Велӧдчӧм йылысь
Быд уджалысь мортлы колӧ унджыктор тӧдны. Унджык кӧ кутан тӧдны, унджык верман буртор вӧчны.
Мый му вылас йӧзыс тӧдісны ӧнӧдз, мый велалісны вӧчны ӧнӧдз, сійӧ ставыс гижӧма книгаын.
Сідзкӧ, медвойдӧр мортлы колӧ велӧдчыны грамотаӧ — сэсся сылы туй воссяс: аддзас книгаысь, газетысь быдтор, мый сылы колӧ, олӧм сылӧн кыпалӧ, кокнялӧ.
Кутшӧм ылӧ кольччӧма Россия мукӧд йӧзысь, петкӧдлӧны со кутшӧм лыдпасъяс.
1000 морт пытшкысь дзик велӧдчытӧм морт:
Бельгияын — 2
Германияын — 20
Швецияын — 21
Англияын — 80
Францияын — 150
Россияын — 788
Та серти аддзанныд, кутшӧм пемыдын видзӧма сарскӧй правительство унджык йӧзсӧ. Революция бӧрын, тӧдӧмысь, важ ног оз вермы кольны — колӧ ӧдйӧнджык бырӧдны Республикаысь пемыдлун.
Россияын унджык йӧзыс нэм чӧжыс нин уджалӧ му. Муыс мукӧд государствоясысь бурджык, сэн дорысь абу кӧдзыдджык, позьӧ уна сикас кӧдзаяс, пуктасъяс вӧдитны. А лыддьыны кӧ — мукӧд государствоын муыс сетӧ миян серти куим мында унджык. Война водзвылын бӧръя сизим во чӧжыс ӧтик десятина му вылын вӧлі быдмӧ:
| Государство ним. | Сю. | Зӧр. | Картупель |
| Россия | 51,3 п. | 52,3 п. | 477,4 п. |
| Германия | 115,9 „ | 128,4 „ | 994,0 „ |
| Бельгия | 147,4 „ | 150,9 „ | 1191,5 „ |
Мыйла нӧ Россияын сэтшӧм омӧля воӧ? Германияын, Бельгияын йӧзыд велӧдчӧмаджыкӧсь, тӧдӧныджык миян дорысь, кыдзи колӧ му уджавны, тӧдӧны книгаясысь. Миян велӧдчытӧм крестьянин книгатӧ эськӧ оз нин куж лыддьыныд, дай агрономъястӧ оз кывзы: велӧдчытӧм мортыд полӧ быд выльджыкторйысь, полӧ важ оланногсӧ вежны.
Прӧста оз шуны: кӧні пӧ велӧдчытӧмлӧн ӧтик шеп, велӧдчӧмлӧн кык. Лыдпас сійӧ зэв лӧсьыда висьталӧ: Россияын 1000 морт пытшкысь грамотнӧйыс 212 — десятина му сетӧ 51 пуд. Германияын — 980 морт, — 116 пуд. Бельгияын ставыс позьӧ шуны грамотнӧйӧсь — 998 морт, — му сетӧ 147½ пуд. Мыйла сійӧ сідзи? Со мый вӧсна: мукӧд государствоын муыс кӧть этша, да уджаланногыс бур; сэні му уджалӧны машинаӧн, кӧдзӧны, вундӧны, ытшкӧны, вартӧны — став уджсӧ вӧчӧны машинаӧн, мусӧ киськалӧны аслыспӧлӧс порошкиӧн — сыысь муыд лоӧ зэв вына. Васӧдінъяс сэні косьтӧны, косӧдінъясӧ васӧ нуӧдӧны. Сы вӧсна сэні му вылад уна и быдмӧ. Миянлы асланым гӧля олӧм вӧсна да кужтӧм-тӧдтӧм вӧсна став уджсӧ му вылын лоӧ керны кырымӧн (киӧн). Важ пӧльяслӧн гӧр да кузь кӧрт тувйысь вӧчӧм пиня — вот и став миян му уджалан машина.
Мутӧ огӧ кужӧй уджавны, дай скӧттӧ этша вермам видзны. 1918 воын быд 1000 морт вылӧ скӧт вӧлі:
Россияын — 260 юр.
Германияын — 354 „
Финляндияын 350 „
Америкаын (Соедин. Шт.) 840 „
Скӧтыд этша нин эськӧ, дай жебыд:
Роч степнӧй ӧш 18 пуд.
