Брытъиаты Елбыздыхъойы тыххæй (Коцойты)

by Коцойты Арсен

Брытъиаты Елбыздыхъойы тыххæй  (1934)  by Коцойты Арсен

Фыст датæ: 1934, Рауагъ аз: 1934. Равзæрæн: Коцойты А.Б. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу : Ир, 2012.

Брытъиаты Елбыздыхъойы тыххæй

Мысинæгтæ

1898-æм азы уыдтæн ахуыргæнæг хохы Дæргъæвсы. Хъæздыг хъæутæй нæ уыдис Дæргъæвс, фæлæ йæ адæм уыдысты цардхуыз, сырхуадул, æнæниз. Афтæ уыдис, æвæццæгæн, хуры ультрафиолетон тынты æмæ сыгъдæг хæххон уæлдæфы руаджы. Хуымæтæджы рæстæджы адæм æууылдтой хъæбæрхоры кæнæ нартхоры кæрдзын донимæ, æхсыримæ, кæнæ цыхтимæ, дзидза та уыдтой æрмæст хистыты, куывдты, чындзæхсæвты. Фæлæ бæрæгбон ралæууыдис, уæд-иу алы хæдзары дæр — кусарт, бæгæны, арахъ, хъазт, худт, зард, фæндырдзагъд, куывдтæ, хуындтытæ — сыскъуыйæн сын-иу нал уыдис. Уæддæр афæнд кодтам æртæйæ — æз, хъæуыхицау Саламаты Хъазыбег æмæ сауджын Илйа Гахокидзе (йæ мыггаг гуырдзиаг, фæлæ гуырдзиагау нæ зыдта — ам райгуырдис),— афæнд кодтам куадзæны къуырисæры искæдæм дардмæ фæцæуын. Бæхтыл сбадтыстæм æмæ араст стæм Куырттатæм — Дæллагхъæуы уыдис хæлæрттæ, зонгæтæ не ’ртæйæн дæр. Æрфысым кодтам сауджын Дзаххоты Муссæмæ. Уырдыгæй нæ рахон-бахон байдыдтой: ахуыргæнæг Гуыриаты Хаджумар, Церекаты Дзамболат æмæ æндæртæ.

Дыккаг бон аходæнафон цæрдæг æрбауадис Дзаххоты хæдзармæ иу лæппу реалон скъолайы формæйы, уындмæ гæсгæ йыл цыдаид 14–15 азы (æцæг та йыл цыдис æвддæс азы). Бауадис цæрдæг, фæлæ æвиппайды фефсæрмы ис æмæ, сындæг цыдæр сдзургæйæ, уазджыты къухтæ райста, стæй дуары раз æрлæууыдис. Дзаххоты Муссæ нын ацамыдта, уый, дам, у Брытъиаты лæппу, Елбыздыхъо ном, ахуыр, дам, кæны Дзæуджыхъæуы реалон скъолайы. Æз аныхæстæ кодтон йемæ, ахуыргæнæг ахуыргæнинагимæ куыд ныхас кæна, афтæ — бæрзондæй ныллæгмæ йæ дзуаппытæ уыдысты цырд, фæлæ æфсæрмджын. Уый æнхъæл та чи уыдис, æмæ мæнæ ам лæууы фидæны ирон драмæйы фыд. Нæ фæстæмæ цæуыны сахат дæр Елбыздыхъо уыдис нæ разы, фæкастис бæхтæ ифтонг кæнынмæ, кæмæндæр æгъдæнцойыл дæр фæхæцыдис.

Дыккаг хатт фембæлдтæн Елбыздыхъойыл Петербурджы 1908 азы. Уæдмæ Петербурджы цæрæг ирон адæмæн зындгонд уыди Елбыздыхъойы ном, бирæтæн зындгонд уыдысты йæ драмон уацмыстæ дæр. Елбыздыхъойæн йæ пьесæты тыххæй хъуыстон раздæр — студенттæ-иу арæх дзырдтой хицæн гæбæзтæ «Уæрæседзау»-æй æмæ «Худинаджы бæсты — мæлæт»-æй, кæмæдæр «Уæрæседзау» æххæстæй фыст дæр уыдис. Нымадтам иууылдæр Елбыздыхъойы тынг æнхъæлцау драматургыл.

