बंदखण
विचारवंतांच्या मतान राश्ट्रांक स्वताचो निर्णय घेवपाक मेळनाशिल्ल्यान तांचे लोकशायी अधिकारांचेर दडपण येता, तेन्ना बंड जाता. भांडवलशाय समाजांत भाडंवलदारवर्ग कामगारांचे शोशण करून घेवन आपली सत्ता गाजयता. ताका लागून बंड जाता, अशें कार्ल माक्स हाचें मत. समाज बदलपाखातीर क्रांतीची गरज आसता. आदीम साम्यवादासावन भाडवलशायेमेरेन समाजाची उदरगत जाली. तातूंत गुलामगिरी आनी सरंजामशाय हे मदले पांवडे आशिल्ले. दर खेप नवी पद्दत क्रांतींतल्यान मुखार आयली आनी क्रांती ही बऱ्याच बंडांची परिणीती जावन आसा, अशें माक्सवादाचें समाजविश्लेशण आसा.
खूब काळमेरेन चलिल्ल्या झुजाची हार, लुकसाण हाका लागून सैनिकांच्या मनाचो धीर उणावता आनी बंडाक फावोशें वातावरण तयार जाता. देखीक, 1979 वर्सा इराणांत सैन्यान बंड करून आयातोल्ला खोमेनी हाका फाटबळ दिलें. कांय फावट बंड करपाक सैन्याक, भायल्या शक्तींकडल्यानूय उर्बा मेळटा, जाल्यार केन्नाकेन्नाय राश्ट्रांभितरल्या शक्ती क्रांतीचें पयलें पावल म्हणून बंडाचें आवाहन करतात. हाकाच लागून विएतनाम, कोरिया, सायप्रस ह्या देशांनी संघर्श निर्माण जाले, असें समाजशास्त्रज्ञांचें मत आसा.
केन्नाकेन्नाय वैयक्तीक सुवार्थाखातीर कोणूय प्रभावी व्यक्ती हेर सैनिकांक बंडाक प्रवृत्त करता.
इ. स. पयलीं पुर्विल्ल्या रोमांत गुलामांनी स्पार्टाकसाच्या फुडारपणाखाल प्रस्थापीत रोमन नागरिकांआड बंड केलें. मध्ययुगांत शेतकामत्यांनी जमीनदारांआड बंडां केल्लीं.
सोळाव्या आनी सतराव्या शेंकड्यांनी युरोपांत राजकीय बंड जालें. 1688 – 1689 ह्या काळांत इंग्लंडांत आनी 1776 वर्सा अमेरिकेंत राजकीय बंड जालें. अठराव्या शेंकड्याउपरांत जागृतायेक लागून चड बंडा जावंक लागलीं. एकुणिसाव्या शेंकड्यासावन सक्तीचे लश्करभरतेक लागून सैनीक भाड्याच्या सैनिकाभाशेन वागपाक लागले. तांचेमदली शिस्त आनी निश्ठा उणी जायत गेल्ल्यान परकी सत्ता आनी क्रांतीकारक गट हांचेमदल्या कोणाकूय ते केन्ना वचून मेळत हाची शश्र्वती उणी जायत गेली.
राजसत्तेच्या हातांत शस्त्रां आशिल्ल्यान बंड जैतवंत जावंक पावना. बंडाचें कारण आनी हेत मर्यादीत आसात. ते राजकीय स्वरुपाचें आसताच अशें ना. सत्ता हातांत आशिल्ल्यांक तें चिड्डून उडोवप सोंपें आसता. इतिहासांत कांय व्हड प्रमाणांत केल्लें बंड जैतवंत जालें जाल्यार ताका क्रांती म्हळां, कारण त्या बंडाच्या उठावाउपरांत राजकीय, समाजीक जिणेंत म्हत्वाचे बदल जातात. लोकशाय राजवेवस्था समाजाची समस्या सोडोवंक शकली जाल्यार बंडाची शक्यताय उणी आसता, पूण हुकूमशायेंत, राजेशायेंत वा लश्करशायेंत बंडाची शक्यताय चड आसता.