Роч крестьянскӧй 7 п.
Германскӧй 29 „
Германскӧй мӧс 24 „
Французскӧй ӧш 30 „
„ мӧс 20 „
Соедин. Штатын скӧт 36−38 „
Бара жӧ скӧтыд жебыд миян велӧдчытӧм вӧсна: огӧ тӧдӧй ми, кыдзи колӧ кӧдза вежлавны, нянь бӧрын кӧдзны турун скӧттӧ вердны. Огӧ прамӧя тӧдӧй, кыдзи скӧт бӧрсьыд ветлыны, рӧдсӧ бурмӧдны, лечитны.
Велӧдчытӧм вӧсна да мутӧ кужтӧг уджалӧм вӧсна Россияын, кӧть и войнаӧдз (кор эз на вӧв ставыс жугавлӧма, киссьӧма), йӧз овліс гӧля. Сійӧ висьталӧны со кутшӧм лыдпасъяс.
Ӧтик морт вылӧ мунӧ вӧлі во гӧгӧрӧн:
Нянь Яй Сакар Видзӧны деньга асланыс рӧскод вылӧ Англияын — — 102 тув 277 шайт Америкаын 62 пуд 150 тув 96 „ — Данияын 57 „ — — — Францияын 34 „ — — — Германияын — 120 „ 45 „ — Голландияын — — — 193 „ Швейцарияын — — — 189 „ Россияын 22 „ 50 „ 18 „ 168 „ Тадзи жӧ кӧ лыдпасъяс гижны, кӧні мыйта деньга видзӧны школа вылӧ, книгаяс вылӧ, лекция вылӧ, спектак вылӧ — костыд эськӧ таысь ёна на паськыд лои.
Тайӧ лыдпасъяс серти аддзанныд, кутшӧм гӧля олӧ миян уджалысь морт, мукӧд йӧз дорысь. Велӧдчытӧм вӧсна жӧ уджалысь йӧз да крестьяна эз вермыны ӧтувтчыны капиталистъяслы да помещикъяслы водзсасьны. Сы вӧсна жӧ озыръяс вермисны дзескӧдны уджалысь йӧзӧс, крестьянаӧс, зепъяссӧ тыртны уджалысь йӧз тшӧт вылӧ.
Карса уджалысь мортлы велӧдчӧмыд сідзи жӧ колӧ, кыдзи крестьяналы. Войнаӧдз Россияын пабрик-завод этша жӧ вӧлі, дай унатор эз кужлыны вӧчны — мый понда? Этша вӧлі велӧдчӧм уджалысь йӧз.
Ӧні пыр ми пессям пабрик-завод кыпӧдны, миянлы зэв ёна колӧны велӧдчӧм йӧз, пабрик-заводъясын удж нуӧдны кужысьяс. Сідзкӧ, кымын уна лоӧ велӧдчӧм уджалысь йӧз, сымын регыдджык ми вермам ӧддзӧдны пабрик-завод, сымын унджык лоӧ пабрик-завод вылын вӧчан кӧлуй, сэки лоӧ и нянь уджалысь йӧзлӧн.
Му уджалӧм да пабрик-завод вылын уджалӧм мӧда-мӧдсьыс оз позь торйӧдны. Ӧтикыс кӧ кыпалӧ — мӧдыс ӧддзас жӧ. Ӧні быдӧн сійӧ гӧгӧрвоисны тшыгъявлӧмъяс бӧрад. Ӧтвылысь кӧ найӧ кутасны кыпавны — мӧда-мӧдыслы отсалӧмӧн — регыдджык ми олӧм лӧсьӧдам. Колӧ сӧмын быдӧнлы, карса уджалысь йӧзлы и крестьяналы, велӧдчыны грамотаӧ — сы бӧрын сэсся туй воссяс, позяс водзӧ тӧдмавны, велӧдчыны.
Грамотнӧй мортыд вермас ёнджыка висьӧмъясыдкӧд венсьыны и. Сійӧ вермас нигаясысь лыддьыны, кыдзи венсьыны висьӧмъяскӧд. Дзик велӧдчытӧм йӧзыд чайтӧны висьӧмъястӧ ыстіг енмӧс грекъясысь. Висьӧмысь бурдӧдчӧны (лечитчӧны) найӧ молитваӧн. Велӧдчӧм йӧз Россияын медэтша, а вуджан висьӧмысь кулӧ йӧз медуна.
