समजता.क्षत्रपवंशाच्या निमाण्या काळांत ताचे जे सेनापती आशिल्ले, तांणी क्षत्रपांचे अधिकार हातासून कोंकणांत आपलो शेक चालू केलो. हो वंश ‘आभीर’ ह्या नांवान नामनेक पावलो. आभीर राजांनी सुमार ६७ वर्सां राज्य चलयलें अशें म्हण्टात. नासिकच्या १० क्रमांकाचे व्होंवरेंतल्या फातरापट्यांचेर आभीर राजा ईश्वरसेन हाचो उल्लेख मेळटा. हो फातरपटो इ.स. १७६ तलो आसा अशें म्हण्टात. ईश्वरसेन हो घडये ह्या वंशांतलो पयलो राजा. हे उपरांत सुमार चवथ्या शतमानाचे मदीं तांच्या राज्यांचीं सुत्रां वनवासी कदंबांच्या हातांत गेलीं, अशें जी. एम्. मोरायास हाचें मत आसा.
शतवाहन घराणें काबार जाल्याउपरांत तीनशीं वर्सां म्हळ्यार पांचव्या शतमानामेरेन ह्या सगळ्या वाठाराचो स्पश्ट इतिहास मेळना. हें व्हडलें साम्राज्य नश्ट जाल्या उपरांत ताचे मांडलिक आनी अधिकारी हांचेमदीं सत्तेखातीर सर्त लागून ल्हानसान राजघराणीं अस्तित्वांत आयलीं. ह्या काळांता कदंब, चालुक्य, राश्ट्रकुल हीं घराणीं एकदम निर्माण जालीं. अशाच एका घराण्याचो राज्यकारभार गोंयचेर इ.स. चवथ्या शतमानामेरेन चलतालो. ह्या राजघराण्याक ‘भोज’ अशें म्हण्टात. शिरोडें हांगा जे ३ तांब्यापटे सांपडल्यात तांचेवयल्यान चंद्रपूर हांगा भोज राजा देवराज हाची राजधानी आशिल्ल्याचें सिध्द जाता. गोमन्त देशाचो राजा देवराज हाचे आज्ञेन भारव्दाजगोत्री सुविंदस्वामी आनी इंद्रस्वामी ह्या दोन ब्राम्हणांक कांय भूंय दान दिल्ल्याचो उल्लेख ह्या तांब्यापट्यांत आसा. हें चंद्रपूर म्हळ्यार सद्याचें चांदर अशें मानतात.
कदंब आनी चालुक्य: कदंब वंशाचीं वट्ट तीन घराणीं जावन गेलीं. हातूंतलें सगळ्यांत पोरनें घराणें कर्नाटकांतलें ‘वैजयंती’ वा ‘वनवासी’ हांगा आशिल्लें. हाचे उपरांतचीं घराणीं म्हळ्यार ‘हनगल’ आनी ‘गोमन्तक’ हांगाचीं. सुर्वेच्या कदंब राजांचो नक्की काळ मेळना. फातरपट्यांत वा दानपत्रांत तांचेविशीं जे उल्लेख सांपडटात तातूंत कालगणना खंयच्याच शकाप्रमाण करूंक ना; ‘कारकिर्दीच्या अमूक वर्सा’ अशें बरयल्लें सांपडटा.
‘जयसिंह’ आनी ‘रणराग’ हे सुर्वेचे चालुक्य वनवासीच्या कदंबाचे चाकर आसूंये, अशें डॉ. फ्लीट हाचें मत आसा. पूण उपरांत चालुक्याचो पयलो पुलकेशी हाणें कदंबराजा हरिवर्मन (इ.स. ५३७ – ५४७) हाची शक्त बरीच उणी जाल्ल्याचो फायदो घेवन, ताच्या राज्याचो उत्तरेवटेनचो वाठार हातासलो आनी ह्या वाठारांतल्या ‘बदामी’ हांगा आपले राजधानीची थापणूक केली. पुलकेशी पयलो हाणेंच चालुक्य राजघतराणें निर्मिलें. ताचो पयलो पूत किर्तीवर्मा (इ.स. ५६७ – ६१०) हाणें वेंगुर्ल्यालागसारचो रेड्डी (रेवती व्दीप) गांव जिखिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा.
