गजानन जोग गोंयच्या गांवांतलें वातावरण बेसबरे चितारता. ताच्यो कथा ‘रूद्र’ (१९८६) नांवाच्या कथाझेल्यांत आस्पावता.
कोंकणी भाशेंत विनोदी कथाकार अशे थोडेच. विनोदी बरोवप्यांत दत्ताराम सुखठणकाराच्या आनी अ. ना. म्हांबरो हांचीं नांवां पयली घेवचीं पडटलीं. सुखठणकारच्या ‘मान्नी पुनव’ ह्या निबंदांझेल्याक (१९७८) वर्साचो साहित्य अकादमी पुरस्कार फाव जालो. ताच्या कांय निबंदांक जरी कथेची झांक मारता तरी तातूंत कथानक नाशिल्ल्यान कथांपरस तांकां निबंदूच म्हणप योग्य थारतलें. अ. ना. म्हांबरो हाच्या खुबशा निबंदांक कथेचें वा नाट्यमय कथेचें रूप आयलां. ताच्या ‘पणजी आतां म्हातारी जाल्या’ (१९८५) ह्या विनोदी कथांझेल्याक १९८८ वर्साचो साहित्य अकादमी पुरस्कार फाव जालो. ताणें संपादित केल्ल्या ‘प्रसादाफूल’(१९७१) ह्या कथाझेल्यांत बारा कथा आस्पावतात.
दत्ता नायक हो एक कुशळ कथाकार. ताच्यो १३ कथा ‘एक आशिल्लो सोंसो’ ह्या झेल्यांत आस्पावतात. ताचे भाशेक लागून आनी ताच्या वास्तव चित्रणाक लागून ताच्यो कथा मनांत घर करून रावतात. कथानकापरस तो स्वभावलेखनाचेर चड भर दिता. ओलिव्हीन्यु गॉमिश हाच्या ‘मन ओडटा ओडना’ (१९८१) ह्या कथांझेल्यांत गोंयच्या मनशाचें आनी गोंयकारांच्या चालीरितींचें दर्शन घडटा. तो मनीस स्वभावाचीं दुबळेपणां कुशळतायेन चितरायता. एन्. शिवदास गोंयचें घरावें जिवीत समर्थपणान चितरायता. गांवांतल्या लोकांच्यो समाजीक आनी धर्मीक चालीरिती, तांचो कुड्डो विस्वास, तांच्यो भोगावळी हांचो ताणें बारीकसाणेन अभ्यास केला. ताच्यो हयो कथा उल्लेख करपासारक्यो- ‘गळसरी’ (१९८१) ‘अंत एके जिणेचो’, ‘भोळे’, ‘रानबैल’. महाबळेश्वर सैल हाणें कोंकणी कथेक एक नवें रूप दिलां. प्रसंगाफाटल्यान प्रसंग चितारून कथा फुडें व्हरपाची कला ताका बरी जमल्या.’सोंशाकाळजाचें चेडूं’,’एक शेणिल्लें मर्ण’, ‘कोलसुणी’ ह्यो ताच्यो कांय नांवाजिल्ल्यो कथा. ताच्या कथांनी चडकरून गोंय आनी कारवार ह्या वाठारांतली जीण चितारिल्ली दिसता.
कोंकणी कथेक आयचें रूप दिवपांत बायलांचोय हातभार लागला. हेमा नायक, मीना काकोडकार, शीला कोळंबकार आनी जयमाला दणालायत हांणी कोंकणी कथेंतल्यान कोंकणी बायलांचें मन आनी तांचे प्रश्न उक्ते केल्यात. मीना काकोडकार हिचे ‘दोंगर चंवल्ला’ (१९७६) आनी ‘सपनफुलां’ (१९९०) हे कथांझेले उजवाडाक आयल्यात. तिच्या कथांत भावनाप्रधानता दिसून येतात. शीला कोळंबकार हिचो ‘ओली सांज’ (१९७३) हो कथांझेलो उजवाडाक आयला. आपले कथेंत ती भोंवतणचे प्रसंग आनी पात्रां हांकां कथेची जीवसाण दिता. ‘मॅगी’, ‘खेळ’ आनी ‘बेबी’ ह्यो भुरग्यांचेर बरयिल्ल्यो तिच्यो अप्रुप अश्यो कथा. तिच्या कथांत रंग आनी आवाज हांचो सोबीत मेळ साधला.
