خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان/جڵدی 06/1
| ←05 | خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان (1931) by جڵدی 1 |
07→ |
6. فەسڵی شەشەم[edit]
ئەحواڵی کورد تا ئەمڕۆ
6.1. کورد تا دەوری نادر شاهـ[edit]
کوردستان بە گوێرەی تەعریفی شەرەفنامە، لە وەقتی خۆیدا زۆر گەورە بووە و گەلێ حکوومات و ئیماراتی کوردی تیا بووە، بەڵام لە دواییدا سیاسەتی تورک بەرەبەرە پچووکی کردەوە. موعاهەدەی ساڵی ١٠٤٩ (١٦٣٩ی میلادی) بە کوللی، ئێرانی لە تەجاوزکردنی خەتی زاغرۆس مەنع نەکرد، بەڵام حکوومەتی عوسمانی لە دەوری شاهانی سەفەویدا بە تەدریجی هەموو وڵاتانی غەربی ئێرانی لەگەڵ قەتعەی قەفقاسیادا هێنایە ژێر حوکم و حاکمیەتی خۆی، (فۆن هاممەر). لە نەتیجەی تەبدیلی ئەم سنوورە سیاسییەدا بەشی زۆری کورد و کوردستان کەوتە ژێر ئیدارەی عوسمانییەوە، چونکە حکوومەتی عوسمانی ئیتر پەروای لە ئێران نەکرد، بەرەبەرە لە کوردستاندا سیاسەتی مەرکەزی تەعقیب و تەتبیق ئەکرد و بە تەبیعەت مەقسەدی لەم سیاسەتەش غەیری شکاندنی نفووزی ئیمارەتانی کورد و بەرەبەرە لەناوبردنیان و قایمکردنی حوکم و نفووزی مەرکەزیی تورک شتێکی تر نەبوو.
یەکێ لەوانە کە بۆ تەتبیقی ئەم سیاسەتە زۆر فەعالییەتی نواندووە، مەلیک ئەحمەدی پاشای زاوای سوڵتان مورادی ڕابیع بووە. ئەم زاتە لە دوای فەتحی بەغدا، بوو بە والیی دیاربەکر و بۆ شکاندنی نفووزی ئومەرای کورد و لەناوبردنیان دائیمەن لە شوێن بیانوودا ئەگەڕا و بە سەر هیچ فرسەتێکەوە نەئەچوو. لە ساڵی ١٠٤٨ی هیجریدا لە دیاربەکرەوە قووەتێکی لەگەڵ خۆی برد و چووە سەر ئەمیری مزووری و عیمادییە، یوسف خان و وڵاتەکەی زەوت کرد و خۆیشی هێنایە دیاربەکر و خستییە حەپسخانەوە. لە دوای وەفاتی سوڵتان موراد ١٠٠ کیسە جەریمەی لێ سەند و ئینجا بەرەڵای کرد (ئەولیا چەلەبی).
لە عەینی ساڵدا بیانوویەکی بە ئەمیری بتلیس گرت و لەشکری کردە سەری. لە دوایی تەوەسوتی بەعزێ ئومەرا و وەرگرتنی بەرتیلێکی قورس ، ئینجا وازی لێ هێنا. هەر بەو قووەتەوە چووە سەر سنجار و موحاسەرەی کرد و کوشتارێکی زۆر و تەخریباتێکی بێ‌غایەتی تیا کرد.
لە ساڵی ١٠٥٠ی هیجریدا والیی ئەرزڕۆمیش هەر بە عەینی فکر و مەقسەد و بە بەهانەی شکاتی عەجەمەکانەوە لەشکری کردە سەر ئەمری شووشیک کە مستەفا بەگ بوو. قەڵاکەی بە یارمەتیی کوردانی ئەو ناوە زەوت کرد و وڵاتەکەیشی ساف لە ساف تاڵان کرد (ئەولیا چەلەبی، جڵدی ٢)
مەلیک ئەحمەد پاشا لە ساڵی ١٠٦٦ی هیجریدا بوو بە والیی وان و بە سەر بتلیسدا چوو بۆ ئەوێ. ئەمیری بتلیس خدمەتێکی خاریقولعادەی کرد و هەدیە و بەهییەیەکی زۆری دایە. وەلحاڵ ئەوەندەی پێ نەچوو بەهانەیەکی لە سەر دۆزینەوە و لەشکری کردە سەر ئەمیری بتلیس، عەبداڵ خان. سەبەبی حەقیقیی ئەم تەعەڕوزە، گوایە لە دوای فەتحی بەغدا بۆ تەبریک نەچوونی عەبداڵ خان بوو و سوڵتان موراد لێی عاجز بوو. خولاسە نە ئیسترحامی ئەمیر عەبداڵ و نە تەوەسوت، پارەی کرد. مەلیک ئەحمەد بە ئۆردوویەکی زۆرەوە کە بەشی گەورەی دیسان ئومەرای کورد بوو، هاتە سەر بتلیس. لە دوای موحاسەرە و شەڕێکی قورس، شارەکەی گرت و تاڵانی کرد. ماڵ و دەوڵەتی ئەمیر عەبداڵ کە دەمێک بوو ئومەرای تورک دانیان لێ تیژ کردبوو، بە تەواوی کەوتە دەسیان و عەبداڵ خان، بە خۆی و ماڵ و منداڵیەوە بە هەزار حاڵ نەجاتی بوو، (ئەولیا چەلەبی، جڵدی ٤). زۆر غەریبە کە لەم هجووم و تەعەڕوزەدا ئەوەی زۆر زۆر بۆ مەحوی ئەمیری بتلیس سەعی کرد دیسان هەر کورد بوو و لە هەمووی زیاتر کوردانی مەحموودی بوو. ئەم مەلیک ئەحمەد پاشایە بەم سیاسەتی فەوتاندنەی، ئیشی گەیاندە ڕادەیەک کە کوردستانی گەورە بە تەواوی پچووک بووەوە و هاتە سەر وڵاتی وان (ئینسقلۆپەدیای ئیسلام، جڵدی ٣).
