкасянь кодкӧ горӧдіс зэв ёна, и сійӧ кок йывсьыс уси. Сэсся чеччис да видзӧдліс, а сэні сы дінын сулалӧ зэв ыджыд дзор тошка морт, и сылы шуис:

— Мыйла тэ юасьтӧг-висьтасьтӧг вӧрӧдан йӧзлысь би и кӧсъян вӧлі нуны? Вай татчӧ пуксьы и висьтав, кысь тэ, коді и кысянь воин?

Сійӧ пуксис и кутіс висьтавны: вот ме сэсь, сэсянь вои, и мый миян куим лун нин нянь ни би абу, и сёйны нем абу.

Дзор вӧрса кутіс шуны, сылысь юавны:

— Мый тэ кужан висьтавны вӧвлытӧмтор, мед эз вӧв вӧлӧма. А кужан кӧ, да вӧлӧмтор оз ло, сэки ме тэд сета би. Он кӧ вермы, тасма пасьта мышкусьыд кучиктӧ кульышта.

Вӧралысь пи заводитіс сійӧс пӧрйӧдлыны. Пӧрйӧдліс-пӧрйӧдліс да и ылалі. Сэки дзор вӧрса скӧрмис да босьтіс сійӧс юрсиӧдыс, да кабыртіс, кык кок костас топӧдіс, мышкусьыс тасма пасьта кучиксӧ и кульыштіс.

Вӧралысь пи ӧдва и мездысис, а мыйӧн мыні, бӧрвылас эз нин видзӧдлы, пыр котӧрӧн пышйис. Воис батьысъяс дінӧ и висьтавны кутіс, мый сэні олӧ вӧрса и менӧ тайкӧ сёяс, и ӧдва мыні. Бисӧ кӧсйи пышйӧдны, да сійӧ мырддис, и менӧ тайкӧ виас. Бать сы вылӧ дӧзмис и шуис мӧд пилы:

— Мун, регыдджык ветлы, вай кӧть бисӧ.

Мӧд пи сідз жӧ пищаль босьтіс и муніс. Сідзжӧ вӧрса сыкӧд вӧчис: веськыд коксьыс кок чуньсӧ нетшыштіс. Вӧралысь пи ӧдва мыні, ӧдва и туйсӧ аддзис, тайкӧ вошӧ. Локтіс и батьяслы висьтавны кутіс, мый морт сійӧ абу морт, а вӧрсаыс. Ичӧт вок и кутіс видчыны:

— Мыйся ті йӧз, энӧ вермӧ сійӧс пӧръявны да асьсӧ нӧйтны.

Вокъяс серавны кутісны сійӧс и шуны:

— Ветлы, видлы, и тэд оз-ӧ сюр.

Ичӧт вок и кутіс шуны:

— Татчӧ не жӧ миянлы тшыгйӧн да битӧг кувны, ветла кӧ, и вая.

Босьтіс сійӧ чер да пищаль и мӧдӧдчис. Сійӧ муніс веськыда и регыд воис дзор морт дінӧ, а сійӧ самӧй керкаас куйлӧ: ӧтар пельӧсас юрыс, а мӧдарас — кокыс. Ичӧт вӧралысь пи и сылы шуис:

— Олан-вылан! Бур морт, он-ӧ узьны менӧ лэдз?

Дзор вӧрса шуис:

— Лок узь, толькӧ гор вылас вод и мем тэ мойдкыв висьтав, да мед абу вӧлӧмтор, а вӧлӧмторйӧ кӧ петӧ, юрситӧ ӧтитӧг нетшка.

Вӧралысь пи шуны кутіс:

— Толькӧ кывзы да эн дӧзмы. А дӧзман кӧ, да шыасян, сэки виччысь, тэнсьыд юрсьыд дас плетень юрситӧ нетшыштны.

Дзор вӧрса шувӧ:

— А тэ кӧ он вермы — кыкнан водз чуньтӧ керавны.

Вот найӧ сідз лӧсьӧдчисны. Вӧралысь пи гор вылӧ водіс и кутіс висьтавны: «Важӧн, шуас, оліс морт и сійӧ лэбзис куим во, и воис небесаӧ, а сэні йӧзыс ставыс ветлӧны вывлань кокӧн. Сійӧ налысь и кутіс юавны: мыйла тайӧ тадзи ветлӧны? Найӧ шуӧны, мый миян кӧмкот абу, некодлы вурны. Сійӧ морт налы кутіс вурны сэні сапӧгъяс; сапӧг вуран тшӧтина вылас кутіс юрсисӧ дзор мортъяслысь ӧктыны».

