Ак-Сагыш, Кара-Сагыш (тоол)
Ак-Сагыш, Кара-Сагыш ийи алышкы чоруп-тур оо!
Ак-Сагыш ак аъттыг, ак ыттыг. Кара-Сагыш кара аъттыг, кара ыттыг чүвең иргин.
Эди-малы төнгеш, эът-боттары баксырап келгеш, чүгле ийи аъды, ийи ыды арткан чүве-дир.
Бир-ле хүн ийи алышкы аштап келген. Кара-Сагыш тургаш:
– Сээң ак ыдыңны өлүрүп чиилем, дуңмам – дээн.
Өлүрүп чип алганнар.
– Ак аъдывысты база өлүрүп чип алыылам, дуңмам, кара ыдывысты, кара аъдывысты сөөлүнде өлүрүп чигей-ле бис – дээн.
Ам чүү боор, Ак-Сагыштың ак ыдын, ак аъдын өлүрүп чип алгаш, сөөлүнде ам:
– Ак ыдыңны, ак аъдыңны чип алган шоруң-дур! – дээш, кара аъдын мунгаш, кара ыдын эдерткеш, Кара-Сагыш акызы хап чорупкан.
Ак-Сагыш чүзү боор, Чиңге-Кара-Хемниң бажынче кылаштап үнгеш, айын, безин* чыып чип чоруурга, дөрт чыдынныг, багай чадыр турган. Ак-Сагыш чаштынып чыдып ап-тыр.
Кайыр-кайыр дээн, хайыракан кылаштап келген. Көйүр-көйүр дээн, көк бөрү кылаштап келген. Дыйыр-дыйыр дээн, дыызак* кылаштап келген. Эң сөөлүнде кызырткайндыр бир-ле чүве кылаштап келзе-ле, пар-арзылаң бооп-тур.
Пар-арзылаң чыткаштың, көк бөрүже көргеш:
– Кайыын тодуг-догаа чоруур кижи сен, оол? – дээн.
Ынча дээрге, ол кокайы:
– Караты-Хаанның хамык мал-маганы оңгап-кагып, өлүп турар, ооң сегинге тодуг чоруур кижи мен – дээн.
Хайыраканче көрүп алгаш:
– Сен кайыын тодуг-догаа чоруур кижи сен, оол? – деп, пар-арзылаң айтырган.
– Чиңге-Кара-Хемниң кат, тооруу эки үнген, аңаа тодуг-догаа чоруур мен – дээн.
Дыызакты:
– Сен чүге тодуг-догаа чоруур кижи сен? – дээн.
– Караты-Хаанның мал-маганы оңгап-кагып, өлүп турар, ооң сеп-севизинге тодуг-догаа чоруур мен – дээн.
Хайыракан чыткаш, пар-арзылаңче көргеш:
– Силер чүү мындыг тодуг-догаа чоруур силер, ирем? – дээрге, пар-арзылаң чыткаш,
– Чиңге-Кара-Хемниң бажында артыш эртинем бар, аан тодуг-догаа чоруур мен. «Суг чок черге баргаш, суг бол!» дээш, артыш эртинемни чаярымга, суг-үер чайык бадар. «Оът чок черге оът үн!» дээш, чаяарымга, оът үнер чүве. Хамык бүгүчоксураан чүвемни, чүү-даа херек дээримге, бүдүп турар чүве – дээн.
Ак-Сагыш кончуг аяар туруп алгаш, демги артыш эртинеже базып-ла каан, улуг даш алдында дээнин дыңнааш.
Оон чоруткаш, артыш эртинени барып тып алгаш, Чиңге-Кара-Хемниң бажының кат, тооруун чыып, чип алган.
Хаанның бичии дамдылап чыдар суунуң чанынга кылаштап кээп-тир.
Шивишкин кадай суг дамдыладып ап олурган. Ыяның төктүп, оргулданы берген суун пактаптарга, шивишкин:
– Хаанга сөглээш, сээң бажың алдырар мен – дээн.
Ынча дээрге:
– Суг ишкен кижиниң бажын чүге алдырты бээр чүвел? – дээн.
– Хаанның малы оңгап-суксап өлүп турда, сеңээ суун ижиртир бе? – дээн.
– Сугнуң ээзи мен болбазык мен бе! – дээн.
Шивишкин суун алгаш, хаанче чүгүрүп-ле каан. Чүгүрүп чоруткаш:
– Сугну бир кижи иже бээрге, кулугурну «Хаанга сөглээр мен» дээримге, «Сугнуң ээзи болбазык мен бе» дидир – дээн.