Йæ революцион куысты тыххæй дæр уæд базыдтон. Куыд дзырдтой йе ’мбæлттæ, афтæмæй Дзæуджыхъæуы бирæ чидæртæ лæуд уыдысты революцион куыстыл: Брытъиаты Елбыздыхъо, Мамсыраты Саханджери, Тæкъоты Симон, Æндиаты Вано, Туаты Хъамболат, Хъараты Сослæмбег, Дзагуырты Тембол æмæ æндæртæ. Уыдон нымад уыдысты социал-демократтыл, фæлæ сæ иу — Мамсыраты Саханджери — уыдис большевик, Брытъиаты Елбыздыхъо та кæд социал-демократыл нымад уыдис, уæддæр йæ куыстмæ, йæ хъуыдыты ахастмæ гæсгæ хæстæгдæр лæууыдис социал-революционертæм. Уыцы æмбæлттæ зылдысты хъæутыл æмæ агитаци кодтой, хæлиу кодтой адæмы æхсæн революцион идейæтæ. Дзагуырты Тембол уыдис сæ мыхуыры хицау, рæсугъд аккуратон почеркæй фыста уый гектографион ахорæнтæй прокламацитæ æмæ сæ гектографыл мыхуыр кодтой. Горæты цæрджытæй бирæтæ райсомæй раджы сæ посты лагъзыты ардтой прокламацитæ æмæ-иу дис кодтой, зæгъгæ, почтальонтæ æрра сысты æви цы — революцийы фæндагыл куы ныллæууыдысты! Прокламацитæ хæлиугонд цыдысты хъæуты дæр. Уыцы æмбæлттæ æвзæрстой агитаци кæныныл горæты фабрик-заводон кусджыты æхсæн дæр, фæлæ аивæй — цæстдарæг сæм бирæ уыдис. Йæ революцион куысты тыххæй Елбыздыхъо ахст æрцыдис 1907-æм азы æмæ афæдзы бæрц фæбадтис Назыраны фидары, уыйфæстæ, 1908-æм азы, æрвыст æрцыдис административон уагæй Бакумæ.

Ахуырхъуаг кæй у, уый хорз æмбæрста Елбыздыхъо æмæ 1908 азы бацыдис Петербурджы Психоневрологон ннститутмæ. Уырдæм барвæндонæй цæугæйæ, уый нымадта афтæ, æмæ йæ литературон куыстæн уыцы ахуыр стыр æххуыс уыдзæн. Уыцы рæстæджы арæх æмбæлдыстæм Елбыздыхъоимæ Петербурджы, æмæ æз афтæ æмбæрстон хъуыддаг, цыма йæ ахуыр Психоневрологон институты рæвдз нæ цыдис. Университеты кой арæх кæнын байдыдта фæстаджырдæм, фæлæ йын уый дуæрттæ æхгæд уыдысты — латинаг æвзаг нæ зыдта.