Лыдпасъяс со мый висьталӧны:
1000 морт пытшкысь велӧдчӧны
Америкаын — 230 морт.
Германия — 158 „
Россияын — 36 „
Кулӧны вуджан висьӧмысь 10,000 морт пытшкысь:
Россияын — 635 морт.
Германия — 102 „
Англияын — 78 „
Францияын — 36 „
Норвегияын — 14 „
Норвегияын моз жӧ кӧ эськӧ кулі миян йӧзыд, быд во эськӧ ловъя коли 1,600,000 морт.
Сідзкӧ, 1.600.000 морт кулӧ Россияын дзик весьшӧрӧ миян велӧдчытӧм вӧсна да гӧль олӧм вӧсна.
Грамотнӧй уджалысь морт тӧдныджык кутас ассьыс правасӧ: сійӧ кутас тӧдны, кутшӧм налогъяс сылысь корӧны, кутшӧм кодлы кокньӧдъяс сетсьӧ, кутшӧм закон мый висьталӧ. Грамотнӧй мортӧс некод оз вермы сэки пӧръявны.
Деревняын кӧ делӧ овны дзик велӧдчытӧгыд, карад сыысь делӧ: лавкаясын гижӧдъяс, стенъясын гижӧдъяс, уличын гижӧдъяс, учрежденньӧ гижӧдъяс — быдтор колӧ лыддьыны. Дзик велӧдчытӧмыд колан уличтӧ оз аддзы (йӧзлысь юасьны — коді тӧдас, висьталасны оз). Кулан лекарство вермас юны колан лекарство пыдди лыддьыныд кужтӧгыд. Быдтор сылы лоӧ йӧзлысь юасьны.
Гӧрд армияын олысьлы, Гӧрд армияӧ мунысьлы велӧдчытӧг оз жӧ позь: сӧмын грамотнӧй кр-ч вермас бурджыка тӧдны военнӧй удж. Армияын олігӧн сійӧ декретъяс лыддяс да гортсаыслы вермас отсавны. Война дырйи велӧдчӧм кр-ч регыдджык гӧгӧрвоас, кыдзи-мый колӧ керны, кыдзи приказ бурджыка вӧчны. Сійӧ вермас карта кузя тӧдны, код местаын сулалӧны врагъяс, код местаын сулалӧны аслас войска. Ыстӧны кӧ сійӧс видлавны, сійӧ вермас ставсӧ гижны, мый сэтысь аддзыліс, да сетны начальниклы. Татшӧм гижӧд серти сійӧ вермас мездыны зэв уна йӧзӧс. Сэсся грамотнӧй кр-ч вермас водзӧ велӧдчыны, вермас ачыс воны бур начальникӧ. Гӧрд Армияын кӧ лоӧ ставыс велӧдчӧм йӧз — сійӧс некод оз вермы синны.
Сӧвет власьт тӧждысьӧ, мед став уджалысь йӧз вермас правитны государствоӧн. Государство миян ыджыд, машинаӧн вӧдитчыны колӧ кужны, колӧ уна тӧдны; тӧдӧныджык, кужӧныджык сӧмын велӧдчӧм йӧз.
Сӧмын велӧдчӧмӧн ми вермам кыпӧдны ассьыным олӧм.
Сӧмын велӧдчӧмӧн ми вермам путкыльтны ставмувывса капитал.
This work is in the public domain in Russia according to article 6 of Law No. 231-FZ of the Russian Federation of December 18, 2006; the Implementation Act for Book IV of the Civil Code of the Russian Federation:
- its creator fought or worked for Soviet Union victory during the Great Patriotic War — so the 74-year protection term is applied;
- and the creator died before January 1, 1950 (more than 74 years ago), and has been not posthumously rehabilitated since that date;
- and this work was first published before January 1, 1950 (more than 74 years ago).
This work is in the public domain in the United States because it was published before January 1, 1929 (more than 95 years ago).
The author died in 1942, so this work is also in the public domain in other countries and areas where the copyright term is the author's life plus 81 years or less (if applicable), or the copyright term is 99 years or less since publication (if applicable).
Public domainPublic domainfalsefalse