परंपरीक विद्यापीठांतल्या विद्दयार्थांचो आंकडो खूबच वाडिल्ल्यान अस्तंतेकडल्या देशांत तशेंच भारतांतूय महाविद्यालयीन शिक्षण व्स्कळीत जालां. संख्या आनी गूण हांच्या व्यस्त प्रमाणाक लागून हे शिक्षणपद्दतीच्यो शिमोच स्पश्ट जाल्यात. पदवी मेळोवप इतलोच चडशा विद्दयार्थांचे बाबतींत ह्या शिक्षणाचो हेत जाला. पत्रावरवीं शिक्षण, निरंतर शिक्षण अनौपचारीक शिक्षण अशा वेगवेगळअया पर्यायांप्रमाणच मुक्त विद्दयापीठ ह्या नव्या प्रायोगिक पर्यायाची सुरवात जाली. मुक्त विद्दयापीठांत नेमान वर्ग भरनात वा थरयल्ल्या काळांत शिक्षणक्रम सोंपोवपी एकाद्री विद्याशाखाय नासता. पूण सादारण विद्दयापिठातल्यान पदवी परीक्षेमेरेनचो पुराय अभ्यासक्रम शिकयतात. व्यकती हीच आपल्या स्वताच्या जिविताची शिल्पकार आसूंक शकता, हो ह्या विद्दयापिठाचो मूळ हेत आसा. घरकांम करपी बायलो, मध्यमवर्गीय कर्मचारी, टॅक्सी ड्रायव्हर, पुलीस अशा वेगवेगळ्या वेवसायांत वा भौशीक स्वरूपाचे नोकरेंत आशिल्ल्यो व्यकती मुक्त विद्दयापिठांत शिक्षण घेतात. चडशा विद्दयाथ्र्यांचे वेवसाय पुराय वेळाचे आसतात. पूण पदवेबगर कितल्याशाच जाणांक नोकरेंत बढती मेळना . सदचें महाविद्दयालयीन शिक्षण घेवपाची संद हातुंतल्यान सामक्या थोड्या जाणाकं मेळटा. देखीन एकाद्र्या व्यक्तीची फाटभूंय वा वेवसायीक अणभव फक्त शालेय शिक्षणक्रमाच्या योग्यतायेचो आसलो, तरी ते व्यक्तीची औपचारीक शिक्षणीक पात्रता विचारांत घेनासतना मुक्त विद्दयापीठांत प्रवेश दितात.
अभ्यासक्रमाविशीं शिक्षकाचो वा महाविद्दालयाचो सल्लो घेवपाचें सोडून किदें शिकपाची इत्या आसा, हें विद्दार्थी मुक्त विद्दयापिठाच्या अधिकाऱ्यांक सांगता आनी मार्गदर्शक वरवीं पदवी परीक्षेचो मार्ग स्वताच थरयता. शिक्षणाची प्रक्रिया सासणाची जिवितभर चालू उरतली, जाल्यार जिवितांतले प्रस्न कशे सुटावे करते, तें सोदतना जाणकारांचें मार्गदर्शन कशें घेवंचें ह्यो गजाली विद्याथर्यांनी शकप गरजेचें आसता. ह्यो गजाली तांकां मुक्त विद्दयापिठांतूच शिकूंक मेळटात.
भारतांतल्या विद्दयापिठांनी मुक्त विद्दयापीठाचे चळवळीसावन खुबशें शिकपाकसारकें आसा.कारण हांगाच्या विद्दयापिठांत चडसो वेळ फुकट वता आनी दीसपट्ट्या कार्यक्रमांत कित्ल्योशोच आडखळी येतात. आमच्या उंचेल्या शिक्षणांत नवे प्रयोग आनी तांचो वेवस्थीत वापर जालोना जाल्यार विद्दयापिठाची उदरगत जावंची ना. तेखातीर मुक्त विद्दयापिठाचे संकल्पेंतल्या गजालींचो आस्पाव सद्दाच्या विद्दयापिठात अभ्यासक्रमांत केल्यार मुक्त विद्दयापिठाची गरज भासचीना.
