Łužica a Ćechojo
| nadpis | Łužica a Ćechojo |
|---|---|
| awtor | Josef Páta |
| lěto | |
| žórło | texty.citanka.cz |
| licenca | public domain |
Čechojo nihdy njemóžachu zabyć na swojeho najmjeńšeho słowjanskeho bratra, wot kotrehož běchu drje přez němski pas wotdźěleni, ale z kotrymž běchu přecy w duchownym zwjazku. Stawizny śerbskočěskich poćahow słušeja k najbóle hnujacym kapitolam w stawiznach słowjanskeje wzajomnosće. Polacy zajimachu so wo serbski wosud, Rusojo wěnowachu jim kedźbnosće, tež zdaleni Južnosłowjenjo dopomnichu so na nich druhdy, ale Čechojo běchu z nimi přecy a nastajnje.
Běchu dźěn Serbja Čecham jónu jich najbližši bratřa, přibuzni jim přez nałožki a rěč, bě dźěn tež we Łužicy wjele čěskich emigrantow žiwych, znajachu dźěn tež we Łužicy čěske knihi a čěske stawizny, a hač dotal spěwa so w serbskich ludowych pěsnjach wo Čechach a čěskim kraju. "Naše prawa su w Čechach zakopane," tak powědaju serbscy wjesnjenjo a spominaju we swojich bajkach na čěskeho ryćerja, kiž sej wotwjedźe serbsku Popjelku na hród do Čech a powědaju sej tež wo spjacych ryćerjach w "ploniskej" horje.
Wróćamy so w duchu do wubudźeŕskich časow, hdyž jewješe wulki słowjanski patriarch Józef Dobrovsky horcy zajim wo Serbow a zaběraše so z jich rěču, hdyž hišće kónc wosomnateho lětstotka khodźeše k Serbam w pražskim seminaru, jich powučeše a namołwješe k wuknjenju maćeŕšćiny, sam pak zestaji serbsku rěčnicu, kotruž - bohužel - w khorobnym stawu - zniči. Dobrovsky pokazuje so tež z tym jako mócny předstajićeŕ słowjanskeje wědomosće w Čechach, wěnuje-li kedźbnosć rěči najmjeńšich Słowjanow, a dopisuje-Ii sej tohodla z demjołužiskim přełožerjom Stareho zakonja Janom B. Frycu. W času, hdyž so hišće nichtón za Serbow njezajimaše, namołwješe pražskich seminaristow k lubosći a dźěłu za ródnu rěč, sam jónu wob tydźeń jich wučeše a kładźeše z tym kruty zakład k serbskemu znowa-narodźenju na samym prjozy dźewjatnateho lětstotka.
A zajimanje za Serbow přija wot swojeho mištra tež jeho njedokonjany wučomc Wjacsław Hanka. Hižo za Dobrovskeho khodźeše z nim do serbskeho seminara a po jeho smjerći staraše so sam wo tamnišich Serbow, wučeše jich čěšćinu a starosłowjanšćinu a da skónčnje tež nastork k załoženju "Serbowki".
Z Hanku khodźeše do seminara tež spisowaćel Franc Doucha, kotryž před Adolfom Černym najbóle znajomosće wo Serbach pola Čechow rozšěrješe. Doucha pózna so z J. P. Jórdanom w kupjelach Liebwerdźe l. 1839 a bu wot njeho dospołnje za serbski narod dobyty. Wot lěta 1840 pisaše rjadu nastawkow do musejneho časopisa "Květow" a druhdźe, rozprawješe wo serbskich wosudach, přełožowaše pokazki serbskich pěsni a basni do čěšćiny, ze Smolerjom sej horliwje dopisowaše a njepřesta w swojej dźěławosći hač ke kóncej swojeho žiwjenja, sćěhowaše wšě dźeła wo rozwiću serbskeho naroda, a to we wšěch wotrjadach narodneho žiwjenja. Čěscy čitarjo móžachu wjacy hač štyri lětdźesatki citać Douchowe powěsće a přełožki serbskich pěsni a basni, z kotrychž woćišća najporadźeniše Fr. Vymazal w druhim dźěle swojeje "Slovanskeje poezije" l. 1878. A hišće l. 1883 čitamy we "Slovanskim Sborniku" serbske powěsće Fr. Douchi. Doucha bě woprawdźe z prěnim pěstowarjom a přizjewjerjom woprawdźiteje serbskočěskeje wzajomnosće, kaž nic jenož Češa ale tež Serbja wuznawachu. A hdyž l. 1884 Doucha zemrě, potajkim samsneho lěta, hdyž so pominy jeho najlěpši serbski přećel a dopisowaŕ J. A. Smoleŕ, namaka so mjezy wěncami na jeho marach tež ławrjencowy wěnc wot "zrudźenych a dźakownych Serbow".