1909-æм азы, сæрды, æз цыдтæн Калакæй Петербургмæ æмæ мæ афæстиат хъуыдис Бакуйы. Æрлæууыдтæн мæ рагон скъолайон æмбал — скульптор Адеты Барысбимæ. Уым фембæлдтæн Брытъиаты Елбыздыхъойыл дæр, базыдтон, дыккаг хатт административон уагæй æрвыст кæй æрцыдис Бакумæ. Уым Бакуйы цæрæг адæм фендтытæ кодтой кæрæдзийы, баныхас кодтой æмæ бауынаффæ кодтой Елбыздыхъойæн исты амалтæй материалон æххуыс раттын, йæ ахуыры хъуыддаг дарддæр куыд ахæсса, афтæ. Фæлæ куыд æмæ цы амалтæй баххуыс чындæуыдаид? Загътам: «Ирон адæм ам бирæ ис, æмæ сæвæрын хъæуы Елбыздыхъойы пьесæ «Хазби» — Тугъанты Азджери, Галазты Гатæ, Хъараты Сослæнбег, Адеты Барысби, Тугъанты Аслæнбег, дохтыр Цæлыккаты Дæхцыхъо, Хъуыбадты Умар, — се ’ппæты нал хъуыды кæнын, цæрдæг фæлæууыдысты пьесæ æвæрынмæ. Тугъанты Азджери йæхимæ райста хъуыддаджы раздæры хæрдзтæ, йæ хойы — Лези-Ханумы бар бакодта цытджын билеттæ уæй кæнын. Нефтгуырæнты кусджыты æхсæн билеттæ хæлиу кæныны хъуыддаг айстой сæхимæ иу къорд кусджытæ. Пьесæйæн ног декорацитæ цы хъуыдис, уыдон дæр нæхæдæг афыстам. Елбыздыхъойыл исты æфхæрд куы ауайа, зæгъгæ, спектакль уый номыл æвæрд нæ цыди, фæлæ хъуаг ирон студентты номыл. Пьесæ цæттæгонд фæци 15–16 бонмæ. Хазбийы роль хъуамæ хъазыдаид Тугъанты Аслæнбег, фæлæ йæ фæстагмæ айста автор йæхæдæг.

Кæмдæриддæр ирон спектаклы тыххæй рецензи фенай, уым уыдзæн афтæ: «Хорз хъазыдысты артисттæ», «диссаджы хорз ацыдис снектакль», «театр йæ тæккæ дзаг уыдис адæмæй» æмæ ноджыдæр уыдонмæ гæсгæ æппæлæн ныхæстæ. Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ уыцы æнæхъуаджы æппæлд пайда нæ, фæлæ зиан у. Зындгонд у уый, æмæ стыр театрты артисттæ — æцæг артисттæ — исты пьесæ куы райсынц æвæрынмæ, уæд æй фæцæттæ кæнынц къорд мæйты, афæдзы æрдæг æмæ фылдæр. Уæд æвæлтæрд, ног фæлварæг адæймæгтæ куы райсой ног пьесæ æмæ йæ 15 боны куы фæцæттæ кæной, уæд уыцы спектакль куыд хъуамæ рауайа хорз? Уæддæр спектаклы фæстæ Хъуыбадты Умары къухæй газет «Каспий»-ы фыст уыдис афтæ:

«Театр адæмæй йæ тæккæ дзаг уыдис. Диссаджы хорз хъазыдысты артистытæ. Сæйраг роль хъазыдис автор йæхæдæг æмæ йæ сæрæй-кæронмæ ахаста стыр энтузиазмимæ».

Дзæвгар рæстæг рацыдис уæдæй, æмæ рæстдзинад зæгъын уæлдай нæ уыдзæн. Театры бандæттæн се ’мбисæй фылдæр уыдысты уæгъд. Артистыты хъазт ацыдис æмтъерыйæ, æдзæлгъæд рауай-бауайæ. Тугъанты Аслæнбеджы æмæ Адеты Барысбийы йеддæмæ иннæтæ артистау дзурын нæ зыдтой æмæ сæ ныхæсты фылдæр адæммæ нæ хæццæ кодта. Авторы (Хазби), æвæццæгæн, фæндыдис энтузиазмимæ схъазын æмæ салдæттæн иуы æнгуылдз æхсаргардæй фæлыг кодта. Мах Елбыздыхъомæ кæсæм куыд драматургмæ, æмæ хорз артист нæ разындис, зæгъгæ, уый йæ номыл ницы лаз æвæры.

Уæддæр спектакль нымайын хъæуы пайдаджыныл. Иу пайда уый у, æмæ Бакуйы ирон кусæг адæмы сорганизаци кодта, иннæмæй та — хорз материалон æххуыс нæ драмæйы фыд Елбыздыхъойæн.

