उडपी
ह्या शाराक ‘उज्जयिनी’ वा ‘अवंती’ अशेंय नांव आसा. पुराणकाळांत शंकरान ह्या जाग्यार त्रिपुरासुराचेर जैत जोडिल्लें म्हूण हे सुवातीक उज्जयिनी अशें नांव पडलें अशें स्कंदपुराणांतल्या आवंत्य खंडांत सांगलां. अशोकाच्या शिलालेखांत हे सुवातीक ‘उजेनी’ अशें म्हळां. पेरिप्लस आनी टॉलेमी ह्या भोंवडोकारांनी ताका ‘ओजेनी’ अशें नांव दिलां. स्कंदपुराणावेल्यान ह्या नगराक कनकशृंग, कुशस्थली, अवंती, उज्जयिनी, पद्मावती, सुमुदवती, अमरावती आनी विशाला अशीं नांवां मेळाटात.
उज्जैन आर्यवर्तांतल्या पवित्र सप्तपुरांतलें एक आसा. श्रीकृष्ण, बलराम आनी सुदामी हांचो गुरू सांदीपनी हांचो आश्रम हांगा आशिल्लो. देव आनी दानव हांणी केल्ल्या समुद्रमंथनांतल्यान अमृतघट आयिल्लो आनी त्या घटांतले कांय थेंबे उज्जैन, हरिद्वार, प्रयाग आनी नासिक हांगा पडिल्ले, अशें पुराणांत सांगलां. देखून, ह्या शारांनी कुंभमेळ भरता. हो कुंभमेळ दर बारा वर्सांनी गुरू वृश्चिक राशींत येतकच भरता.
पूर्विल्लें उज्जैन नगर आतांच्या उज्जैन नहराचे उत्तरेक क्षिप्रा न्हंयचे उजवे देगेर आसा. भोवतणचे भुंयेपरस हें ठिकाण ३०-४० फूट ऊंच आसा. पोरन्या उज्जैन नगराक हालीं गड अशें म्हण्टात. ह्या नगराचो विस्तार दक्षिण-उत्तर सुमार एक मैल आनी उदेंत-अस्तंत सुमार पाऊण मैल आशिल्लो. पूण नगराचीं उपनगरां मात पयस पयस पातळिल्लीं आशिल्लीं. पयलीं जे सुवातेर महाकालवन आशिल्लें, थंय आतांचें उज्जैन शार आसा. पूर्विल्लें उज्जैन मात उसू पडलां.
पूर्विल्ल्या साहित्यांत उज्जैनाचे खूबशे उल्लेख मेळटात. मौर्य काळांत मालव प्रदेशांत सुराष्ट्र, लाट, माळवा, कच्छ, सिंध आनी उत्तर कोंकण हांचो आस्पाव जातालो. उज्जैन ह्या सगळ्या प्रदेशांची राजधानी आशिल्लीं. मौर्यां उपरांत गंधर्वसेनाच्या (गर्दभिल्ल) राजवंशान मालव देशार राज्य केलें. कांय काळाउपरांत हांगा शकांचें राज्य आयलें. फुडें विक्रमादित्यान शकांक हारोवन माळव्याचेर आपली सत्ता गाजयली. पूण इ.स. ७५ च्या सुमाराक हें शार शकांनी परतें आपल्या शेकातळा घेतलें आनी फुडें सुमार तिनशीं वर्सां राज्य केलें. चवथ्या शेंकड्यांच्या शेवटाक सम्राट चंद्रगुप्त विक्रमादित्यान शंकाक धांवडावन माळव्याचेर परतें आपलें राज हाडलें. विक्रमादित्या उपरांत उज्जैन नगराची खूब भरभराट जाली. ब्राह्मण, बौद्ध आनी जैन ह्या तीनूय धर्मांचें हें शिक्षणाचें केंद्र आसा. हांगा ज्योतिशशास्त्राविशींचें उंचेल्या पांवड्यावेलें शिक्षण मेळाटा. गुप्त काळांत संस्कृत काव्य आनी नाट्यशास्त्र हांच्या उच्च शिक्षणाचें हें व्हड केंद्र आशिल्लें. कालिदास, भवभूति, भारवी, भर्तृहरि आदी कवी हांगा बरोच काळमेरेन राविल्ले.
