Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Estońska
[ 358 ]Estońska gubernia, inaczej zwana Estlandzką lub Rewelską, obejmuje dawną Estonią, z której utworzoną została 1725 r.; 1782 r. złączono ją z Liwonią, ale już 1783 znowu osobną postanowiono. Gubernia ta graniczy na wschód z petersburską, na płd. z jez. czudzkiem i gub. liwońską, na zachód z Baltykiem, na płn. z odnogą fińską. Rozl. jej według Strielbickiego wynosi 17,792 w. kw.; jestto najmniejsza z trzech nadbaltyckich gubernij. Gubernia estońska czyli estlandzka składa się z lądu i wysp, z których znaczniejsze są: Dago, Worms, Wielka i Mała Rogie, Nargen, Wielki i Mały Wrangelsholm, Wulf, Ralijo, Eksholm, Odisholm i t. d. Pod względem administracyjnym na 4 dzieli się powiaty (Kreise); harryeński albo rewelski (dzieli się na 3 dystrykty; ost-harryeński, west-harryeński i sud-harryeński), wirlandzki albo wezenbergski (dzieli się na 3 dystrykty; strandwirlandzki, allentakeński i landwirlandzki), jerweński albo weissenstejński (dzieli się na 2 dystrykty: ost-jerweński i sud-jerweński), wicki albo hapsalski (dzieli się na 3 dystrykty: landwicki, strandwicki i insularwicki). Kraj z wyjątkiem niektórych wyniosłości jest urodzajny; brzeg tylko od Rewlu do Narwy jest dość wysoki i stromy. Rzęd skał po nim idących nazywa się Klindą. Zniżający się stale poziom wody w morzu baltyckiem utworzył w miejscach niektórych pomiędzy Klindą a morzem obszerne pastwiska. Połowa gubernii pokrytą jest wielkiemi lasami, bagniskami, trzęsawiskami i jeziorami. Bryły erratyczne granitu rozsiane są w wielkiej ilości na całej powierzchchni. Z wód gubernii znaczniejsze: morze baltyckie oblewa ją z dwóch stron. Na rozciągłości brzegów morskich wiele się znajduje zatok i przystań, z których główniejsze są: przy ujściu rzeki Narowy, gdzie się zatrzymują statki przeznaczone do miasta Narwy, nie mogące wejść do ujścia rzeki Narowy; Maholmska w dobrach Peddes; w dobrach Kunda (przy niej urządzoną jest komora); Tolsburg (w dobrach Zels); Weske (w dobrach Fiol); Kasperwik (w dobrach Katenbach); Minkewik. W powiecie rewelskim: przystań Pappenwik (w dobrach Kolk); przystań i port wojenny, jeden z najlepszych na morzu baltyckiem, w Rewlu; Lageppa; niegdyś Roggewick, dziś Port Baltycki (przeznaczony dawniej na pomieszczenie [ 359 ]floty wojennej rossyjskiej). W powiecie hapsalskim: Spitthammer (w dobrach Rikholtz); Hapsalska; zatoka Einwick; przystań Werderska; (w dobrach Werder). Z niej przeprawiają się zwykle na wyspy Oesel i Moon do Kurlandyi. Na wyspach gubernii est-landzkiej na wzmiankę zasługują, przystanie: na wyspie Worms (w dobrach Magnushof); na wyspie Dago (w dobrach Grossenhof); Tewenhafen naprzeciw wyspy Worms; na wyspie Dago (w dobrach Hohenholm). Z kanałów w gubernii znaczniejsze: Wielki-Zund i Sele-Zund; pierwszy między lądem i wyspą Moon, drugi pomiędzy wyspami Dago i Oesel. Znaczniejszych rzek, oprócz rzeki Narowy, w gubernii nie ma, i żegluga się odbywa na tej ostatniej. Jeziór Estonia posiada 288. Czudzkie jezioro północnym tylko swym brzegiem dotyka południowych granic gubernii: wszystkie pozostałe dla swej szczupłej rozległości są mało znaczące; ważniejsze z nich: Erkel, Hark i Loden. Jezioro Erkelskie na szczycie góry piaskowej, o pół mili od Rewla, ma dno wyższe od ulic rewelskich. Ztąd Rewel zopatruje się, za pomocą wodociągów, w wodę słodką. Prócz tego, w niektórych miejscach Estonii znajdują się wody mineralne (żelazne Carls Brunnen, w bliskości