Ale tež druzy Čechojo su trajnje do stawiznow serbskočěskich poćahow zapisani. Fr. Lad. Čelakovský zaběraše so horliwje ze studijom serbskich pěsnjow, z kotrychž prěnju zběrku - zdobom prěnju zběrku serbskich pěsni docyła - hižo l. 1830 woćišća. Zaběraše so tež ze serbskej rěču, dopisowaše sej ze Zejlerjom a ze Smolerja wukubła we Wrótsławje zhromadnje z J. Ev. Purkynju sebjewědomeho Serba a Słowjana. Wulki přizjewjeŕ słowjanskeje wzajomnosće Jan Kollar pomhaše tež při wubudźenju serbskeje narodnosće, pretož w třicytych lětach minjeneho lětstotka dopisowaše młodemu serbskemu studentskemu towaŕstwu na budyšinskim gymnasiju, sćeleše jemu słowjanske knihi a namołwješe studentow k lubosći k ródnej zemi, runje tak činješe Ludevit Štúr, kiž tohorunja do Łužicy zawita a do mjenowaneho budyšinskeho towaŕstwa khodźeše. Serbska episoda žiwjenja Słowaka Štúra njenamaka doma wothłósa w jeho žiwjenjopisu, hačrunjež njeje nic bjezwuznamna. Tež F. Józef Šafařik znaješe Serbow derje, přetož zaběraše so z nimi we wšěch swojich wědomostnych dźěłach a hižo lěta 1826 woćišća we swojej "Geschichte der slavischen Sprache und Literatur nach allen Mundarten" w druhim dźěle "Geschichte der Sprache und Literatur der Serben oder Wenden in den Lausitzen". Podobnje napisa nastawk wo Serbach do swojich "Slovanskich starožitnosći" l. 1837, kotrež potom Serb Mosak Kłosopólski do němčiny přełoži. Wosebje krasnje porěča wo Serbach we swojim "Slovanskim narodopisu" l.1841. Ani Fr. Palacký njepobrachuje mjez tymi kotřiž k wutwarjenju serbskočěskich poćahow přinošowachu: jeho wliw na Zejlerja w Lipsku a sobudźěło při tworjenju Maćicy Serbskeje w Budyšinje stej derje do stawiznow serbskeho naroda zapisanej. Tež K. J. Erben njezaby na serbske bajki we swojej słowjanskej čitancy l. 1862. Wšitcy tući čěscy budźićeljo pokazachu dobry puć, po kotrymž dyrbjachu druzy prócowarjo kročić. A serbskočěska wzajomnosć posylni so nic jenož z literarnymi, ale tež z wosobinskimi poćahami, kotrychž najlěpši posrědnicy běchu přecy pražsey seminarisća, ke kotrymž po Hankowej smjerći K. J. Erben khodźeše a potom M. Hattala. Wukubłancy seminara pisachu potom domoj wo čěskim ludu a kraju a přinošowachu tež sami do čěskich nowinow a knihow, kaž to wosebje činjachu Michał Hórnik, Jakub Bart-Čišinski a nimo nich tež dr. Arnošt Muka. Mócnje skutkowaše na př. na młodostneho Smolerja zajězd do Prahi a do Čech l. 1843, Tehdom wza jeho Čelakovský sobu do Prahi, hdźež Smoleŕ bydleše pola wótčinskeho lěkarja dr. V. Stańka a předstaji jeho prěnim čěskim narodowcam a zezna so z čěskim narodnym žiwjenjom. Tehdom pózna Smoleŕ tež libuňskeho fararja Ant. Marka, zahorjeneho Słowjana a z kovaňskim tachantom K. Al. Vinařickim, z kotrymž sej potom tež dopisowaše, tehdom zezna Smoleŕ čěsku narodnu dźěławosć, čěske knihi, čěskich ludźi, čěske "bjesady" ze wšěm tym narodnym wustupowanjom, kotrež potom derje zamó zwužitkować za samsne skutkowanje we Łužicy!