महाराजा जयसिंहान हांगा एक वेधशाळा बांदिल्ली. जयसिंह हो ज्योतिशशास्त्रांतलो व्हड विद्वान आशिल्लो. णव्य ते धाव्या शेंकड्यामेरेन उज्जैन परमाराची राजधानी आशिल्ली. १२३५ त अल्तमशान ह्या शाराचो नाश केलो. तेन्नासावन उज्जैन मुसलमानांचे सत्तेखाला आशिल्लें. ताचेउपरांत उज्जैन मराठ्यांकडेन आयलें आनी फुडेंमेरेन ती शिंद्यांची राजधानी आशिल्ली.
भारत भूंयचो मदलो रेखांश उज्जैन शारासावन वता. भारतीय खगोलशास्त्रज्ञांच्या मतान उजैन हें नगर शून्य रेखांशाचेर वसलां. भूगोलकारांनी हांगाच्यान रेखांश मेजपाची चाल सुरू केली.
धान्य, कापूस, कापड, अफू, हांची ही बाजारपेठ आसा. हांगा कपड्याच्यो गिरणी आसात. तशेंच हातमाग, होजिअरी, तेल, बर्फ, रंगकाम, मिठाई आदींचे कारखाने आसात. १९५७ वर्सा स्थापन जाल्लें विक्रम विद्यापीठ हांगा आसा. हांगाची पळोवपासारकी थळां म्हळ्यार राजा जयसिंहान बांदिल्ली ‘जंतर मंतर’ वेधशाळा, भुंयेंतल्यान खणून काडिल्ल्यो आदल्या काळावेल्यो इतिहासीक वस्तू. ५१ शक्तीपिठांतलें उज्जैन हें एक शक्तिपीठ. हांगा सतीचो कोपर गळून पडिल्लो देखून, हें शक्तिपीठ जालां अशें म्हण्टात. हांगाच्या देवळांत देवीच्यो मूर्ती नाज्यार कोपराची पूजा जाता.
बारा ज्योतिर्लिंगांतलें श्री महाकालेश्वराचें हें थळ आसा. हांगाच्या नामनेच्या महाकाल देवळाक पांच माळे आसून तातूंतलो एक माळो भुंयेपोंदा आसा. विक्रमादित्याचें यादस्तीक म्हूण हांगा विक्रमस्मृतीमंदीर बांदिल्लें. ह्या मंदिराची बुन्याद १९५१ त डॉ. राजेंद्रप्रसाद हाणें घाल्ली.
इ.स. १९५५ ते १९५८ त हांगा भारतांतल्या पुराणवसतू संशोधन खात्यान उत्खनन केलें. हातूंत इ.स. सातवो शेंकडो ते मुसलमानाच्या काळामेरेन आशिल्ले लोकवस्तीचो खुबसो पुरावो मेळटा. सगळ्यांत आदीं हांगा वस्ती भोंवतणी आशिल्लो प्राकार मेल्ळो. हो मुळांत ७४ मी. रूंद आनी ७.३७ मी. उंचायेचो आशिल्लो. ह्या प्राकाराचे भायलेवटेन ४६.३२ मी. रुंदायेचो फोंड मेळ्ळो. हो प्राकार न्हंयेवटेन लांकडी फळ्यो घालून घट्ट केल्लो. नगरांतली घरांची बांदावळ मातयेची आसली. लोखणी हत्यारां, मणी, चक्राचेर तयार केल्लीं तरेकवार मृत्पात्रां आनी कच्चें लोखण खुबशा प्रमाणांत मेळ्ळें. इ.स. ५०० ते २०० ह्या काळांत हें फोंड विटांनी बांदिल्लें. हांगाचीं मातयेचीं घरां, मणी तयार करपाची भाटी, कांसाराची भाटी, बांयो आदी अवशेशांवेल्यान ह्या काळांत थंयच्या लोकांची जीण समृद्ध आशिल्ली. अशें दिसता. -कों. वि. सं. मं.
