cze wąskim pasem z Królestwem Polskiem, zresztą na całej prawie długości z okręgiem poznańskim; ku zachodowi z Brandenburgią, z okręgiem frankfurckim. Granic naturalnych jest niewiele. Ku wschodowi Wisła na długości 5 i pół mil oddziela go od okręgu kwidzyńskiego, ku zachodowi rzeczka Drawa, poboczna Noteci, na przestrzeni 3 mil od okręgu frankfurckiego. Na granicy północnej rzeczka Sempolna płynie po nad pobrzeżem południowem lasu tucholskiego i wpada do Brdy. Najdalej ku południowi wysuniętą granicę oznacza brzeg południowy jeziora powidzkiego. Zresztą granice są wszędzie otwarte, a mianowicie ku wschodowi, ku Królestwu Polskiemu: na długości 13 mil z wyjątkiem jeziora Powidzkiego nie masz na pograniczu żadnych gór, wód, rzek, bagnisk. Rozległość wynosi 207,892 mil kwadr. Okrąg cały jest niziną, w ogóle niższą od okręgu poznańskiego (miasto Wieleń (Filehne) tylko 41 metrów wzniesione nad poziom morza), przerywaną tylko wzdłuż jeziór i rzeczek nizkiemi wzgórzami. Niżej 100 metrów wznoszą się nad p. m. powiaty czarnkowski, południowa część wyrzyskiego, inowrocławski, szubiński, mogilnicki. Pasmo wzgórzy napotykamy na pograniczu północnem w pow. wyrzyskim; na południe od Noteci natrafiają się pagórki 100 do 120 metr. wysokie w powiatach gnieźnieńskim, mogilnickim, wągrowieckim i chodzieskim. Pasma wzgórzy są częścią grzbietu uralsko-baltyckiego, przez który Wisła, a dalej po za okręgiem Odra się przedzierają. Wisła płynie od Torunia do ujścia Brdy ku zachodowi ponad pobrzeżem grzbietu; od połączenia zaś z Brdą zwraca się pod kątem niemal prostym ku północy i wschodowi i przez sam grzbiet przepływając dąży ku ujściom, podobna w tej mierze do wszystkich większych rzek przez grzbiet uralsko-bałtycki dalszy bieg sobie torujących. Jakkolwiek w okręgu samym wzgórza tylko małoznaczące się znajdują, przyczyniają się jednak, obok pól urodzajnych, licznych jeziór, strumyków, rzek, łąk i trzęsawisk do urozmaicenia krajobrazu. Okrąg bogaty w jeziora ma ich ogółem 69. Największe Gopło, położone w części południowo-wschodniej, południową kończyną przez 1 i pół mili wchodzi do Królestwa Polskiego. Różna jeziora jest szerokość; w najszerszem miejscu zachodnie brzegi od wschodnich o 1 i pół mili oddalone; z południa na północ ma długości 3¾ mil; opasane dokoła łąkami. Przez Gopło przepływa Noteć, od której większa część okręgu otrzymała nazwę obwodu nadnoteckiego (Netz-district). Kształtem i wielkością najwięcej do Gopła się zbliża jezioro powidzkie, mające 1 i pół mili długości; na zachodnim brzegu leży miasteczko Powidz; ze wzgórza pod m. rozległy się przedstawia widok ku Królestwu Polskiemu. O ćwierć mili od jeziora powidzkiego już leży jezioro skorzencińskie, mniej długie ale szersze. Poza temi w małej odległości napotykamy jeziora pod Trlągiem, Ostrowem, Trzemesznem, Waliszewem, Kłeckiem, Rogowem, Żninem, Pturkiem; dalej ku zachodowi pod Tarnowem i Margoninem. Wiele prócz wymienionych jest mniejszych jeziór, mianowicie w południowych powiatach okręgu. Najgłówniejszą rzeką okręgu jest Noteć, mająca źródła w Królestwie Polskiem, w jeziorze pod Brdowem na zachód od Izbicy; płynie ku północy, przepływa przez Gopło; wypływając z jeziora na brzegu północnym, o ¾ mili od miasta Kruszwicy tworzy moczary i trzęsawiska, zatrzymuje kierunek północny, przepływa przez jezioro szarlejskie, następnie w kierunku północno-zachodnim w wielu zagięciach dąży ku jezioru pietrkowskiemu, skąd zwraca się wprost ku południowi, płynie przez jezioro ludziskie i jezioro trlągskie (2 mile długie). Aż dotąd zwykłą nazwą Noteci jest Montew. Przez jezioro trlągskie rzeka przybiera znowu kierunek północny; wypływa z niego pod Pakością, zawracając się ku zachodowi, płynie przez jeziora łońskie, sadłogoskie i pturkowskie. Raz jeszcze powraca do kierunku północnego na krótkiej przestrzeni, oblewa Barcin, Łabiszyn, następnie płynie statecznie powolnym spadkiem ku zachodowi (pod Rynarzewem po lewej przybierając Gąsawkę), przez całą szerokość niemal okręgu, śród urodzajnych coraz szerszych łąk, dochodzących do wzgórzy grzbietu uralsko-baltyckiego. Do Nakła tylko tratwy się spławiają; od miasta tego rzeka jest spławną, zasilana kilku pobocznemi. Obecnie rząd wyznaczył już sumy potrzebne i kazał wykonać przedwstępne prace do uspławnienia Noteci od Gopła począwszy czyli kanalizowawania rzeki na długości mniej więcej 90 kil. Z grzbietu uralsko-baltyckiego, zniżającego się dość stromo ku południowi, dązy do Noteci na prawym brzegu w prostym kierunku na południe Gniła z Rokitką, o dwie mile na zachód od Nakła opodal z północnego zachodu płynąca Łobżonka z Lubsią i z Rudną; po lewej zaś wpada pod Notecką karczmą rzeczka Margonin; o kilka mil więcej ku zachodowi pod Ujściem po prawej Głda (Küddow), zasilona Pletnicą i Piłą z prawej, Głuminem z lewej strony; pod wsią Ciszewem po lewej rzeczka Bolinka; dalej w pow. czarnkowskim po prawej znowu Łomnica; pod miastem Radolinem Trzcianka; pod wsią Bürgergarten rzeka Hamerka wschodnia. Następnie sama Noteć dopływa do Czarnkowa, poczem łączy się z nią po lewej rzeka Gulcz pod wsią Roskowem. Noteć mija miasto Wieleń, poza którem przyjmuje po prawej rz. Bukno, powstałą z dwóch
