Вӧралысь кык вок

by Старцев Александр Дементьевич

Вӧралысь кык вок  (1929)  by Старцев Александр Дементьевич

Прокӧ Митрейлӧн пияныс ӧти асылӧ водз чеччисны, лӧсьӧдчӧны кайны вӧрӧ кыйсьыны. Сӧвтісны нопъясӧ кос нянь да лыйсян припасъяс. Босьтісны патроннӧй пищальяс да петісны ывлаӧ.

— Но, Серко да Буско, мӧдӧдчылам жӧ бара Тэнъяд.

Тэчисны доддьӧ припасъяс, пуксисны асьныс.

— Бура жӧ сэсся ветлӧй! — кильчӧ вывсяньыс горӧдіс мамыс.

Мунӧны-рӧдтӧны доддьын. Понъяс водзвылас сӧмын кырссьӧны, аддзӧны тай небось туйсӧ, оз ӧд нин первойяысь кайны.

Локтісны ичӧт вад дорӧдз. Рӧмдыны кутіс. Арся луныд тай лёка дженьыд. Сэсянь кӧсйӧны бергӧдны вӧвсӧ, асьныс лызь вылын мӧдӧны. Нопъясисны, босьтісны пельпом выланыс пищальяссӧ.

— Бура да лючки-ладнӧ жӧ ветлӧй... Дыр-ӧ нӧ сэсся онӧ локтӧ? — юаліс вӧвнас колльӧдысь чойыс.

— Кытчӧдз нянь тырмас лоӧ нин овны. Мыйкӧ удайтчам кӧ, видзӧ пырӧм гӧгӧрӧдз олам.

Кык вок лызьясӧн мӧдӧдчисны водзӧ. Понъясыс мунӧны радапырысь, мӧда-мӧд вежмӧныс гӧнитӧны кӧзяинъяс водзвыланыс.

Чойыс бергӧдіс гортланьыс вӧвсӧ. Вель дыр видзӧдіс вокъяс вылас, кытчӧдз рудӧбъясыс эз саявны пуяс костӧд. Ёна нин пемдыны кутіс. Полӧ да, сьылігтырйи мӧдӧдчис гортас. Пыр гӧнитіс, рӧдтіс, воис гортас асъявывнас нин.

Пуяс кості небыдик лым вывті мунӧны понъясӧн кык вок. Ывлаыс ёна нин пемдыны кутіс. Лым югӧрнас век на тай мунӧны водзӧ.

— Шойччыштам буди тані, Ӧльӧксей! — ыджыд лапъя коз дінын шуис ыджыд вокыс. Сувтісны кыкнаныс коз дорӧ, чуксалісны понъяссӧ.

— Се-е-ерко!.. Бу-у-уско!..

Понъяс регыд локтісны. Вокъяс пӧрччалісны нопъяссӧ ыджыд коз улӧ.

— Ёна жӧ мудзи да пӧсялі, — коксьыс лызь кӧвъяссӧ разялігмозыс шуис Ӧльӧ.

— Первойтӧ дерт мудзан. Ветлыштан неуна да, велалан. Менӧ батьыд, поконник, ёна жӧ первойястӧ мудзтӧдлывліс. Ачыс вӧлі Тэнйӧдзыс оз и кӧть шойччыв. Пыр вӧлі мырдӧн-сорӧн сувтас.

— Ӧльӧксей, тэ коз увъяссӧ сюйыштав да ройсӧ биасьныд чукӧртышт, ме ветла мыръяс корсявла...

Биасисны, рояд зэв ӧдйӧ кутчысис, зэв гажаа сотчыны мӧдіс, сӧмын чужа-чажакылӧ. Бикиньыс зэв вылӧдз резйӧ. Пуксисны лысъяс вылӧ, гартісны кыкнаныс чигаркаяс да мӧдісны куритны. Понъясыс тшӧтш би дорас матӧ водісны коз увъяс вылӧ, ныръяссӧ дзик воча лӧсьӧдісны мӧда-мӧдныслы.