उडपी: कर्नाटक राज्यांतल्या दक्षिण कॅनरा जिल्ह्यांतलें तीर्थक्षेत्र. हाका उड्डपी, उडिपी वा उडुपपूर अशेंय म्हण्टात. आदल्या काळांत ताचें नांव ‘उडुपा’ अशें आशिल्लें. ‘उडू’ म्हळ्यार नखेत्र आनी ‘पा’ म्हळ्यार पालक म्हणजेच उडुपा शब्दाचो अर्थ चंद्र असो जाता. चंद्रान हांगा तपश्चर्या केल्ली तेन्ना शंकरान प्रसन्न जावन ताका आपल्या माथ्यार घेतलो, अशी कथा आसा आनी हे कथेवेल्यानूच ह्य गांवांक ‘उडुपी’ हें नांव पडलें. उडपीक रजतपीठपूर, रौप्यपीठपूर आनी शिवोली अशीं पूर्विल्लीं नांवां आसात.
तेराव्या शेंकड्यांतलो द्वैतमतवादी मध्वाचार्य हाची ही जल्मभूंय आनी कर्मभूंय. ताणें आपलीं धर्मीक कार्यां ह्या गांवांतूच केल्यांत. हांगा ताणें मठाची थापणूक केली आनी कृष्णाचें एक देवूळ बांदलें. ह्या देवळाचें पाखें चांदीच्या पत्र्याचें आसा आनी ताचेर भांगराचीं पानां आनी फुलां काडल्यात. वण्टीचेर दशावताराचीं चित्रां चितारल्यांत. हातूंतली श्रीकृष्णाची मूर्त शाळीग्राम शिळेची आसून पळोवपासारकी आसा. मूर्तीच्या चारूय वटांनी चार दिवल्यो पेटत आसतात. हातूंतली एक दिवली मध्वाचार्याच्या काळासावन आयजमेरेन पेटत आसा अशें सांगतात. मकरसंक्रांती आदीं धा दीस हांगा व्हड उत्सव जाता.
मध्वाचार्यान थापणूक केल्ले हे कृष्णमूर्तिविशीं एक आख्यायिका आसा ती अशी- उडपी लागसार एक मालपें बंदर आसा. थंय द्वारकेसावन गोपीचंदनाची माती घेवन एक तारूं आयिल्लें. तारुं देगेर पावता थंय आसा, इतल्यान व्हड वादळ जालें. तेन्ना मध्वाचार्याक दैवी शक्तीन हें वादळ थंडायलें. तें पळोवन तारवाच्या धनयान मध्वाचार्याक ‘किदें इनाम जाय?’ म्हूण विचारलें. तेन्ना ताणें तारवांत एके कुशीक आशिल्ले गोपीचंदनाचे कुडके मागले. ही मूर्त त्या कुडक्यांच्या मदीं आशिल्ली. मागीर मध्वाचार्यान ती देवळांत हाडून तिची थापणूक केली. उडपीक मध्वाचार्यांन आठ मठांची थापणूक केल्ली. हातूंत मध्वमतानुयायी संन्याशी रावतात. तातूंतलो दर एकलो संन्याशी एकाफाटल्यान एक अशा दोन-दोन वर्सांनी देवाची पूजा आनी धर्मीक कार्यां करता. हांगा दोन दोन वर्सांनी ‘खांदेपालट’ हो उत्सव जाता. ताका ‘पर्यायम’ अशें नांव आसा. ह्या उत्सवावेळार हांगा खूब यात्रेकार जमतात.
उडपीक चंद्रमौलेश्वर आनी अनंतेश्वर अशीं दोन आदल्या काळांतलीं देवळां आसात. परशुरामान हांगा शंकराची आराधना केल्ली. ताणें थापणूक केल्ल्या शिवलिंगाक ‘अनंतेश्वर’ म्हण्टात. तेखेरीज परशुरामान दर्याक हरोवन निर्मिल्ल्या नवभुंयेंतल्या सात क्षेत्रांतलें रजतपीठ हांगा आसा.
हांगाचें लोक चंदनाचें तेल काडपाचो, भात कांडपाचो आनी हेर जायते उद्येग करतात. हांगा कांय साकरेच्यो गिरणीय आसात.