‘कवासो’ (१९७८) ह्या कथांझेल्यांत जयमाला दणायत चडकरून बायलांचेच प्रस्न मांडटा. तिच्या खुबश्या कथांनी उमाळ्याची ओलसाण आसली, तरी कथा सरळ एके वळींत सांगतना ती आडखळना. ‘आंकवार मोरी’, ‘कवासो’, ‘नोट चलयली’, ‘पाल’ आनी ‘कावळो’ ह्यो तिणें बरयल्ल्यो कांय कथा. ‘पाल’ आनी ‘कावळो’ ह्या कथांनी सवण्यांचें आनी जनावरांचें जिवीत ती कुशळकायेन चितारता.
हेमा नायक आपले विचार ‘पसय’ (१९८२) ह्या कथाझेल्यांतल्यान मांडटा. तिच्या कथांचो एकूच एक विशय म्हळ्यार बायल. हाकालागून तिच्या विशयाचो आवांठ ल्हान जालो तरी तिच्या कथांत एकसुत्रीपण येता. कथानकापरस स्वभावचित्रणांत ती चड रस घेता. ‘गर्जन’ (१९८९) हो जयंती नायक हिचो कथांझेलो. बायल आनी बायलांचेर जावपी समाजीक अन्याय आनी समाजांत आशिल्लो कुड्डो विस्वास हे तिचे कथाविशय.
‘माणकां मोतयां’ ह्या कथांझेल्यांत लुईश मार्तीश, बेर्नाद एवारिस्त मॅन्डीश, कायतान फेर्नांदीश, कामील मिनेझिस आनी हेर कथाकारांच्यो कता उजवाडाक आयल्यात. साहित्य अकादमी, नवी दिल्ली हिणें उजवाडायिल्लो आनी चंद्रकांत केणी हाणें संपादीत केल्लो ‘कोंकणी कथासंग्रह’ तशेंच कोंकणी भाशा मंडळ, गोंय हांणी उजवाडायिल्लो आनी अ. ना. म्हांबरो हाणें संपादीत केल्लो ‘स्वतंत्र गोंयांतल्यो कोंकणी कथा’ हो कथांझेलो हे प्रतिनिधिक कोंकणी कथोंझेले. ह्या कथांझेल्यांनी आर्विल्ल्या चडशा कथकारांच्यो प्रतिनिधीक कथा आस्पावल्यात.
गुरूदास दामोदर कामत बांबोळकार- ‘भिंगर’ (१९७६), विठ्ठल आंवदियेकार- ‘प्रसंग’ (१९८८), अच्युत तोटेकार-‘चैत्रांगण’ (१९८८), अशोक भोसलो- ‘खुटावणी’, शशांक सिताराम हे कांय उल्लेख करपासारके कथांकार.
कोंकणींतल्या जायत्या बऱ्या काणयांचे अजून झेले जावंक नात. ‘राखणे’, ‘पैणारी’, ‘मित्र’, ‘काणीक’, ‘साळीक’, ‘पुनव’, ‘कोंकणी’, ‘जाग’ ‘कोंकण टायम्स’, ‘गोमंत भारत’, ‘कुळागर’ ह्या आनी हेर कोंकणी नेमाळ्यांनी बऱ्या कुशळ कथाकारांच्यो समर्थ अश्यो कथा होल्मतात.