Дзор вӧрса мыйӧн кыліс, сійӧ пыр и акнитіс да и шуис:

— Сідз оз позь.

Вӧралысь пи сэки сылысь тракнитіс юрсисӧ, мый шеді кырымас, и шуис:

— Ещӧ кӧ шыасян, став юрситӧ кушта.

Дзор вӧрса бара ланьтіс, а вӧралысь пи бара заводитіс висьтавны: «Вот, шуас, ӧтик морт мунӧ туй вывті и видзӧдӧ — тӧвзьӧ зэв уна зӧр киль, и сійӧ давай сійӧс кутавны. Сійӧ куталіс да куталіс, сэсся уна чукӧртіс и сэтысь сійӧ давай гез кыны. Кыис сійӧ зэв кузя, мый сылӧн гезйыс судзны кутіс зэв ыджыд ты вомӧн. Сійӧ давай сэсь васаяссӧ кӧвтны, став васасӧ кӧвтіс».

Вӧралысь пи друг горӧдіс:

— Видзӧдлы, — шуас, — став васаыс татчӧ локтӧны.

Дзор вӧрса бара акнитіс и уськӧдчис ӧдзӧсас, и шуӧ:

— Ак, тэ пӧръясян тай, абу тай некод.

Вӧралысь пи и кутіс шуны:

— А тэ менӧ пӧръясьны и тшӧктін, мыйла шыасян?

Сійӧ бара дзор вӧрсалысь юрсисӧ быдса лестук нетшыштіс и шуис:

— Бара кӧ шыасян, сэки ме тэнсьыд став юрситӧ нетшышта.

Дзор вӧрса повзис, водіс и бара кутіс кывзыны. Вӧралысь пи заводитіс: «Ме коркӧ муні ӧтикысь вӧравны. Сьӧрысь босьті пищаль да чер. Видзӧда, пу йылын пукалӧны зэв уна гут, ме давай найӧс кутавны. Куталі зэв уна и ставсӧ сунис помӧ домалі; ачым сунис помас кутчыси и найӧс ышниті. Найӧ кутісны лэбзьыны, менӧ тшӧтш лэбзьӧдны. Лэбзьӧдісны да лэбзьӧдісны дыр: пу вӧр йывъясӧдыс, кымӧр костъясӧдыс, и вайисны зэв ыджыд ты дорӧ, и лэбӧдны кутісны сы вомӧн. Шӧрас кымын воим, менам сунис и ори. Ме тыад уси и вӧйны куті, а ачым варччыны ог куж. Сэні вӧлі зэв уна уткаяс пукалӧны. Ме ӧтикӧс кокӧдыс куті, сійӧ менӧ берег дорад петкӧдіс. Ме думайтны куті: кытчӧ мунны и кӧні ме? А зэв ёна кынма, истӧг кӧтасьӧма, биасьны немӧн, мый вӧчны? Видзӧда, ош локтӧ ты пӧлӧныс, ме пищаль босьті и лыйны кӧсъя. Ош шуӧ: «Тэ менӧ эн лый, а мый тэныд колӧ, висьтав». Ме век на метита, а сійӧ век матыстчӧ, и воис дзик дінӧдз. Ме пищаль пукті и шуа: «Вай буди биась, ме кынма». Сійӧ шуӧ: «Менам би абу, а вай, колӧкӧ, пуксьы, и ме тэнӧ нуа, кӧні эм би». Ме пукси ош вылӧ, и сійӧ давай менӧ нуны: вӧрӧдыс и нюрӧдыс, и юяс вомӧныс, и воис татчӧ, а тэ мем он кӧсйы би сетны».

Вӧралысь пи зэв ёна горӧдіс:

— Мишка! Пырав, джагӧдам тайӧс, дзор вӧрсасӧ.

Дзор вӧрса зэв ёна повзис, акнитіс и шуис:

— На босьт, мый колӧ, сійӧс и сета, толькӧ эн джагӧд.