ह्या काळांत गोंयच्या वाठारचेरूय चालुक्य राजांचो शेक चलतालो, हें इ.स. ५७८ तल्या दानपत्रावयल्यान दिसून येता. हातूंत मंगलेश हाणें कुण्डिवाटक हो गांव प्रियस्वामी हाका दान दिलो अशें बरयलां. हो कुण्डिवाटक म्हळ्यार गोंयच्या दिवचल तालुक्यांतलो सद्याचो कुडणें हो गांव, अशें शणै गोंयबाब हाचें मत आसा. हाचेवयल्यान किर्तीवर्माचे मुस्तींत मंगलेश गोंयच्या कांय वाठारांचेर राज्य करतालो, अशें दिसता.
चालुक्यांचो पुलकेशी-दुसरो हो इ.स. ६१० त सत्तेर आयलो. तो बरोच पराक्रमी आशिल्लो. ताणें कदंबांक आपले मांडलिक केले आनी कांचीच्या पल्लवांचेर जैत मेळोवन नर्मदेसावन कन्याकुमारीमेरेन सगळ्या दक्षिण वाठाराचो तो सम्राट जालो. ह्या वेळार ताचो व्हडलो पूत चंद्रादित्य हो ‘सावंतवाडी’ आनी ‘गोमनाक’ ह्या वाठारांचेर राज्य करतालो. ताची राणी विजयकट्टारिका ऊर्फ विजयामहादेवी हिणें इ.स. ६५९ त गोंयांतल्या पारशें गांवांतलीं दोन शेतां आर्यस्वामी हाका दान दिल्ल्याचो उल्लेख मेळटा.
वनवासीच्या कदंबांतलो ‘भोगिवर्मा’ (इ.स. ६०६ - ६१०) आनी माधववर्मा (इ.स. ६५१ - ६५५) ह्या राजांनी आपलें गेल्लें राज्य पर्थून मेळोवपाचो यत्न केल्लो, पूण तातूंत तांकां यश मेळ्ळें ना. पुलकेशी-दुसरो हाणें भोगिवर्मा हाका मारून उडयलो जाल्यार विक्रमादित्य चालुक्य हाणें माधववर्मा हाका मारून उडयलो. अशे तरेन वनवासी कदंबांचें साम्राज्य नश्ट जालें.
गोंयांत सांपडिल्ल्या दानपत्रांवयल्यान चालुक्य घराण्याचो शेक बाळ्ळी, सत्तरी, पेडणें, साश्टी, सांगें ह्या सारक्या तालुक्यांचेर इ.स. आठव्या शतमानामेरेन चलतालो, अशें म्हणूं येता. चालुक्यांचो निमणो राजा किर्तीवर्मा दुसरो (इ.स. ७४७ – ७५७) हो हेर राजांइतलो पराक्रमी नाशिल्लो, अशें दिसता. राष्ट्रकूट राजा दंतिवर्मा हाणें चालुक्य राजा किर्तीवर्मा हाचेर जैत मेळयलें असो उल्लेख सामगडच्या इ.स. ७५३ तल्या तांब्यापट्यांत आसा, अशें शणै गोंयबाब हाणें बरोवन दवरलां.
राष्ट्रकूट आनी शिलाहार: चालुक्य सत्तेचेर पयली घुरी जरी दंतिदुर्गा ह्या पयल्या राष्ट्रकूट सम्राटान घाली, तरी ताचे उपरांत सत्तेर आयिल्ल्या पयलो कृष्ण हाणें चालुक्यांचो पुराय पराभव केलो. हो राजा बरोच हुशार आनी शूर आशिल्लो. अठरा वर्सांचे आपले कारकिर्दींत ताणें राज्याचो विस्तार वाडोवन दक्षिण भारतांत आपल्या घराण्याचो शेक पातळायलो. ताचेउपरांतचो तिसरो कृष्ण होय बरोच पराक्रमी आशिल्लो. ताणें दक्षिणेंत आनी उत्तरेंत मेळून वट्ट बारा राजांचो पराभव केल्ल्याचो उल्लेख मेळटा.
