Воана удждысьӧм крестьяналысь

by Чеусова Анна Николаевна

Важӧн крестьяналысь воана удждысьӧм модаыд весиг эз вӧвлы. Сардырся олӧм нуӧдысьяс, олӧмӧн веськӧдлысьяс крестьянатӧ пыдди эз пуктывны, мыджсьылісны помещикъяс, ас мувывса да йӧз мувывса капиталистъяс вылӧ. Йӧрмӧминад налысь сьӧмсӧ удждылісны. Помещикъяс да капиталистъяс грабитісны крестьянаӧс да уджалысь йӧзӧс, медбӧръя вирсӧ налысь нёнялісны, найӧ вир сора пӧсьӧн нажӧвитӧм сьӧмтӧ удждылісны правительстволы гырысь прӧчент вылӧ. Артмӧ: ӧти вӧвлысь кык пӧлӧс кучик кульлӧмаӧсь-нажӧвитчылӧмаӧсь. Олӧм нуӧдысьяс, олӧмӧн веськӧдлысьяс налысь удждӧм сьӧмтӧ видзлӧмаӧсь ыджыд войска, матросъяс, карабъяс, уна пӧлича, жандармъяс, чиновникъясӧс видзӧм вылӧ, медым найӧ отсӧгӧн унджык му йӧзлысь мырддьыны, ёнджыка йӧзӧс дзескӧдны, топӧдны.

Со кутшӧм ногӧн да мый вӧсна вӧвлывлӧма сардырся удждысьӧм.

Сӧвет власьт мыджсьӧ уджалысьяс да крестьяна вылӧ. Сійӧ олӧ и тӧждысьӧ куш на вӧсна. Сьӧм удждӧмтӧ сійӧ лӧсьӧдӧ налы жӧ бур вылӧ.

Эн кут сьӧмтӧ киад.

Быд морт зільӧ чӧжны, кӧть ичӧтика да, сьӧм. Збыльысь ӧд, сьӧмыд кӧ эм, колігад зэв лӧсялас. Видзны ӧні позьӧ: дон оз усь. Сюйышт кытчӧкӧ тшель костӧ либӧ идрав гӧбӧч пельӧсад туисӧ ли чуманӧ — олас. Ковмас — босьтан.

Ӧні видзӧдламӧ: эм-ӧ кутшӧмкӧ бур та ногӧн сьӧм видзӧмысь? — Абу. Зэв дажӧ абу бур. Шайт кытчӧкӧ дзебан, шайтӧн и кольӧ сійӧ, кӧть сё во куйлас. Весиг ӧти ур оз сод.

Государствоыдлы сійӧ зэв омӧль, зэв ковтӧмтор. Кабала сьӧмтӧ да эзысь деньгатӧ оз куйлыны сійӧ лэдз. Найӧ отсӧгӧн правительство зільӧ кыпӧдны, вынсьӧдны, ёнмӧдны асланым муысь овмӧссӧ, содтыны эмбурсӧ, ёнджыка тӧргуйтны мукӧд йӧзкӧд. Пондамӧй кӧ чукӧрмыштӧм сьӧмнымӧс дзеблавны, лоӧ пыр выльысь-выль сьӧм лэдзны. Доныс бара кутас усьны. Деньга дон усьӧмыс неважӧн на муніс миян вывті, тӧдам сылысь омӧльлунсӧ.

Со кутшӧм ыджыд лёк гортын дзеблалӧмӧн сьӧм видзӧмысь.

Сьӧм чӧжны колӧ ӧтвылысь став йӧзыслы.

Крестьяналӧн чӧжсьӧ сьӧм ньӧжйӧникӧн, да и зэв этша. Ӧти морт чӧжӧм сьӧм вылӧ ыджыд бур он вермы вӧчны. Ӧтлаалан кӧ став чукӧртӧм сьӧмсӧ ӧтилаӧ, уна лоӧ деньгаыд. Крестьянаыд ӧд миян зэв уна — сё дас миллионысь уна.

Сӧветса юралысьяс кык во да джын кежлӧ удждысьӧмӧн крестьяналысь арталӧны босьтны ветымын миллион гӧгӧр шайт.

Сідзкӧ быд мортлы колӧ удждыны правительстволы коді мый вермас. Удждыны — билет ньӧбӧмӧн, удждысян билет (заём) ньӧбӧмӧн. Сэки сьӧмыд, кӧть ичӧтикаӧн, но ӧти киӧ воас — олӧм нуӧдысь, олӧмӧн веськӧдлысь киӧ. Сӧветскӧй государство чукӧртӧм сьӧмсӧ видзас деревняса да карса овмӧс бурмӧдӧм, ёнмӧдӧм вылӧ, туйяс лӧсьӧдалас-писькӧдалас, школаяс, больничаяс восьталас.