Rewla, w dobrach Wims, siarczane w dobrach Kunda) i dwa źródła słone (na wyspie Dago). Lasy zajmują w Estonii około ⅙ całej powierzchni; zdatne są tak do użytku domowego, jakoteż do wszelkich budowli; dla braku rzek, tylko w bliskości morza mieszkający spławiają corocznie niewielką ilość drzewa opałowego do miasta Rewla, a z okolic jeziora Czudzkiego i rzeki Narowy wyprawiają deski do miasta Narwy. Główniejsze komunikacye w gubernii są: droga żel. baltycka z Petersburga do Baltyckiego Portu z odnogą Taps-Dorpat i trakty pocztowe Rewel-Hapsal, Rewel-Parnawa, Rewel-Weissenstein. Ludności miała ta gubernia 99,053 w r. 1772. W r. 1838 liczono 135,279 męż., 146,953 kob. Według Koeppena w r. 1851 było ogółem 289,800 mk., w tej liczbie 252,608 Estów, 10,000 Niemców, 4,714 Szwedów, 13 Polaków, 12 Tatarów. W braku dokładnej statystyki przytaczamy jeszcze, że w r. 1879 było w gubernii 601 izrael. W całej gub. jest tylko jedna parafia katol. w Rewlu. Główny przemysł mieszkańców stanowi rolnictwo: grunt w pobliżu morza szczególnie głęboko piaszczysty i do uprawy całkiem niezdatny; w zachodniej części powiatu rewelskiego pokryty mnóstwem wielkich i małych kamieni; w innych częściach gliniasty albo czarnoziem. W ogóle wschodnia część Estonii uważaną jest za najurodzajniejszą. Oprócz rozmaitego gatunku zboża, mieszkańcy trudnią się uprawą pieńki, lnu, chmielu i tytuniu. Chów bydła, szczególniej owiec, stanowi dość ważną gałąź przemysłu. Liczba merynosów w jednym z ostatnich lat przeszło 70,500 sztuk wynosiła. Konie w ogóle są małego wzrostu. W bliskości Rewla i portu Baltyckiego pojawia się znaczna ilość (kilek) sardeli szwedzkich (gatunek drobnej ryby, w Baltyckiem tylko morzu znajdującej się, które się pakują do małych baryłek albo słojów szklanych.) Z minerałów w Estonii główniejsze są: piryt siarkowy (w pobliżu dóbr Leets); kamień ciosowy, którego jest pełno, w znacznej ilości wywozi się do Petersburga: wapno, torf; w jeziorku Kolkiskiem pojawiają się perły. Na wyspie Dago budują się statki. Pod względem historycznym, oprócz gmachów starożytnych i zwalisk w Rewlu, Weissensteinie, Hapsalu, na wzmiankę zasługują: miasteczko Leal, zamek Lode, zwaliska zamków Felks i Werder (w powiecie wickim), przez von Schauenburga 1284 r. zbudowanych; ztąd urządzoną jest przeprawa na wyspy Moon i Oesel; zwaliska zamków Ass, Toleburga, Berkholm, Fegfejer i innych. Herb gubernii estlandzkiej: w polu złotem trzy lwy leżące z koronami. Czyt. „Statisticzeskije Trudy“ Stuckenberga, Petersburg 1859; Possart: „Statistik und Geographie des Gouv. Esthland,“ Stuttgart, 1846. Por. Estonia.
 
|
This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States prior to January 1, 1929. Other jurisdictions have other rules. Also note that this work may not be in the public domain in the 9th Circuit if it was published after July 1, 1909, unless the author is known to have died in 1953 or earlier (more than 70 years ago).[1]
This work might not be in the public domain outside the United States and should not be transferred to a Wikisource language subdomain that excludes pre-1929 works copyrighted at home. Ten utwór został pierwszy raz opublikowany przed dniem 1 stycznia 1929 r., i z tego względu w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej znajduje się w domenie publicznej. Utwór ten nadal może być objęty autorskimi prawami majątkowymi w innych państwach, i dlatego nie zaleca się przenoszenia go do innych projektów językowych.
|