राष्ट्रकूटांचो मूळ गांव गोंयच्या साश्टी तालुक्यांतलो लोटली हो आशिल्लो. ते आपल्या नांवाक ‘लट्टलूरपुरपरमेश्वर’ जे बिरुद व्हडा अभिमानान लायताले. तातूंतल्या ‘लूट्टलूर’ ह्या उतराचें ‘लोटली’ नांवाकडेन आशिल्लें सारकेंपण शणै गोंयबाबान दाखोवन दिलां आनी वर्यालच इतिहासकारांनी तें मान्य केलां.
‘राष्ट्रकूट’ हें मूळ अधिकारवाचक उतर आसा. उपरांत तें आडनांवांभशेन वापरूंक लागले. पोरन्या काळांत राष्ट्रकूट ह्या नांवाचो सरकारी अधिकार्यांंचो वर्ग आशिल्लो. जेप्रमाण ग्रामकूट म्हळ्यार गांवचो अधिकारी, तेप्रमाण राष्ट्रकूट म्हळ्यार राष्ट्राचो वा प्रांताचो मुखेल अधिकारी. हाचेवयल्यान ह्या घराण्याचो मूळ पुरूस चालुक्यांचे चाकरेंत रावन राष्ट्रकूट पदामेरेन पाविल्लो अशें अनुमान काडूं येता, अशें शणै गोंयबाबाचें मत आसा.
हें राष्ट्रकूट घराणें जरी मूळ गोंयचें आसलें, तरी ताचो विस्तार आनी वाड गोंयाभायर जाल्लो. सद्याचें ‘मालखेड’ ही ताची राजधानी आशिल्ली. पयलो कृष्ण हाणें सगळो दक्षिणप्रांत आपले सत्तेखाला हाडल्याउपरांत गोंयचो कारभार शिलाहार घराण्याची थापणूक करपी शणफुल्ल हाचेकडेन सोंपयलो. अशेतरेन शिलाहारांची कारकिर्द गोंयांत सुरू जाली.
सुमार आठव्या शतमानाच्या मध्यासावन इकराव्या शतमानामेरेन दक्षिण शिलाहारांची सत्ता गोंयाचेर चलताली. शिलाहारांच्या तीन घराण्यांतलें हें सगळ्यांत पोरनें घराणें आशिल्लें. हें उपरांतचें दुसरें घराणें उत्तर कोंकणांत राज्य करतालें. हाची सुरवात सुमार इ.स. ८०० त जाली आनी तांणी सुमार ४५० वर्सां राज्य केलें. तिसरें घराणें सातारा, बेळगांव जिल्हो आनी कोल्हापूर ह्या वाठारांचेर राज्य करतालें. हें घराणें सुमार १० व्या शतमानांत अस्तित्वांत आयलें.
दक्षिण शिलाहारांची म्हायती खारेपाटण हांगाच्या ‘रट्टराज’ हाच्या इ.स. १००८ तल्या दानपत्रावयल्यान मेळटा. ह्या घराण्यांतल्या वट्ट १० राजांतलो हो निमाणो राजा आशिल्लो. एकाद्रे आडवाद सोडल्यार ह्या घराण्याच्या राजांनी सार्वभौम जावपाचो यत्न केल्लो दिसून येना. ताका राष्ट्रकूटांप्रमाण शिलाहार हेय मूळचे गोंयांतले आशिल्ले. रट्टराज हाणें इ.स. १००८ तल्या दानपत्रांत आपल्या घराण्याचो ‘सिंहल राजामदीं मुखेल’ असो उल्लेख केला. हें सिंहल म्हळ्यार गोंय जुंवो. कदंबांनीय गोंयच्या जुंव्याचो लंका असो उल्लेख केला. सिलोन जुंव्यांकय जरी लंका वा सिंहल म्हण्टाले तरी शिलाहारांचें सिंहल म्हळ्यार गोंयचो जुंवो अशेंच सिध्द जाता.
ह्या घराण्याचो आठवो राजा भीम (इ.स. ९४५ – ९७०) हाणें