Вӧралысь пи шуӧ:

— Джагӧда, мӧдысь кежлӧ велӧдчан, онджык кут йӧртны йӧзӧс биысь.

Дзор вӧрса шуӧ:

— Эн, мый колӧ босьт, сӧмын лолӧс коль. На тэд биа из, вот тэд тывкӧрт. Босьт то пищаль, коді быд лыйӧмӧн инмӧ. Вот тэд сета кучик мошня, кысь лыйсян кӧлуй оз бырав, и ньӧбны оз ков. Вот тэд нянь. Сэсся мун да менӧ ловйӧн коль.

Вӧралысь пи шуны кутіс:

— А кӧні менам вокъяслӧн кок чуньясыс да спинасьыс кучикыс?

Дзор вӧрса сійӧс нуис мӧд жырӧ, и сэтчӧ вӧралысь пи видзӧдліс и повзис: сэні ставыс ӧшлӧма и пукталӧма морт кучикъяс тасма пасьта и кок чуньяс. Дзор вӧрса шуны кутіс:

— Вот, — шуас, — бӧрйы.

Вӧралысь пи бӧрйис и босьтіс, коді выльджык на, и шуис:

— Вот, — шуас, — тайӧ.

Сэсся вӧралысь пи юаліс:

— Мыйла тэ та мындасӧ кулин да вундалін?

Дзор морт сылы висьталіс, мый тайӧ ставныс би корысьяслӧн, кодъяс эз кужны менӧ пӧръявны, эз вермыны менӧ повзьӧдны, а тэ кодьыс ӧти на вӧлі. Дзор вӧрса сылы ещӧ сетіс бурдӧдан турун и колльӧдіс сійӧс ылӧдз. Вӧралысь пи «пасибӧ» сылы шуис и муні пыр веськыда батьысъяс дінӧдз.

Батьяс, вокъяс важӧн нин сійӧс виччысьӧны, и налы сійӧ висьталіс, кыдзи би пӧръяліс дзор вӧрсалысь. Вокъяс сӧмын вомсӧ паськӧдӧмны да кывзӧны. Ичӧт пи тшӧктіс биасьны тывкӧртӧн да биа изйӧн. Найӧ биасисны и дивуйтчӧны:

— Вот, — шуасны, — тайӧ бырлытӧм биыд и эм.

Сэсся ичӧт вок ыджыд вокъяслы шуны кутіс:

— Нолтӧ, — шуас, — петкӧдлӧ спинатӧ да коктӧ, эз-ӧ тіян сэтысь мыйкӧ вошлась.

Вокъяс сӧмын гӧрдӧдісны и шуӧны:

— Миян нем эз вош.

Ичӧт вок петкӧдліс мышку кучик тасма пасьта и кок чунь.

— Абу-ӧ тайӧ тіян? — юаліс ыджыд вокъяслысь.

Сэки вӧлись вокъяс висьталісны. Ичӧт вок босьтіс, налы ляскис да и бурдан турунӧн мавтіс, быттьӧ сэсь и вӧлӧма, шуис:

— Сэсся эн нин кучиктӧ сетӧ кульны и кок чуньястӧ вундавны.

Сэсся бать гырысь пиянлы кутіс шуны:

— Тадзи, пиян, оз ков овны, ті мӧдысь кӧ кытчӧкӧ мунанныд, и асьнытӧ онӧ вайӧ.

Ичӧт пилы шуис:

— Тэ вот — морт, и тэныд ме коля став вӧраланінсӧ, и кутан вӧравны и овны, кытчӧдз верман.

Найӧ сэні ещӧ дыр на олісны и уна кыйисны, и прӧмыссӧ тӧвнас лэччӧдісны вӧлӧн, вузалісны, зэв уна деньга босьтісны. Сэсся бать сы бӧрти регыд кулі, и кулігас гырысьджык пиянлы колис гортсьыс олӧмсӧ. Гырысь вокъяс му-видз уджалісны кыдзсюрӧ, и муясыс ставыс изӧрмисны; няньыс эз кут артмыны и лои эновтны. А медбӧрын ставсӧ, мый коли батьлӧн, вузалісны и асьныс мунісны йӧзлы уджавны кынӧмпӧт вылас. Ичӧт вок овмӧдчис зэв бура и век кутіс вӧравны. И ӧні олӧ-вылӧ.