Хæрдзтæ æппæт æмбæрзт куы фесты, уæд дзы сыгъдæг æхцайæ æрызадис 1.300 сомы бæрц. Уыдонæй 400 сомы бæрц лæвæрд æрцыдис иу къорд хъуагдæр студенттæн, иннæ æхца иууылдæр къамис ратта Елбыздыхъойæн æмæ йын загъта:

— Цу ныр, адон дын каст фæуыны фаг сты!

Раст уыцы рæстæджы Бакуйы газет «Каспий»-ы рацыдис Елбыздыхъойы статья «Прометейы тыххæй». Ацы ской мæм уæлдай нæ кæсы. Уæлдай уый тыххæй нæу, æмæ бирæтæ афтæ æнхъæлынц, æмæ трагеди «Амыран» ныффыссын Елбыздыхъойы зæрдыл æрлæууыдис 1911-æм азы, Хиряковы «Стыр тох» журнал «Хуры тын»-ы куы рацыдис, уæд. Газет «Каспий»-ы цы статья уыдис 1908 азы, уымæ гæсгæ зæгъæн ис, æмæ Елбыздыхъо бирæ раздæр хъуыды кодта Прометейы — Амыраны тыххæй исты ныффыссын.

Ацыдис Елбыздыхъо Бакуйæ Петербургмæ æмæ та ахуыр кæнын байдыдта Психоневрологон институты. Бакастис ма дзы æрмæст иу аз — æдæппæт дыууæ азы. Ныууагъта институт. Уæдмæ йе ’хцайæн дæр кæрон æрцыдис æмæ кæм нардуат куыстытæ иста, кæм уырыссагау фыссыныл æвзæрста. Службæйы бынат агурыныл ссис Елбыздыхъо æмæ дзæвгар рæстæджыты йæ къухы не ’фтыдис. Уыцы рæстæджы — 1910 азы — Елбыздыхъо ракуырдта Хъазыбегаты Олгайы. Уыйфæстæ 1911 азы службæйы дæр ныллæууыдис Æфсæнвæндæгты Департаменты. Къахæнцайæн ын куы фæцис, уæд та литературæмæ раздæхт — сфæнд кодта ирон æвзагыл журнал рауадзын. Уыдысты цыппар-фондз æмбалы, бамбырд кодтой иучысыл æхца æмæ рауагътой журнал «Хуры тын» (1912 азы). Æххуыс æнхъæл уыдис Елбыздыхъо искæцæй, искæмæй, фæлæ æххуыс нæ фæзындис, æмæ журнал æртыккаг номерыл ныллæууыд.

Елбыздыхъо Æфсæнвæндæгты Департаменты кусгæйæ баззадис æмæ фæнд кæнын байдыдта университетмæ бацæуын.

1920-æм аз. Дзæуджыхъæу. Советон хицауад æрфидар ис. Ирон Ахуырады хайады цур арæзт уыдис ЛИТО — литературæйы хайад. Уыдис дзы 12 уæнджы, сæ иу — Брытъиаты Елбыздыхъо. ЛИТО-йы сæрдар Æлборты Барысби арæх æмбырд кодта ЛИТО-йы уæнгты. Æмбырдты ныхас фылдæр цыдис журнал рауадзыны тыххæй, цытæ дзы фыст уыдзæн, уый тыххæй. Куыст, хъуыддагæн сæ кой дæр нæй. Афтæ аивгъуыдта афæдзы бæрц.