Lěta 1868 wotpósłachu Serbja k čěskim dźiwadłowym swjatočnosćam do Prahi swojeho zastupnika M. Hórnika. W dobje, hdyž słabnje Douchowe pjero, bjerje je z jeho ruki słowjanski literarny historik H. Máchal a piše do "Světozora", "Slovanskeho Sbornika" a druhdźe zajimawe nastawki wo serbskim bajesłowstwje, piše wo znowazrodźenju serbskeje narodnosće a literatury, wopisuje serbske wašnja a drasty, přełožuje serbske pěsnje a rysuje systematiscy stawizny noweho serbskeho pismowstwa. Moleŕ a komponista Ludwik Kuba pućuje po Łužicy, moluje serbske wobrazki a zapisuje serbske pěsnje, zo by je zarjadował do swojeje wulkeje zběrki "Slovanstvo ve svých zpěvech". Józ. Perwolf rěči wo Serbach we swojich čěskich a ruskich a słowjanskich rozpominanjach. Ed. Jelínek piše wo nich w swojim słowjanskim "Sborniku". Fl. Fencl piše wo nich wutrobne nastawki, čescy spisowaćeljo rady na Serbow spominaja: W. Hálek wopisuje l. 1861 "serbski narodny swjedźeń w Budyšinje", Jan Neruda spomina na swoje přećelstwo z M. Hórnikom, Swjatopołk Čech we swojich "pisanych pućowanjach po Čechach" l. 1891 powěda wo dwěmaj Serbomaj a Jarosław Vrchlický je "łužiskim Serbam" krasnu baseń wěnował. Přihotowane stawizny serbskočěskeje wzajomnosće swědča najlěpje wo wulkosći a nutrnosći tutych poćahow, kotrež namakachu swój wjeŕšk w dźěle wulkeho słowjanskeho prócowarja Adolfa Černého. Adolf Černy je cyłe swoje dotalne žiwjenje Serbam poswjećił. Na nich nihdy njezabywaše, tež hdyž bě jeho časowy zajim k druhim Słowjanam wotwjedł, wróćeše so k nim precy zaso, dokelž woni trjebachu najwjac pomocy. Adolf Černy wojuje wot swojeje prěnjeje powěsće wo Łužicy w "Słowjanskim Sborniku" 1884 hač do poslědnich powěsćow a dźěłow w Parizu njesprócniwje za najmjeńšeho Słowjana, piše do čěskich nowin wo Łužicy a nawopak do Łužicy wo čěskich wěcach, zeznamja čěskich citarjow ze serbskimi dźěłami, pokračuje w nich a dopjelnja je, tak zo bórzy so před nami zběha łužiski Serb w cyłym swojim historiskim, narodnym a kulturnym wuwiću. Adolf Černy piše kaž za Serbow, tak za Čećhow. Z hołeho powěsćerja bywa bórzy kedźbliwy wobkedźbowaŕ, kiž dotalne Smolerjowe, Hórnikowe, Mukowe a wšěch druhich serbskich prócowarjow dźěła ze samsnymi dźěłami a wědomosćemi dopjelnja, piše Čecham pěkne "Serbske wobrazki", "Wšelake listy wo Łužicy" a naposlědk systematisku knihu "Łužica a łužiscy Serbja" (1912) přełožuje ze Zejlerja a z Čišinskeho, Serbam wudawa jich pěsnje, piše nam stawizny našeho basnistwa, wobdźěłuje bajesłowstwo wopisuje serbske twarjenja, přełožuje Serbam Halkowe "Wječorne pěsnje" a z pokazkami z čěskeje literatury zcyła wobohaćuje nic jenož čěsku literaturu, ale tež serbsku. Adolf