भारतांत १९७० उपरांतच्या काळांत मुक्त विद्दयापिठाची कल्पना रूजली. २६ ऑगस्ट १९८२ दिसा राशट्रपती झैलसिंग हाणें आंध्रप्रदेशातल्या नागार्जुनसागर हांगा मुक्त विद्दयापिठाचें उक्तावण केलें. जांचेमेरेन परंपरिक शिक्षण पांवक ना, जांकां साक्षरचेखेरीज अदीक शिक्षण मेळूंक ना, असल्या लोकांक मुक्त विद्दयापिठ ही एक गरज आसा. भारतांतले कोट्यांनी निरक्षर लोक आनी हांगाची वाडटी लोकसख्या हांची तुळा केल्यार हांगा उंचेल्या शिक्षणाच्यो सोयी खूब कमी आसात आनी देखून मुक्त विद्दयापिठाची खूब गरज आसा. पुण्यांत १९८०त स्थापन जाल्लें ज्ञानेश्र्वर विद्दयापिठ हें एक मुक्त विद्दयापिठच आसा.
मुक्त विद्दयापिठां हीं तशीं पुराय अर्थान मुक्त नात, अशें काय विद्दयापिठांत विद्दाथ्र्यचेर कांय बंधनां घालुंकूच जाय . नांवांची नोंद करपाची तारीख, अभ्यासक्रमाचो काळ, निकाल जाहीर जावपाची तारीख ह्या गजालींक लागून विद्दयापिठांचेर बंधना पडटात आनी खऱ्या अर्थान मुक्त विद्दयापिठ हें ताचें स्वरूप नश्ट जाता. १९६० ते १९७० ह्या काळांत जितलीं मुक्त विद्दयापिठां स्थापना जालीं ते तुळेन फुडल्या धा वर्सांत मुक्त विद्दयापिठाचे स्थापनेक लागून परंपिरक तरनाट्यांक किदें जाय, हें कळपाक मदत जाली आनी परंपरिक विद्दयापीठांनी ही गजाल मतींत घेवन आपल्या अभ्यासक्रमांत फाव त्यो सुदारण करपाचो यत्न केलो. मुक्त विद्दयापिठाचें हें एके तरचें यश जावन आसा.
मुक्ताबाई: (जल्म : १२७७वा १२७९, आपेगांव,आळंदी;मरण :१२९७).
मुक्ताबाई ही ज्ञानदेवाची (ज्ञानेश्र्वर) धाकली भयण. निवृती, ज्ञानदेव, सोपान आनी मुक्ताबाई हीं विठ्ठलपंताचीं चार भुरगीं, विठ्ठलपंतान संन्यास घेतल्या उपरांत परतून गृहस्थाश्रमांत प्रवेश केलो आऩी ताका हीं भुरगीं जालीं. त्या भुरग्यांक संन्याशाचीं भुरगीं म्हूण लोक हिणसायताले. ह्या सगळ्या भुरग्यांक समाजाभायर दवरपाचे लेगीत खूब यत्न जाले. पूण तांच्या आध्यात्मिक विचारांच्या बळग्याक लागून तांकां मानाची सुवात फावो जाली. खास करून ज्ञानेश्र्वर आनी मुक्ताबाई हांचो जनमनाचेर खूब प्रभाव पडलो. निवृतिनाथ हो व्हडलो भाव आनी ह्या सगळ्या भावंडांचो गुरू. ताणेंच आध्यात्मिक गिन्यानाचें बाळकडू भावंडांक ल्हानपणांतूच दिलें. ताका लागून आध्यात्मिक नदरेन सगळींच भावांडां उंचेल्या पांवड्यार पावलीं.
ह्या चारूय भावंडांच्या जल्मकाळ आऩी जल्मस्थळविशीं एकमत ना. तांचें जल्मस्थल कांय अभ्यासक आपेंगाव मानतात जाल्यार कांय जाण आळंदी मानतात. मुक्ताबाई ही भावंडांभितर सगळ्यांत ल्हान पूण एक आत्मज्ञानी आनी कवयित्री . ती स्वभावान नि:स्पृह आनी कसलीय गजाल उक्तेपणान उलोवपाक ती भिडेनाशिल्ली. कोणाचीच भीडमुर्वत दवरिनासतना सत तेंच उलोवपी. तिचे हे धिटायेचो एक प्रसंग तिच्या चरित्रांत आयला तो असो – एक फावट संत नामदेव आळंदीक आयिल्लो. ताचे भेटेक हीं सगळीं भावंडां गेलीं. निवृती, ज्ञानदेव आनी सोपान ह्या तिगूय भावंडांनी नामदेवाक नमस्कार केलो. पूण नामदेवान तांकां प्रतिनमस्कार केलोना. मुक्ताबाई ही गजाल विचित्र कशी दिसली. ताकालागून तिणें नामदेवाक