कोंकणी कवीताः पोर्तुगेज गोंयांत येवचेपयलींसावन गोंयांत कोंकणींतल्यान कविता बरोवप जातालें, अशें अनुमान नामदेव (१४ वें शतमान) हाणें बरयिल्ल्या कोंकणी गीतावेल्यान आनी कृष्णादास शामा हाचे बरपावळीवेल्यान काडूं येता. किरिस्तांव मिशनऱ्यांनी कोंकणींत क्रिस्ती धर्मीक गद्द साहित्य खूब निर्मिलें. पूण त्या मानान पद्य खुबूच थोडें बरयलें. पोर्तुगेज गोंयां आयल्या उपरांत किरिस्तांव मिशनऱ्यांच्य वावराक लागून एकुणिसाव्या शतमानामेरेन कोंकणीभितर बरीच काव्य बरपावळ जावंक पावली. ज्यॉकीं द मिरान्द हाचें टरिगलो जेजू मळ्यांत’ हें गीत नामनेक पावलां. मांडो हो गीत-नृत्य प्रकार एकुणिसाव्या शतमानांत फुल्लो. लिगोरियु द कॉश्त, कार्लुश त्रिनिदाद दियश आनी आर्नाल्दु मिनेझीश हे कांय पयले वयले मांडो बरोवपी जावन आसात. ‘देखणी’ ह्या नृत्य-काव्य प्रकारांतूय कांय काव्य गुण होल्मतात.
हिंदू भक्तिगीतां १७ व्या शतमानाच्या शेवटाक केरळच्या कोंकणी लोकांमदीं संत अपय्या, राघवदास, जोगव्वा आनी आवडी हांचेवरवीं फुलूंक लागलीं. ही परंपरा आयजमेरेन श्रीमती कमलाम्मल, नरहरी प्रभु, सुहास दलाल आनी रामकृष्ण जुवारकार हांणी राखून दवरल्या. कर्नाटकांतलो नामनेचो कवी मंजेश्वर गोविंद पै (१८८२-१९६३) हाणेंय कांय कोंकणी काव्य रचलां. बयाभाव (काशिनाथ श्रीधर नायक) हाच्या ‘सड्यावेलीं फुलां’ ह्या १९४६ त उजवाडाक आयिल्ल्या कविता झेल्यावरवीं कोंकणी काव्याक नवो जल्म मेळ्ळो, अशें म्हणूं येता. अणभवांची खोलाय आनी उंचेल्या पांवड्यावेलें तंत्र तातूंत जामवता. ‘पायजणां’ (१९६०), ‘सासाय’ (१९८०, साहित्य अकादेमी पुरस्कार-१९८१) ह्या कविताझेल्यांवरवीं बाकीबाब बोरकार हो सर्मथ आनी प्रतिभावंत कवी, मोग आनी अदृश्ट हांचो थाव घेतना दिसता. भोंवतणच्या घडणूकांविशी ताची जागृकताय जाणवता. मनोहरराय सरदेसाय हाणें आपल्या ‘गोंया तुज्या मोगा खातीर’ (१९६१), ‘जायात जागे’ (१९६४), ‘जायो जुयो’ (१९७०), ‘पिसोळीं’ (१९७८, साहित्य अकादेमी पुरस्कार – १९८०) हांचेवरवीं कोंकणी काव्याक सहजताय आनी चित्र सदृश्यताय हाडली. र. वी. पंडीत हाणें नव्या प्रयोगांवरवीं आपल्या काव्यांतल्यान सकयल्या वर्गांतल्या समाजाची व्यथा मांडली. ‘म्हजे उतर गावड्याचें’ (१९६३), ‘धर्तरेचें कवन’ (१९६३), ‘दर्या गाजोता (साहित्य अकादेमी पुरस्कार-१९७९) हे ताचे कांय कवितांझेले. पांडुरंग भांगी हांणें आपल्या ‘दिस्टावो’ (१९७४) आनी ‘अदृष्टाचे कळे’ (१९८२) हातूंतल्यान स्पश्ट आनी अंतर्मुख करपी कांय मुखार हाडलें. शंकर रामाणी हाची कविता ‘जोगलांचें झाड’ (१९८७) नादमय तशीच चित्रमय जावन आसा. माधव बोरकार हाची ‘वोताच्यो सावळ्यो’, ‘उजवाडाचो रुख’(१९७५) , ‘पर्जळाचें दार’ ह्या झेल्यांतल्यान दिसपी कवीता नेटकी, अमूर्त आनी ओडलायळी आसा. रमेश वेळुस्कार हाचे कवितेंत सैमाच्या चित्राचें अस्सलपण जाणवता. ताचें कांय कवितांझेले अशेः ‘आंगणी नाचता मोर मोरया’, ‘सावुलगोरी’ (१९८९,साहित्य