Černý je wjelekróć cyłu Łužicu w Sakskej a w Pruskej podłu a prěki překhodźił, je sobudźěłał pŕi wšěch serbskich předewzaćach, wobdźěli so na připrawach k drježdźanskej wustajeńcy a w Prazy zarjadowa sam serbske wotdźělenje w čěskosłowjanskim narodopisnym museju, khodźeše do serbskeho seminara a jako lektor serbskeje rěče na čěskej universiće w Prazy wukubłowaše młódšu generaciju a njezaby nihdy ničeho, z čimž by serbskej wěcy pomhać mohł. "Serbski konsul" su jeho pomjenowali jeho stajneje dźěławosće za Serbstwo a woporniweje hotowosće dla, hdyžkuli a hdźežkuli sej to serbske zajimy žadachu. Z jeho dźěłow čeŕpaše wjele čěskich ludźi powučenje wo Łužicy, wot njeho jako wot wótcowskeho radnika dachu so wjesć do Łužicy, z nim wopytowachu serbske hory, lěsy, runiny a Błóta, z nim słyšachu serbske spěwy a wobdźělachu so na serbskich swjedźenjach, zhromadźiznach a cyłym žiwjenju při wšelakorych składnosćach a we wšelakich počasach. Je wěste, zo je so z jeho zasłužbu zajim wo Łužicu w Čechach nimo měry posylnił. Přednoški wo Łužicy běchu na programje hromadźe z druhimi prednoškami "Osvětoveho Svaza", wjesne towaŕstwa za zdźěłanosć je zarjadowachu a "Čěskoserbske towaŕstwo Adolf Černý" załožene l. 1907 w Prazy chcyše tutón zajim dale posylnić a serbskočěske poćahi wosebje zkrućić. Tohodla wuda tute towaŕstwo krótkeho "Přewodnika" po Łužicy a załoži z klubom čěskich turistow w Budyšinje nóclěhaŕnju, pósła do Łužicy klankowe dźiwadło, wuda Wjeńkowy přełožk Karafiatowych "Brunčkow" atd. Rozumi so samo wot so, zo dobri, słowjanscy zmysleni Češa njemóžachu na Łužicu zabyć, hdyž so swětowa wójna nad Europu roznjemdri a cyłe Słowjanstwo wohrožeše...!
A hdyž bě potłóčówanje w Čechach jenož tróšku popušćiło, wołachu hłosy za škitom słowjanskeje Łužicy. Skoro wšitcy čěscy narodni prócowarjo na nju myslachu, wo njej jednachu a hotowachu so ji na pomoc. Z tyšnosću wołaše so do Łužicy, hač njebu dospołnje w žałostnej wójnje zadušena a z. radosću přijimaše so kóžde mjeńše znamjo narodneho žiwjenja. A poča so jasnić, hdyž germanska hruba móc a nasylnosć podlěhaštej a hdyž sprawnosć a prawo dobywaštej. Wilsonowe zasady wo sebjepostajenju ludow, wo swobodnymu rozwiću wšěch narodow, nic jenož wulkich, ale tež małych a najmjenšich, wubudźichu mócny a radostny wothłós pola wšěch potłóčowanych narodow. Změrom hladachu hižom Češa do přihoda, zjednoćowachu so Serbokhórwatojo a Słowincy, hotowachu so Polacy. Tež Serbja zastupichu z razom do noweje doby swojeho žiwjenja, hdyž po padu Bołhaŕskeje Rakuska so rozsypowaše a słabjaca Němska dnja 12. winowca 1918 Wilsonowe měrowe wuměnjenja přija. A mjez nimi tež štwórty dypk wo sebjepostajenju narodow...