Быд шайтысь 15 ур тэныд.

Тайӧ бур кындзиыс став йӧзыслы, билетсӧ ньӧбысьыслы торйӧн, ӧтнасыслы уна бур воас.

Ӧти-кӧ: быд шайтысь 15 ур тэныд. Кыдзи сідзи, коді 15 урнас козьналас тэнӧ? — Со кыдзи: ӧні, воддза каднас, ӧти шайта удждысян билетсӧ вузалӧны 85 урысь, шайт пыдди вузалысьыслы сетан сӧмын 85 ур, 15 урыс аслыд кольӧ, аслад зептад. Кык билет кӧ ньӧбан, кык шайт пыдди мынтан сӧмын ӧти шайт да 70 ур.; куим билетысь куим шайт пыдди — кык шайт да 55 ур.; дас билетысь дас шайт пыдди — сӧмын 8 шайт да 50 ур. (Чӧлкӧвӧйӧн-джынйӧн ордад коляс, гӧснеч пыдди. Со ӧд кутшӧм ыджыд бур!)

Удждысян билетъяс пондасны босьтны вот пыдди.

Удждысян билетъяс пондасны босьтны вот пыдди пасйӧм дон сертиыс: шайта билет шайтысь мунас, куим шайта — куим шайтысь, дас кӧ тэнад ӧти шайта билетыс — дас шайт и лыддясны. Сідзкӧ, билет ньӧбысьыдлы мӧд ыджыд бур: ӧти шайта билет ньӧбигӧн мынтыліс сійӧ сӧмын 85 ур, ӧні, вузалігас, оз 85 урӧн артавны билетсӧ, а шайтӧн — бара 15 ур лишнӧй зептас пырас.

Сьӧмтӧ билет вылад видзан, сэсся кӧ выльысь нажӧтка оз ло — йӧрман сьӧмсьыс, — билеттӧ позьӧ вузавны быд здук. Позьӧ закладуйтлыны. Босьтасны сельскокӧзяйственнӧй банкӧ, сельскокӧзяйственнӧй отсасяна артельясӧ.

Нӧшта барыш 5%.

Коймӧд бур удждысян билет ньӧбӧмысь: быд шайтысь быд во содтасны тэныд 5 урӧн.

Вермас кӧ крестьянин видзны ньӧбӧм билетъяссӧ ас ордас кыкнан восӧ да джынсӧ, 1925 воын февраль медводдза лунас да 1926 воын февраль медводдза лунас сетасны сылы быд шайт удждӧмысь 5 ур содтӧд (збыльысьсӧ оз ло шайт удждӧмыс, сӧмын 85 ур). Сэсся апрель медводдза лунсянь декабр 31-ӧд лунӧдз 1926ʼ воас государство пондас мынтыны ассьыс уджйӧзсӧ крестьяналы: быд удждӧм шайтысь (85 ур) мынтас шайтӧн (100 ур).

Нӧшта воӧмъяс.

Нёльӧд буртор билет ньӧбӧмысь: билет вылад верман воны сюрс шайт зарниӧн.

Став воана билетыс лоӧ 177.280, 2.000.000 шайт дон: 100.000 воӧм 5 шайтӧн, 50000 — 10 шайтӧн, 20000 — 25 шайтӧн, 6000 — 50 шайтӧн, 1200 — 100 шайтӧн да 80 — 1000 шайтӧн.

Ӧти шайта воана удждысян билетын ӧти воана пас (№), куим шайтаын — куим, витаын — вит. Быд пас вылӧ быд билетысь воӧм вермас усьны торйӧн.

Кык во да джынйӧн пудъясьӧм лоӧ кӧкъямысысь. Шуам, тэнад пас вылӧ кӧ медводдза пудъясигас воӧм шедӧ, сійӧ жӧ пас вылӧ вермас усьны пуд коймӧд да мукӧд пудъялігъясас.

Сідзкӧ шуда морт ӧти пас вылас кӧкъямысысь вермас воны. Войдӧр воана ӧти пас (№) сюрс билет вылӧ лэдзлісны, ӧні быд 282 билет вылӧ.

Тайӧ удждысьӧмын, воӧмын донтӧм билетъясысла — сӧмын ӧти шайт — вермас видлавны ассьыс шудсӧ быд крестьянин.

