अश्यो उपाध्यो आशिल्ल्यो. ताच्यो कांय कोरांतिल्ल्यो मूर्ती मेळटात. -कों. वि. सं. मं.
नागार्जून – 2 : (जल्म : 1910, तरौनी – दरभंगा). नामनेचो हिंदी लेखक. ताचें मूळ नांव वैद्यनाथ मिश्र. ‘नागार्जून’ आनी ‘यात्री’ ह्या टोपण नांवांनी ताणें लिखाण केलां. पिरायेच्या 20-21 व्या वर्सा घरांतल्यान भायर सरून ताणें संन्यास आपणायलो. श्रीलंकेक वचून लेखन आनी अध्ययन करपा खातीर ताणें घरदार सोडिल्लें. पूण तांचे वंशावळींतलो तो एकलो एकसुरो चलो आशिल्ल्या कारणान ताका परतो ग्रहस्थाश्रम आपणावंचो पडलो. साहित्याचेर आपलें जिवीत घालोवपी हिंदीचो तो समर्थ कवी आनी कादंबरीकार आसून ताका ल्हानपणा सावन भोंवडेची आवड आशिल्ली.
1945 सावन ताणें बरोवपाक सुरवात केली. ‘रतिनाथ की चाची’ (1948), ‘बलचनमा’ (1952), ‘नया पौध’ (1953), ‘बाबा बटेसर नाथ’ (1954), ‘दुखमोचन’ (1957), ‘वरूण के बेटे’ (1957), ‘कुंभी पाक’ (1960), ‘इम्हारतिया’ (1967), ‘उग्रतारा’ (1970) ह्यो ताच्यो नामनेच्यो कादंबऱ्यो. ताचे कादंबरेंत गांवगिऱ्या जिविताचें चित्रण प्रभावीपणान आयिल्लें आसून ताच्या लिखणांचेर मार्कस्वादी विचाराचें पडबींब पडिल्लें दिसता. ताचे ‘बालचनमा’ हे कादंबरीक चड नामना मेळ्ळ्या.
कादंबरी वांगडाच कविता होय साहित्यप्रकार ताणें केळयल्लो आसून ताच्या कवितांनी प्रगतीशील विचार दिश्टी पडटात. ‘युगधारा’ (1952), ‘सतरंगे पंखोंवली’ (1959), ‘भस्मांकुर’ (1970), ‘तालाब की मछलियॉं’ (1975) हे ताचे कवितां झेले उजवाडाक आयल्यात. ताचे कवितेंत खर विडंबन, मार्मीक उपहास आनी खोचक विनोद आसून ताच्या कांय कवितांत सैमाचेंय चित्रण केल्लें दिश्टी पडटा. गांवगिरी आनी नागर दोनूय तरेच्यो भासो बरे तरेन बरोवंक शकतल्या ह्या कवीक संस्कृताचोय बरो अभ्यास आशिल्लो. प्रागतिक विचारांचो एक प्रयोगशील कवी म्हणून ताका हिंदींत खाशेलें स्थान आसा. -कों. वि. सं. मं.
नागार्जून – 3 : (इ.स. चें 7वें शतमान). पुर्विल्लो भारतीय रसायनशास्त्र. बौध्द आचार्य नागार्जून आनी हो एकूच अशी आदीं समजूत आशिल्ली. पूण ते दोगूय वेगवेगळे अशें चडशे विद्वान मानतात. आनी हें स्पश्ट करपा खातीर ह्या रसायनशास्त्रज्ञाक सिध्द नागार्जून अशें म्हणटात. ताचो जल्म दक्षिण भारतांतल्या कांची नगरांत सुमार 7 व्या शतमानांत जालो. तो तंत्रशास्त्राचो आचार्य आशिल्लो. ताणें श्रीपर्वताचेर तारादेवीची उपासना आनी तंत्रीक साधना केल्ली असो उल्लेख मेळटा. ताका एका तपस्व्या कडल्यान रसायनविद्या आनी मायूरीविद्या (सामान्य धातू पसून भांगर तयार करप) प्राप्त जाल्ली अशी आख्यायिका आसा. ताणें भारतांतल्या खनिजां पसून वेगवेगळ्या प्रकारचीं रसायनां आनी कच्च्या धातू पसून शुध्द धातू तयार करपाची पद्दत सोदून काडली देकुनूच ताका भारतीय रसायनशास्त्राचो प्रवर्तक मानतात. पारो आनी हेर धातूंचे संरस (पारो आनी ते ते धातूची भरसण) ताणेंच पयलीं तयार केली. ताणें बरयल्लो नामनेचो ‘रसरत्नाकर’ नांवाचो एक ग्रंथ आसा. तातूंत रसायनीक प्रक्रिया आनी प्रयोगीक उपकरणां हांचे विशीं म्हायती आसा. प्रफुल्लचंद्र रॉय हांच्या ‘हिस्ट्री ऑफ हिंदू कॅमिस्ट्री’ ह्या पुस्तकांत नागार्जूनाविशीं म्हायती दिल्ली आसा. -कों. वि. सं. मं.
