लोकांक यज्ञविरोधी मानल्यात. तेचप्रमाणे इंद्राचें वर्णनशिस्नदेवहन अशें केलां. शिव उपासनेचो मुखेल आचार म्हणून जगांतल्या खूबशा समाजांनी पुर्विल्ल्या काळासावन लिंगपुजा प्रचारांत आसा. जगाचें आदिकरणा जें अव्यक्त निर्गुन परब्रह्मा,ताचें मूर्त स्वरूप म्हल्यार शिवलिंग अशी , उच्च आध्यात्मिक कल्पना जायत्या पुराणांनी मांडल्या. लिंगाचे उत्पत्तीविशींच्यो कथा पुराणांनी सांगल्यात. लिंगपुराण,शिवपुराण,कूर्मपुरा,वामनपुराण हातूंत शिवाची उत्पत्ती,ताचे पराक्रम, लिंगाची अर्चना,विंगड विंगड लिंगांचें माहात्म्य अशे बरेचशे विश्य आसात. दक्षिण भारतांत तरातरांची खूब शिवालयां आसात.शिवपंचायतनाच्या देवळांत मदीं शिवलिंग आनी चारूय वटांनी सूर्य,गणेश,देवी आनी विष्णु हांची ल्हान ल्हान देवळां आसात.चडशे सगळ्या दर्ज्याचे लोक शिवलिंगाचीपुजा करतात. शैव ब्राह्मण वा गुरव वा जंगम ह्या नांवाची शिवलिंगाच्या पुजा-याची एक स्वतंत्र जात उत्पन्न जाल्या. चलआनी अचल अशा दोन प्रकारांची लिंगां आसतात. लिंगप्रतिश्ठा, अर्चना,स्नानविधी हांचें वरणन बौधायन गृह्यशे॑षसुत्रांत केलां.पुजा षोडशोपचारांनी वा कृत्रीम अशी दोन तरांची आसता.कृत्रीम लिंगां हिं लांकुड,फातर, धातू, रत्नां, शिंपल्यो,फटीक, माती,रेंव हांचेपसून केल्लीं आसतात. नर्मदेंत मेळपी बाणलिंगां खूब पोरन्या काळासावन प्रसिद्द आसात. प्रसिद्द बारा ज्योतिलिंगां शिवाच्या विर्यांतल्यान निर्माण जाली अशी पुराणकथा आसा.पंचमहाभुतांचीं प्रतिका म्हणून कांय देवळांतलीं लिंगां प्रसिद्द आसात. शिवाचो भक्त बाणासूर हाणें चवदा कोटि शिवलिंगांची विंगड विंगड सुवातींनी स्थापणूक केली अशी कथा आसा.कांय लिंगांनी पृथ्ठभागाचेर एकशें आठ वाएक हजार लिंगां कोरांतिल्लीं आसात. कांय पुर्विल्ल्या देवळांनी मूखलिंगां आसात. कर्नाटकांतले लिमगायत हे लिमगाचि पुजा करतात. ते पाशाणाचें शिवलिंग सदामच आपल्या आंगाचेर दवरतात.
कों. वि. सं. मं
लिंगम :एक वन्य जमात. आसाम प्रदेशांतल्या खासी दोंगराच्या अस्तंत भागा हांची वसणूक आसा. वंशशास्त्रज्ञांच्या मतान खासी आनी गारो ह्या दोन जमातीमतल्या संकरांतल्यान ही जमात निर्माण जाली. हे लोक रंगान काळे आसून लांबायेन मोटवे आसतात. तांचें मुखामळ तिबटी, ब्रह्मी लोकांवरी म्हणजे मोंगोली सया मारपी आसतात. दादले बिन हाताचे कोट घालतात आनी रुंद लंगोटी न्हेशतात. माथ्याक ते लोकरीची टोपी वा पागोटें घालतात.बायलो कमराक फकत रंगीत लुगट गुटलायतात. त्यो गळ्यांत निळ्या मणयांच्यो माळी आनी कानांत जड कडीं घालतात. दादले कानांनी आनी हातांनी कडीं घालतात. जांचेकडेन थाळयेवरी जायत्यो घामटी आसतात तांकां ते गिरेस्त समजतात. तांचीं घराम कोंड्याची पूण घटमूट आसतात आनी तीं दोंगुल्लेचे देंवतेचेर आशिल्ल्यान तांची एक वट जमनीर आनी दुसरी वट कोंड्याच्या आदाराचेर आसता. घराच्यो जमनी कोंड्याच्योय आसतात. ते जमनीर वा शेंदरेर न्हिदतात आनी झाडाचे सालीपसून तयार केल्लीं पांगरुणां वापरतात. हे लोक पुर्वजांची आनी देवतांची पुजा करतात. मूळ स्त्री,ऋ॑षीदेवता आनी रानांतलो सैतान हांकां राखण, समृध्दी आनी रोगनिवारण खातीर जनावरां-सुकण्यांचो बळी दिवप हप तांचो धर्मीक कार्यक्रम. तांच्यांत एका घराण्यांतल्या चले-चलयांकडेन लग्नां जायनात. गारो जातीकडेन तांचो लग्नसंबंद जाता, कोंबयो आनी दुकरा मारून खावप आनी भरपूर सोरो पियेवप होच तांचो मुखेल लग्नविधी आसता. तांची कुटूंब पद्दत मातृसत्ताक आसून वारसो पद्दत खासी लोकांवरी आसता. हे लोक मडेम लासयतात. मडें लासचे पयलीं ताकां बैल मारून गांवजेवण दिवचें पडटा. दर खेपे बैल मेळप कठीण आशिल्ल्यान तो मेळसर मडेम घरांत स-स म्हयने पडूनन उरलें तरी तांकां कांयच दिसना. मड्याचो अस्थी घरामुखार फोंड मारून पुरतात आनी यादस्तीक म्हणून ताचेर एक फातर दवरतात. शेती हो तांचो मुखेल धंदो.दर दोन वर्सानी ते शेतीखातीर नवी सुवात सोदतात. रानांहारून आनी लासून ते त्या जाग्यार शेत रोयतात. ताका लागून तेएकाच जाग्यार थीर नासतात. ते तांदूळ आनी कड्डणांचें पीक काडटात. लाख पिकोवपाचो धंदो ते व्हड प्रमाणांत करतात.भाताचें पीक तांकां मेळनाशिल्ल्यान ते रानकेळीं,कोंडे वा वेत हांचे तरणे कोंब खातात. ते फोंड मारून तातूंत जनावंरा घरतात आनी विकयाळी वनस्पत उदकांत उडोवन नुस्तें घरतात.
कों. वि. सं. मं
लिंगायत:एक संप्रदाय.ह्या संप्रदायाचे लोक सरिराचेर लिंग धरन करतात, देखून तांकां लिंगायत, लिंगांगी, आनी लिंगावत अशींय नांवां आसात. हे लोकसिवाचे उपासक आशिल्ल्यान तांकां वीरशैव आनी शिवशरण अशींय नांवां आसात. ह्या लोकामची वसणूक चड करून कर्नाटक आनी दक्षिण महाराष्ट्रांत आसा. बसवेश्र्वर हो लिंगायत संप्रदायाचो पुरस्तकर्तो. तो जातिभेदााड आशिल्लो. जे लोक लिंग धारण करतात, ते सगळे समान दर्ज्याचे