Медводдза пудъясьӧм лоӧ 1924ʼ воын, ноябр тӧлысьӧдз.

Тайӧ нянь вылӧ удждысьӧмысь на бурджык.

Таво крестьяна нянь вылӧ удждысьӧмысь асьныс бурсӧ казялісны, ас вывтіныс муніс. Воттӧ мынтыны эз ков сю мешӧк да ид мешӧк кыскыны, виччысьны видлалӧм да веситӧм, сулавны ывла вылын вӧлӧн-доддьӧн лун джынъясӧн, нянь босьтысьӧс виччысьны. Нуин зептад Исполкомад нянь вылӧ удждысьӧм билеттӧ, пасйӧдін сэні — ставыс, бӧр гортад мун.

Ӧні воттӧ перйыны пондасны сьӧмӧн. Вит прӧчента воана удждысян билетыд зэв лӧсялас. Сьӧм пыддиыд сійӧс ну — дай ставыс.

Татшӧм билетлӧн бурлуныс нянь вылӧ удждӧм дорысь ыджыдджык: билетсӧ ньӧбигӧн крестьяниныдлысь оз тыр дон босьтны, билетнас позьӧ мынтыны вот — арталасны тыр донӧн, быд шайтысь быд воӧн сетӧны 5 ур содтӧд, вермас воны уна сьӧм.

Кытысь ньӧбны билетсӧ?

Вит прӧчента воана удждысян билетъяс позьӧ ньӧбны финотделысь, сельскокӧзяйственнӧй банкысь, Епоясысь, сельскокӧзяйственнӧй отсасян артельясысь да мукӧдлаысь. Сӧвет власьт тӧждысяс разӧдны найӧс паськыдджыка, медым быд ылі пемыд деревняӧ найӧ веськаласны, медым быд крестьянин регыдӧн да кокниа вермас судзӧдны сійӧс.

Крестьяналы аслыныс оз жӧ ков узьны. Кодлӧн эм дум отсавны государстволы да босьтны аслыс уна бур, колӧ регыдджык ньӧбны билетъястӧ, донсявтӧдзыс. Сэсся ӧні удж нуӧданінъясысь верман судзӧдны найӧс, донтӧг жӧ шедас; мӧдысь — киысь киӧ ветлӧм бӧрын ньӧбигӧн — ыджыдджык дон нин лоӧ мынтыны.

Лӧсьӧд, видз дона пасйӧдъяс (ценные бумаги).

Капиталистъяс ньӧтчыд эз видзлыны сьӧмтӧ дзебӧмӧн. Налӧн найӧ пыр водзӧ да водзӧ гӧгыльтчисны, гӧгыльтчигмозыс кызісны, быдмисны, гартісны ас вылас туй вылысь сюрӧмторъяссӧ. Капиталист видзис киас сӧмын дона пасйӧд. Сэтшӧм дона пасйӧдъяс крестьяна киӧ ньӧтчыд эз веськавлыны.

Крестьяналы оз жӧ ков видзны сьӧмтӧ дзебӧмнад. Мед сійӧ пыр бергалӧ, киысь киӧ ветлӧдлӧ, бур вайӧ. Сы вӧсна колӧ найӧс ӧтчукӧртавны, ӧти кассаын видзны. Быд ичӧтик чукӧртӧм, чӧжӧм ассьыс крестьянинлы колӧ пӧртны вит прӧчента воана удждысян билетӧ. Сідзнад быд крестьянин киын вермас лоны дона пасйӧд, государствоса дона бумага. Найӧ пондасны вайны кӧзяиныслы барыш, гашкӧ тшӧтш — ыджыд воӧм.

Кор удждӧм сьӧмсьыд воас бура уна барыш, верман сы вылӧ содтыны, паськӧдны, бурмӧдны ассьыд овмӧстӧ, эмбуртӧ. Шуам, билетъяснад мынтан воттӧ — лишнӧй няньтӧ вузалан, бара сьӧм нажӧвитан, сьӧм вылӧ мыйкӧ лӧсьӧдан. Либӧ вузалан билеттӧ: воӧм гаж вылӧ ньӧбысьыд пыр сюрӧ.

Сідзкӧ, крестьяна ёртъяс, тэрмасьӧй ньӧбны вит прӧчента воана удждысян билет бур вылӧ аслыныд да асланым государстволы. Регыдджык ньӧбӧмӧн — донтӧгджык сувтас.