Хаан:
– Шымда-декте, халы, барып, ону эккел! – дээн.
– Шивишкин халып чоруткаш,
– Хаан дүрген кел дидир – дээш, хаанның өөнге эккелген.
– Мээң мал-маганым оңгап-суксап, өлүп турар, суг тып бээр болзуңза, эдимниң ортузундан эт бээр мен, эрге кара кызым бээр мен, малым ортузундан мал бээр мен, баштак кара кызым бээр мен – дээн.
Ак-Сагыш чүзү боор, аштанып-чемненип алгаш, аал артынче кылаштап үнгеш, аалдың шала-ла бир талазынче кылаштааш, артыш эртинезин чаярга, суг-үер хаанның аалының чартыын апарган, малының чартыы кезиин үерге алзыпкан.
Ам чүү боор, Ак-Сагыш хаанның кызын кадай кылып ап, тос аът долганып күш четпес доңгулчак ак өглүг бооп чурттап чоруй барып-тыр оо!
Бир эртен Ак-Сагыш бай кижилер өттүнүп, дөң-даң кырынга хараалдап, кылаштап чораан чүвең иргин.
Ам чүзү боор! Бир-ле канчап көрүптерге, өдек адаанда бир багай кижи доңгая дүжүп, кылаштап орган.
Чүзү боор, «Кижи аштаанда, кончуг-ла чүве болгай, бо кижини тоттуруп каайн, адыр» деп бодай тыртып алган.
Чедип келзе-ле, биеэги Кара-Сагыш акызы бооп-тур.
Ашкарып-чемгерип алгаш, олурда, Кара-Сагыш акызы айтырган:
– Канчап байып, тодуп алдың, дуңмам?
– Чиңге-Кара-Хемниң бажында багай чадырга баргаш, пар-арзылаңның артыш эртинезин тып алгаш, мынчап байып, тоттум. Ам сени өглеп-баштап алыйн, орта олурар сен, сагыш багы бак чүве болгай. Кадай ап берейн, сеңээ мен – дээн.
– Чок, мен, дуңмам, сээң ол Чиңге-Кара-Хемиң бажынга баргаш, ол чүвелерниң чугаа-соодун дыңнап, аңаа кадайланып, оон байыыйн, дуңмам – дээн.
Ам чүзү боор, Кара-Сагыш Чиңге-Кара-Хемниң бажынче чоруп берген. Баргаш, Чиңге-Кара-Хемниң кат, тооруун чыып чип алгаш, ам-на багай чадырга чаштынып чыдып алган.
Чыдарга, ам-на кайыр-кайыр дизе-ле, хайыракан келген, көйүр-көйүр дизе, көк бөрү келген, дыйыр-дыйыр дизе-ле, дыызак келген. Эң сөөлүнде кизирткейнип базып келзе-ле, пар-арзылаң болган.
Кокай-ашак олургаш:
– Уу-аям! – деп эзей каапкаш, улуй каапкан.
Улуй кааптарга, пар-арзылаң олургаш:
– Чоону бердиң, оол? – дээн.
– Богба-чаваамдан аза бердим – дээн.
– Дыызакпан кудуруун чылым-чылым кылгаш,
– Мен база анай-хураганымдан аза бердим – дээн.
Хайыракан чыткаш:
– Уваа, чиктиг, мээң Чиңге-Кара-Хемим бажының кадын, тооруун элээн кижи чыып чип каапкан. Ындыг-даа болза бодумга ажырбас-ла – деп каан.
Пар-арзылаң чыткаш:
– Мээң артыш эртинем читкен, кончуг-ла багай чор мен, оолдар – диген-дир.
Анча* дээрге, кончуг аяар Кара-Сагыш туруп, үнүп чыда, куу будукка эдээн дылдырт кылыпкан.
Демги дөрт чүве дөртелээ үне халыжып келгеш, Кара-Сагышты дөрт дайнам кылган.
Ак-Сагыш дуңмазы ам чүзү боор, чигин чире, оюн оя чурттап чоруй барып-тыр оо!
(Ооржак Опуштай Чөпчээнеевна ыткан)
Дөзү:[edit]
- Ном "Тыва улустуң тоолдары", Кызыл-2012. Үндː "Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институду".
- Вконтактеде "БЕЛДИР - ежедневное обозрение жизни Тувы" бөлүктен бижикː https://vk.com/wall-110184723_474