— Ёна жӧ гажтӧм. Кыдзи бара батьыд ӧтнасӧнсӧ вӧравлӧма...

— Регыд и тэ велалан. Нинӧмысь он кут повны. Гоз-мӧдысь мекӧд кайлам, сэсся ӧтнадӧн кутан ветлыны. Вӧрад ӧд звер-пӧткаысь кындзи некод абу. Нинӧмысь и повнысӧ.

Степанӧс шоныд би дорад вугыр кутіс босьтны, пӧрӧдчис бок вылас. Ӧльӧлӧн синъясыс сідзи гӧгӧр одзьялӧны, ёна тай, первойтӧ да, мортыд полӧ. Ёна быдтор йылысь мӧвпавны кутіс. Батьыслӧн вӧрас кулӧмыс дум вылас уси. Нӧшта на ёнджыка кутіс повны. Кор полан, быттьӧ наросьнӧ лёк думъяс сідзи юрад воӧны. Серкоыс шочиника чивкйӧдлӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ лёк зверлысь дуксӧ кылӧ. Пуяссьыс усялӧны лым пластъяс. Шмуткысьӧм шыяссӧ Ӧльӧыс кывзӧ. Быттьӧ кодкӧ ветлӧдлӧ на гӧгӧр. Пельсӧ торгӧдіс да ещӧ ёна кутіс кывзысьны. Шлупкылас, недыр олыштас да бара. Ӧльӧлӧн сьӧлӧмыс тёпкыны нин кутіс. „Но, гашкӧ, кодкӧ локтӧ... Миян моз ветлысьыд ӧд абу этша“, — тадзи раммӧдӧ асьсӧ. Кыліс, матынкодь бара чорыда шмуткысис. Ӧльӧ зэв ӧдйӧ бергӧдчис да видзӧдліс, — некод оз тыдав. Ыджыд коз йывсьыд би жарнад кутіс сывны лымйыс да сійӧ и жмоткӧ-усьӧ. Ӧльӧлы вывті нин гажтӧм кутіс лоны.

— Степан! Чеччы ли, мый ли, мый сы дыра кутін узьны.

Степан сӧмын ыкнитліс да бара важ мозыс шкоргыны кутіс.

Ӧльӧ чукӧртыштіс бисӧ, водіс понъяса-вокыса костас, кӧсйис узьыштны. Биыс тричка-трачкакылӧ. Ӧльӧ видзӧдӧ бикиньяс вылӧ, кыдзи вылӧдз-вылӧдз кайӧны да вошӧны. Некыдзи оз узьсьы, зэв уна пӧлӧс думъяс юрас ветлӧдлӧны.

Дыр сідзи йӧжгылясис. Сідзи и эз вермыв унмовсьыны.

— Ӧльӧксей, тэ нӧ узьыштін эн? — юаліс чеччигмозыс вокыс.

— Кутшӧм нӧ узьӧм тані вӧрад!

— Ме тай нӧ ёна зэв узи. Тыдалӧ, полан, зонмӧ. Танітӧ дзик нинӧмысь повныд. Понъясыдкӧд ӧд гажа.

Курччалыштісны няньтор, понъяссӧ тшӧтш вердыштісны. Регыд бара мӧдӧдчисны водзӧ. Вель мунісны дыр пуяс костӧд. Матыстчыны кутісны Тэн вад дорӧ. Мыччысис вель ыджыд кушин.

— Мый нӧ тайӧ, кутшӧм кушин?.. — юалӧ Ӧльӧш вокыслысь.

— Тайӧ и эм сьӧд вадйыд. Батьыд, поконник, татысь уна чери кыйлывліс. Гожӧмнас мутвидзӧ сьӧд. Видзӧдан да, быттьӧ зэв ыджыд сьӧд гӧра. Аддзан, берегыс абу. Муыскӧд ӧттшӧтш. Дорас гожӧмнад матӧ он сибав. Чайтан век на берегӧн, быдмӧны турунъяс и быдӧн, мунан кӧ водзӧ дорланьыс, сідзи и гургысян. Микаль Опоньыд татчӧ и вӧйлӧма. Мунӧма дорӧдзыс, век чайтӧма чорыд берегнас да. Сэсся турун пӧвстас дзирсмунӧма да, абу нин и мыччысьлӧма... Тонӧ тшамъяыд батьыдлӧн тыдалӧ нин. Регыд воам вӧр керка дорӧ. Тэнӧ, Ӧльӧксей, первой войтӧ лоӧ паччӧр вылас узьтӧдны, а ме пӧлатяс вода.

