मूगः (हिंदीः मूग; गुजरातीः मग; कन्नडः हेसरू; संस्कृतः मुग्द ;इंग्लीशः ग्रीन ग्रॅम; गोल्डन ग्रॅम; गोल्डन; लॅटीनः विग्ना रेडिअॅटा; कूळः लेग्युमिनोजी).
एक वर्सभर जगपी ४५-१२० सेंमी.उंच वाडपी वाल. तिच्या खोडाच्या वयल्यो खांदयो आदाराभोंवतणी घुंवत वयर चडटात. पानां संयुक्त,तीनदळी आनी लांब देठाचीं आनी सोपपर्ण(तळाकडे ल्हान उपांगां आशिल्लीं)आसतात. फुलां ल्हान,हळदुवीं वा पोपटी आसून लांब देंठाचेर तीं १०-२५ च्या चोम्यांनी येतात. सांगो ५.५-१० सेंमी. लांब,बारीक,दंडगोलाकृती,कांय प्रमाणांत ल्हंवदार वा गुळगुळीत आसून तातूंत १०-१५ वांटकुळ्यो,पाचव्यो वा काळपट पाचव्यो बियो(दाणे)आसतात.
मूग ही वाल मूळची भारतांतली आनी मध्य आशियांतली आसुंये अशें मानतात.तिची एक उपजात(सब्लोबॅटा)हिमालयांत रानटी अवस्थेंत दिसून येता आनी तिचेपसून चडकरून मूग आनी उडीद हांची उत्पत्ती जाली आसुंये अशें मानतात. वैदीक साहित्यांत मुगांचो उल्लेख मेळटा.ताचो विनियोग यज्ञकर्मांत दिल्लो आसा.पाणिनीच्या अश्टाध्यायांत ताचो उल्लेख आसून हेर धान्यांवांगडा ताचे पेरणीचो ऋतुय सांगला.कौटिलीय अर्थशास्त्र,बृहत्संहिता,चरकसंहिता.सुश्रुतसंहिता आदी संस्कृत ग्रंथातय ताचो उल्लेख मेळटा.
भारतांतल्या कडधान्याच्या पिकांतलें मूग हें म्हत्वाचें पीक. भारतांत सगळ्या वाठारांत मुगांची लागवड करतात. आंध्र प्रदेश,महाराष्ट्र,ओरीसा आनी राजस्थान ह्या चार राज्यांत ह्या पिकाची लागवड व्हड प्रमाणांत जाता. ताचेसकयल मध्य प्रदेश,कर्नाटक,बिहार आनी तामिळनाडू आदी राज्यांचो नंबर लागता.
भारतांत मुगाचो जायते प्रकार लागवडीखाल आसात. तांचो आस्पाव स गटांत केल्लो आसून तातुंतले चार मुखेल गट अशेः
१)रेडिअॅटाः हाचीं पानां गडद पांचवी, सांगो पसरट आनी दाणे पाचवे आसतात.
२)ऑरियाः पानां लेव पांचवीं आनी सांगो भायलेवटेन वळिल्ल्यो आनी तातूंत हळदुवे दाणे आसतात.
३)ग्रँडिसः पानां मध्यम पाचवीं आनी सांगो व्हड पसरट सांगांत तातूंत काळे दाणे आसतात.
४)ब्रुनियाः पानां मध्यम पाचवीं आसून,पसरट सांगांत पुडी कोराचे दाणे आसतात.
तेभायर निवड पद्दतीन उत्पादन केल्ल्यो जायत्यो सुदारीत जाती वेगवेगळ्यो राज्यांत लागडीखाल आसात. जळगांव ७८१, एस.-८, कोपरगांव, पुसा वैशाखी, टी-४४, टी-१, एस-८ ह्यो कांय सुदारीत जाती आसात.
हें चडकूरून खरीप हंगामाचें पीक. आंध्र प्रदेश, महाराष्ट्र, कर्नाटक आनी तामीळनाडू ह्या राज्यांत कांय वाठारांत तें रब्बी हंगामांत भात पिका उपरांत घेतात. हिमालयाच्या मुळसांत २,००० मी.उँचयेमेरेनच्या वाठारांत हें गिमाच्या हंगामांतलें पीक आसा. कर्नाटक आनी बिहार हांगा वर्सांतल्यान तीन फावट मुगांचें पीक घेतात. मिश्रपीक म्हणूनय मुगाची लागवड करतात. खरीब पीक जून-जुलय आनी रब्बी पीक सप्टेंबर- ऑक्टोबर म्हयन्यांत घेतात. बीं उडोवन,नांगराच्या तासांत मोघडीच्या आदारान वा पाभरीन २०.३० सेंमी. अंतराचेर ओळीन पेरणी करतात. पिकाखातीर हॅक्टरी १८.२० किग्रॅ आनी मिश्रपिकाखातीर २.५-७.५ किग्रॅ.बीं लागता. पेरणी सावन तीन आठवडयांनी पयलीं आनी उपरांत १०-१२ दिसांनी कोळपणी करतात. गिमांतूय मुगाचें पीक घेवंक मेळटा. हातूंत मार्चाच्या पयल्या आठवडयांत पाभरीन दोन वळींत ३०सेंमी,अंतर दवरून पेरणी करतात. हॅक्टरी १२-१४ किग्रॅ.बीं लागता. पुसा वैशाखी,एस.-८ आनी टी-१ हे प्रकार लागवडींत हाडटात. ह्या पिकाक ५-६ खेपे उदक दिवचें पडटा. गीम सोंपचे आदीं मुगाचें पीक काडून उपरांत खरीप हंगामांत दुसरें पीक घेवंक मेळटा. गिमांत हॅकटरी ७०० किग्रॅ. मुगाचें उत्पन्न मेळटा. पी.एस.१६,पी.एस.७ आनी के.८५१ आदी प्रकारय गिमांत लागवडीखातीर वापरतात.
पीक ९-१० सप्तकांचें आसतना पाचव्यो सांगो भाज्जे खातीर काडटात. उपरांत फुडल्या तीन सप्तकांत सुकिल्ल्यो सांगो तोडटात. तोडिल्ल्यो सांगो खळार सुकोवन तांची मळणी करून फाफडून दाणे