एकदां बंड पेट्टकच बंडाखोर कितें करीत हें ते खास परिस्थितीचेर आदारून आसता. कांय फावट तांच्यो मागण्यो पुराय करतले अशें आश्वासन दितात. कांय फावट मागण्यो चिड्डितात आनी बंड मोडून काडटात. खूबशीं बंडां दहशतवाद जल्माक घालता. – कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंद : दहशतवाद
बंदखण : ख्यास्त म्हणून गुन्यांवकाराखातीर केल्ल्या, सक्तिच्या आलाशिऱ्याची वेवस्था. कायद्यान मनशाक ताणेंकेल्ल्या गुन्यांवाची ख्यास्त म्हणून ताका दंड घालप जाता. मृत्यूदंडाची ख्यास्त खुना सारकिल्या गुन्यांवाखातीर दिवप जाता जाल्यार, चोरयेमारये सारकिल्या आनी राजकीय गुन्यांवाखातीर द्रव्यदंड, आजल्म वा अमक्या वर्सांखातीर कायदो बंदखणीची ख्यास्त फर्मायता. ख्यास्त दिले उपरांत थरयल्ल्या काळामेरेन गुन्यांवकाराक दवरपाखातीर जी सरकारी आलाशिऱ्याची वेवस्था आसता तिका बंदखण अशें म्हणटात.
अशी वेगळ्या आलाशिऱ्याची वेवस्था करपा फाटल्यान मुखेल अशे तीन हेतआसतात. 1) गुन्यांवकाराक समाजा पसून पयस दवरून समाजाची राखण करप 2) गुन्यांचकाराक सुदारपाची संद दिवप आनी 3) थरावीक काळामेरेन गुन्यांवकाराक सक्तिचो एकांतवास अणभवूंक लावप.
भरतांत महाभारताच्या काळासावन बंदखणीचो उल्लेख मेळटा. कौटिलीय अर्थशास्त्रांत, द्रव्यदंड भरूंक शकना असल्या गुन्यांवकारांक बंधनागारांत दवरचो असो आदेश आसा.
सुनावणी जावंचे पयलींचच्या काळांत गुन्यांवकारांक बंदिस्त दवरपाखातीर इंग्लंडांत बाराव्या शेंकड्यासावन बंदखणीचो उपेग केला. सोळाव्या शेंकड्यांत इंग्लंड आनी युरोपीय देशांनी बंदखणीं तशेंच सुदारघरांचोय उपेग जावंक लागलो. हातूंतली लंडनाची ब्रायडवॅल बंदखण (1553), ऍमस्टर डम Amsterdam (1503), रोम (1704) आनी गेंट सुदारघर (1775) हीं नामनेचीं आसात. पूण अशे तरेच्या सुदारघरांनी नितळसाण वा हेर कसल्योच सवलती नाशिल्ल्यो.
दर एका गुन्यांवकाराक हेरांपसून वेगळो आनी एकांतवासांत दवरून ताचेकडल्यान खूबशीं कश्टाचीं कामां करून घेवप, ही अठराव्या शेंकड्यांतली गुन्यांवकारांविशींची भुमिका आशिल्ली. एकांतवासांत दवरिल्ल्यान विचार करपाक मेळटालो, ताका लागून मनस्ताप जावन ताचेभितर सुदारण जातली असो ताचेफाटल्यान विचार आशिल्लो. अठराव्या शेंकड्याचे अखेरेक बेंथॅम जेरेमी हाणें अशें विचारसरणेची येवजण मांडली आनी देडशें वर्सांउपरांत अमेरिकेंतल्या इलिनॉय राज्यांत अशे तरेची बंदखण बांदली. ही बंदखण वाटकुळ्या आकाराची आशिल्ली. तातूंत एकामेकांक तेकून पूण स्वतंत्र आनी बंदिस्त अशो गुन्यांवकारांच्यो कुडी आसात. बंदखणीचे मदीं उंचेले सुवातेर पारेकार आसता.