— Пӧлать да паччӧръяс эмӧсь и?

— Эмӧсь, дерт.

Регыд пуяс костті тыдовтчис ичӧтик пывсян кодь керкалӧн сигӧрыс. Понъясыс важӧн нин керка ӧдзӧс дорас сулалӧны.

Воисны керка дорӧ, гӧгӧр лымйӧн тыртӧма да, зэв ичӧтик кажитчӧ.

— Зэв тай ичӧтик вӧлӧма. Татчӧ ӧд он и тӧр.

— Тӧран! Батьыд став нэм помсӧ тані колляліс да, тӧрлӧма тай.

— Мун... Некутшӧм паччӧръяс тай абу вӧлӧма, тэ тай пӧръялӧмыд, — видзӧдлӧм мысти шуӧ Ӧльӧш.

Степан серӧктіс: — Менӧ батьыд первойсӧ кайигӧн ёна жӧ пӧрйӧдліс... А ме тэнӧ ылӧдлі... Татчӧ, тайӧ керкаас и кувліс батьыд. Кольӧм во Опонасей бӧрын ӧти рытӧ кутіс шуны, юр пӧ мыйкӧ талун ёнакодь висьны кутіс. Аскинас сэсся некытчӧ нин эз ветлы. Войнас кулі. Ме асывнас водз чеччи да гортӧ мӧдӧдчи.

Тричкакылӧ-ломтысьӧ ичӧтик гор. Гор водзас пукалӧ, шонтысьӧ Ӧльӧ. — Ме буди тшамъяӧдз ветла капканъясла да кытшовта неылыті. Оз-ӧ кӧч трӧпаяс сюрны, — шуӧ Степан.

— Ветлы! Ме локтігкежлад керкатӧ бурджыка шонта.

Степан лызьӧн муніс тшамъя дорӧ. Кайис ичӧтик пос кузя, тшамъяысь петкӧдіс квайт капкан. Мӧдӧдчис неылыті кытшовтны. Понъясыс водзвылас лэбисны тшын моз.

Кӧч трӧпаяс зэв уна, быдӧн крест-на-крест ветлӧмаӧсь, лымсӧ юждӧмаӧсь. Степан пукталіс квайтнан капкансӧ. Друг Бускоыслӧн неылын кутіс увтчӧм шы кывны.

— Но, кодӧскӧ аддзӧма, — мӧвпыштіс Степан.

Муніс Буско дінас. Буско коз йылысь урӧс увтӧ. Степан лӧсьӧдчис да урлы юрас жунькнитіс-лыйис. Лыйӧм шы вӧр пасьта юрӧбтіс сӧмын. Ур жмуткысис лысъяс костті Бусколы вом шӧрас. Буско нимкодя сетіс кӧзяиныслы.

— Мунам сэсся гортӧ, Буско. Ёнджыка шойччам да, аски бурджыка сьӧлӧмысь кутчысям.

Мӧдӧдчисны керкаланьыс. Сыв кызь сайын кымын керкаланьыс юркнитіс Серкоыслӧн гӧлӧсыс, сэсся лёк горшӧн кутіс увтны. Буско тшӧтш чеччыштіс сы дінӧ.

Кыкнаныс лёк горшӧн мӧдісны увтны. Зэв кузя никӧстасны да мый вынсьыс бара кыкнаныс горӧдасны чорыда увтны. Йӧлаыс сӧмын вӧр пасьтаыс юргӧ.

Степан пыр и гӧгӧрвоис, мый оз ичӧтик зверӧс увтны. Матыстчис неылӧдз, казяліс мыльк кодь.