नागार्जून कोंडा : आंध्र प्रदेश राज्यांतल्या बौध्द अवशेशांचें एक नामनेचें थळ. गुंटूर जिल्ह्यांत माचेर्ला गांवचे वायव्येक सुमार 24 किमी. अंतराचेर कृष्णा न्हंयचे दक्षिण देगेर हें थळ वसलां. नागार्जून कोंडा हो नल्लमलई पर्वतांचोच एक भाग आसून त्या भागा लागसल्ल्या सपाट प्रदेशामतल्यान कृष्ण न्हंय व्हांवता. कृष्णेचे देगेर आनी दोंगरा वयल्या सड्यार पुर्विल्ले अवशेश मेळ्ळ्यात. हे सगळे अवशेश विजयपुरी, श्रीपर्वत आनी नागार्जून कोंडा अशा तीन भागांनी पातळ्ळ्यात.
विजयपुरीचे उदेंतेक श्रीपर्वत नावांचो दोंगर आसा. ह्या दोंगरा वयल्या एका विहारांत नामनेचो बौध्द आचार्य नागार्जून रावतालो आनी थंयच ताका निर्वाण प्राप्त जालें अशी परंपरीक कथा तिबेटी साहित्यांत मेळटा. ह्या आचार्याच्या नांवा वयल्यानच ह्या दोंगराक नागार्जूनकोंडा हें नांव मेळ्ळें.
हांगाच्या अवशेशाचो सोद सुरपुरजा वेंकटरमय्या ह्या एका शिक्षकाक 1926 त लागलो. उपरांत रंगस्वामी सरस्वतीन ह्या पुरालिपी वयल्यान हांगाच्या अवशेशाची सुरवेक पळोवणी केली आनी उपरांत लॉंगहर्स्ट ह्या पुरातत्त्वेत्त्यान 1927-31 ह्या काळांत हांगा व्हड प्रमाणांत उत्खनन केलें. फुडैं 1938-40 आनी 1954-61 ह्या काळांत भारत सरकाराच्या पुरातत्त्वीय विभागावतीन हांगा उत्खननां जालीं. उत्खननांनी वेगवेगळ्या काळांतले अवशेश मेळ्ळ्यात. तातूंत अश्मयूग, नवाश्मयूग, महाश्मयूग आनी इ.स. आदीं तिसरें शतक ते इ.स.चें तिसरें शतक ह्या काळांतले इक्ष्वाकू राजांच्या काळांतले अवशेश मेळ्ळ्यात. सुर्वेच्या उत्खननांत ल्हान-ल्हान स्तूप, चैत्य, विहार, राजप्रसाद, मंडप आनी शेंकड्यांनी शिलालेख मेळ्ळ्यात. शिलालेख चडशे इ.स. 200-300 काळांतले आसून तातूंतले चडशे इक्ष्वाकू राजाराणयांचे आसात. ह्या शिलालेखां वयल्यान ह्या वाठाराचो खूबसो पुर्विल्लो इतिहास मेळ्ळो. कृष्णा न्हंयेचे देगेर इ.स. च्या तिसऱ्या शेमकड्यांत विजयपुरी नांवाचें नगर आशिल्लें आनी ती इक्ष्वाकूवंशी राजांची राजधानी आशिल्ली. हे राजा सुर्वेक सातवाहनाचे मांडलीक आशिल्ले. फुडें सातवाहना उपरांत तेच सत्ताधीश जाले. ते वैदिक धर्माचे आशिल्ले तरीय तांचो बौध्द धर्माक आलाशिरो आसिल्लो. देकुखूच हांगा मेळिल्ल्या अवशेशांनी अश्वमेध यज्ञाच्या कुंडावांगडाच जायते बौध्द स्तूप, चैत्य आनी विहार हांच्यो वास्तु मेळ्ळ्यात. विजयपुरी त्या काळांतलें एक भरभराटीक पाविल्लें वेपारी शार आनी बंदर आशिल्लें. मॅगस्थीनीझ, प्लिनी, टॉलेमी सारके परकी लेखक हांगाचे सुबत्तेचो परतो परतो उल्लेख करतात. ते भायर हांगा रोमी बनावटीचीं नाणींय मेळ्ळ्यांत. नागार्जूनकोंडा हें एक नामनेचें विद्यापीठ आशिल्लें, जायत्या वाठारांतले विद्यार्थी हांगा शिकपा खातीर येताले.
उपरांतच्या उत्खननांत हांगा चडशीं पुर्विल्ली अश्मयुगांतलीं हत्यारां नवाश्मयुगांतलीं दफनां आनी मनशाचे सांगडे, इक्ष्वाकु कालांतले स्तूप, विहार तेचपरी नगररचना, न्हाणीघरां, घाट, देवळां आनी जायत्या शिल्पांचे अवशेश मेळ्ळ्यात. इतिहासीक काळांत ह्या नगराची रचना भुईकोट किल्ल्या भाशेन आनी नगरा भोंवतणी प्राकार आशिल्लो.