Уымæй уæлдай Лито-йы ницы кæнæн ис, зæгъгæ, уый куы сбæрæг ис, уæд Лито-йы уæнгтæй чидæртæ, семæ Брытъиаты Елбыздыхъо дæр, сфæнд кодтой æнæхъуаджы ныхæстæй хъуыддагмæ ахизын. Бамбырд сты иу-дыууадæс адæймаджы — уыдис дзы партионтæ дæр, æнæпартионтæ дæр — æмæ сарæзтой литературон æхсæнад «Ирон литературон къорд». Йæ уагæвæрд æмæ программæ фидаргонд æрцыдысты ВЧК-йы. Къорды раз уыдис хæс — рæстæгæй-рæстæгмæ литературон æмбырдгæндтæ уадзын — альманах. Ном «Малусæг» ын ратта Брытъиаты Елбыздыхъо. Къорды сæрдарæн æвзæрст æрцыдис Бекойты Дзипка. Уый тынг зæрдиагæй бавнæлдта хъуыддаг рæвдз кæнынмæ. Уайтагъд материал æмбырдгонд фæцис «Малусæджы» фыццаг номерæн. Цы сфæлдыстадтæ рацыдис уыцы чиныджы, уыдон иууылдæр фыст уыдысты революцийы агъоммæ. 1921-æм азæй фæстæмæ ирон литературæ зынуырнæн бæрзонд сырæзыдис, фæлæ нæм уæд уыцы фыстытæ йеддæмæ ницы уыдис æмæ аппаринаг нæ уыдысты, рауадзинаг уыдысты, æмæ сæ рауагъта «Ирон литературон къорд» йæ альманах «Малусæджы». Уыцы къордæн йæ саразджыты зынгæдæртæй иу уыдис Брытъиаты Елбыздыхъо. Абон ын, йæ амæлынæй иуæндæсæм азы бон, мысæм йæ ном æмæ йын хъуамæ æрмæст йæ рæсугъд пьесæты тыххæй нæ, фæлæ йæ уыцы куысты тыххæй дæр зæгъæм бузныг.

«Малусæджы» рæстæджы æппын нæ фехъуыстон Елбыздыхъойæн йæхицæй дæр, æндæр искæмæй дæр, зæгъгæ, малярийæ рынчын у, фæлæ йæ бæлвырд хъыгдардта коклюшы хуызæн хуыфæг. Иу хатт æй не ’мбырдтæй иуы уыцы хуыфæг куы стыхсын кодта, уæд Бекойты Дзипка хъазæгау загъта:

— Елбыздыхъойыл сывæллоны хуыфæг бахæцыдис.

1921-æм азы, фæззæджырдæм, иу уазал хъуынтъыз боны, иу къорд чидæртæ лæууыдысты Ирон зылды парткомы раз. Кæсæм, æмæ Елбыздыхъо хъæдæй бæхуæрдоны мидæг суг æрласы, цæуы разæй, бæхы рохыл хæцгæйæ, лæхъир цъыф йæ хъæдын уæфстæй змæнтгæйæ. Бæлвырд, уыдон уыдысты хъæдын уæфстæ къæхтæм гæрзытæй бастæй. Цыдæр хъазæн ныхæстæ скодтой лæуджытæ Елбыздыхъомæ. Хъуыды ма йæ кæнын — æз кæмæдæр сдзырдтон:

— Ацы ацыд ын аслам куынæ рауайа, уымæй тас у, — кæсыс, куыд ныцъцъæх ис!

— Йæхи æппындæр нæ хъахъхъæны, — уыдис дзуапп.

1922-æм азы уалдзæджы æмæ сæрды арæх уыдтон Елбыздыхъойы зымæгон пъалтойы мидæг хурмæ бадгæ. Бадтис, йæ чъылдым сыгъта хурмæ, фæлæ малярийы маргæй æфхæрд туг нал тæфстис хуры тæвдæй. Рынчын уæвгæйæ, Елбыздыхъо фыста трагеди «Амыран»-ы фæстаг акт.

Иу хатт æм бацыдыстæм рынчынфæрсæг — æз æмæ Бекойты Дзипка. Йæ рустæ бахаудысты, йæ къубал слыстæг ис. Бамбæрстам, Елбыздыхъо цæрæццаг кæй нал у.

Уымæй чысыл раздæр Хæххон Республикæйы совнарком ратта Елбыздыхъойæн бæрнон кусæджы мызд. Уый руаджы ацыдис Куырттаты хæхтæм.