— Ош гу тай вӧлӧма!

Чуксаліс понъяссӧ да мӧдісны вӧр керкаас.

— Ӧльӧксей тай шудаджык вӧлӧма ме дорысь, — шуис Степан керкаас пыригмозыс. Сэсся нинӧм эз шу...

Кутіс бара пемдыны. Кык вок пуисны ужын. Ужнайтісны дай водісны. Ӧльӧлы зэв оз кажитчы первойтӧ вӧр керкаад овны. Век горт йывсьыс мӧвпалӧ.

— Вод, Ӧльӧксей! Аски ковмас водз чеччыны.

Керка шоныд, сӧмын онялӧ, ёнатӧ ломтӧмаӧсь да. Ӧльӧлӧн оз узьсьы, быдсяма мӧвпъяс юрас пырӧны. Степанлӧн кутіс нин кывны шкоргӧм шыыс. Чорыда мортыд мудзӧм бӧрад унмовсис. Ӧльӧлы дум вылас усис тайӧ вӧркеркаас батьыслӧн кулӧмыс. Гашкӧ пӧ миянлы сідзи жӧ лоӧ кувны да. Синъясыс некыдзи оз куньсьыны, пыр выльысь-выльтор юрас воӧ. Дум вылас уси — ӧти кыйсьысь во сайын кымын висьтавлӧма, кыдзи вӧр керкаас вӧрсаыс волӧма. Юрйыв тшын петан розьӧдыс зэв дыр видзӧдӧма. Стентіыс зэв ёна шарӧдчӧма. Ӧдзӧссӧ заводитлӧма восьтыны, зэгӧдӧма, зэгӧдӧма да абу вермӧма восьтынысӧ. Асъявывнас нин мунӧма. Ёна сэки кыйсьысьыс повзьылӧма. Ӧльӧ татшӧмторъястӧ думайтігӧн нӧшта на ёна повны кутіс. Вермас пӧ татчӧ вӧрсаыс локны.

Некутшӧма оз вермы унмовсьыны. Бергӧдчис мӧдар бок вылас, друг видзӧдіс ӧти пельӧсӧ. Аддзис, сулалӧ пельӧсас морт, синъясыс зэв югыдӧсь, ёна видзӧдӧ Ӧльӧ вылӧ, вӧрӧдчӧ и быдӧн. Сэкитӧ и повзис Ӧльӧыд, сьӧлӧмыс сідзи и ыпъявны кутіс, быдӧн лов шыыс чиніс. Воксӧ кӧсйӧ чукӧстны, да вӧрзьӧдчынысӧ оз лысьт.

Керка пельӧсас изъяс костӧдыс горсьыс вӧлӧмкӧ югӧрыс усьӧма да дзик морт кодь кажитчӧ. Кык ыджыдкодь розьяс вӧлӧмаӧсь горъяс да сэсянь югӧрыс усьӧ, стенас кажитчӧ дзик быттьӧ мортлӧн синъясыс.

Ӧльӧӧс нӧшта нин повзьӧдлӧ Серкоыс: шочиника узигтырйиыс мыйкӧ чивкйӧдлӧ да вӧсни гӧлӧсӧн увтыштышталӧ, быттьӧ стенсьыс мортсӧ тшӧтш аддзӧ. Друг кодкӧ ывлаас шарӧдчыны кутіс. Ӧльӧлӧн вывтыртіыс кӧдзыд да пӧсь кутіс визлавны. Юрсиыс ставыс тшӧть моз сувтіс. Шарӧдчӧм шы кутіс ёнджыка нин кывны. Понъясыс кыкнанныс ӧдзӧсас кутісны чеччавны да зэв ёна увтны. Степан тшӧтш садьмис да зэв ёна повзис. Ӧльӧ мӧвпалӧ, со пӧ вӧрсаыд кӧсйӧ пырны. Надзӧник кутіс ӧдзӧсыс воссьыны. Кыкнаныс садьтӧгыс повзисны, кӧсйӧны пищальяссӧ кватитны, нинӧм ки уланыс оз сюр. Тыдовтчис ӧдзӧс пырыс морт юр.

— Коді нӧ тані узьысьыс? — шуис ӧдзӧсӧд пырысь.

Вӧлисти кык воклӧн сьӧлӧмыс личаліс, медъёна Ӧльӧлӧн.

— Но-о... Васька дядь тай вӧлӧма. Ёна жӧ повзьӧдін. Кысянь нӧ тэ войнас ветлан?

Васька дядь поннас и быдӧн пырис керкаас.

— Таво нӧ батьыд местаӧ кык вок локтінныд? Регыд на, тыдалӧ, локтӧмныд?

— Талун на сӧмын, лун шӧр гӧгӧр кымын, — шуис ыджыд вокыс. — Тэ нӧ кыдзи кужин войнас локныс?

— Капканӧ бӧр кокас руч шедӧма да комын кымын верст пыр пышйӧдіс, капканыс зэв кокньыдик вӧлі да. Талань пыр пышйӧма. Татчӧ нёль верст сайӧ кымын вӧтӧді, пыр след кузяыс вӧтчи. Сэсся сёрми да, шуа, мися, Митрей керкаӧ кӧть узьны муна.

Тадзи дыр сёрнитісны да водісны. Ставныс унмовсисны. Ӧльӧ дыр узьтӧм бӧрад чӧскыда кутіс шкоргыны.

Аскинас чеччисны водз. Муртса на югдан вежӧсыс тӧдчыны кутіс. Вась дядь аслас понйыскӧд мунісны аслас вӧраланінас. Степан муніс тшамъяас да вайис зэв омӧлик пасьшой.

— Ӧльӧксей, тӧрыт ме ош гу аддзи. Талун мунам кыйны, верст джын кымын тасянь сӧмын лоӧ. Вай лӧсьӧдав ӧтка пуляястӧ. Сэсся ӧбедтӧ пуӧд. Ме ветла, пасьшойсӧ нуа ош гу дінас. Понъястӧ эн лэдз петныс.

Степан босьтіс пищальсӧ да пасьшойсӧ, муніс ош гу дорӧ. Кык кымын сажень сайӧ сувтӧдіс бедь, бедь йылас ӧшӧдіс пасьшойсӧ.

Кыкӧн ӧбедайтісны. Понъяссӧ талун эз вердны. Зарадитісны пищальяссӧ ӧтка пуляясӧн дай мӧдӧдчисны. Понъясыс тшын моз лэбисны пыр веськыда ош гу дорӧдз, зэв ёна увтны кутісны. Локтісны вокъясыс матӧник гу дорас. Понъяс лымсӧ кутісны чашйыны-косявны. Вокъяс пуяс сайсянь видзӧдӧны, кор нин мыччысяс ошкыс. Понъясыс розьӧдісны гусӧ. Регыд тай ошкыд мыччис юрсӧ да мурзігтырйи уськӧдчис понъяс вылӧ. Понъясыс чепӧссисны бокӧ неылӧдз. Сэки ошкыд бедь йывсьыд аддзис пасьшойтӧ, уськӧдчис сы вылӧ да лёкысь чашйыны кутіс. Вокъяс дыр эз мӧвпавны: кыкнаныс друг лыйисны-жунькнитісны ошлы юрас. Ош сӧмын мурӧстіс да турбыльтчис. Сэсся эз нин легнитчыв. Удайтчисны вокъяс, кокниа виисны оштӧ.

Ошкӧс сэні жӧ места вылас и кулисны. Кучиксӧ да яйсӧ новлісны тшамъяас...

Тӧвбыд вокъяс вӧралісны. Ӧльӧ полӧмысь дзикӧдз нин дугдіс. Кадъясӧн эськӧ сьӧлӧмыс кӧсйывлас на повзьыны, да Ӧльӧ ачыс оз сетчы.

Мортыд велалі кыйсьыны.

Уна зверъяс кыйисны. Лэччисны гортас ыджыд виддзын нин.