لە جوملەی عەجایباتی ئەم دەورە، زهووری مەهدییەکی کورد بوو لە مەنتیقەی مووسڵدا (١٦٦٦ی میلادی)، ئەم شەخسە شێخزادەیەک بوو و نیهایەت حاکمی مووسڵ و عیمادییە تەعقیبیان کرد و گرتیان. سوڵتان محەمەدی چوارەم ئەم ئیشەی بە عەفو و شەفەقەت بڕیەوە و مەهدی گیراوی هێنایە ئەستامۆڵ و خستیە مەعییەتی خۆیەوە (هاممەر).
ئیمارەتی بەبە، لە مەبادیی عەسری هەژدەمینی میلادیدا لە شارباژێر لە تەڕەفی سلێمان بەگ، وەیا بابا سلێمانی کوڕەزای فەقێ ئەحمەدەوە تەشکیل کرا. تەفسیلاتی وەقائیعی ئەم ئیمارەتە لە «تاریخی وڵاتی سلێمانی» و جڵدی دووەمی ئەم تاریخەدا باس کراوە.
کوردی عێراق لە زەمانی شاە حسێنی بێ‌هێزدا و لە تاریخی ١١٣٢ی هیجریدا هەمەدانیان موحاسەرە کرد و نەفسی پایتەختی ئێرانیشیان تەهدید کرد. لە زمانی شاە تەهماسبی دووەمدا و لە ١١٣٥ی هیجری (١٧٢٢ی میلادی)دا ئەو ئۆردووەی کە بۆ سەندنەوەی ئەسفەهان لە مەحموود خانی ئەفغانی نێررابوو، لە ژێر قۆماندای ئەمیر فەرەیدوونی کورددا بوو. ئەم زاتە بە سەبەبی جورئەت و جەسارەتی خۆی لە وەقتی هجوومدا کەوتە دەس ئەفغانییەکان، بەڵام لە دواییدا بە عەهد و پەیمان بەریان دا و گەڕایەوە جێگەی خۆی و لە پاشدا چووە لای حکوومەتی عوسمانی (فۆن هاممەر). والیی بەغدا، حەسەن پاشا، لە ١١٢٧ی هیجریدا قووەتێکی ناردە سەر عەشائیری بڵباس و تەئدیبی کردن و بەکر بەگی بابان کە خەریک بوو کەرکووک زەوت بکا، لە دوای شەڕێک گیرا و کوژرا و وڵاتی بابان بە کوللی کەوتە ژێر ئیدارەی حکوومەت. وڵاتی «سۆران»یش لە تەڕەف ئەم والییەوە کە سیاسەتی ئیمحای تەعقیب ئەکرد، تاڵان و وێران کرا. عەسکەریش نێررایە سەر سنجار و ئەم دەفعەیەش کوشتارێکی زۆری تیا کرا.
لە ساڵی ١١٢٩ی هیجریدا کوردی ئێرانی، لیوای باجەلانیان زەوت کرد. لە ساڵی ١١٣٦ی هیجری (١٧٢٣ی میلادی)دا لە بەینی عوسمانی و ئێراندا حەرب ئیعلان کرا. ئۆردووی حەسەن پاشا ڕووی کردە کرماشان. قووەتی ئومەرای کوردی، هەموو لەگەڵ بوو. عەبدولباقی خانی والیی کرماشان بێ شەڕ شارەکەی بەجێ هێشت. والیی ئەردەڵان کە عەلیقولی خان بوو، بە سەبەبی عەزلیەوە لە تەڕەف ئێران، موراجەعەتی بە بەغدا کرد و تەڵەبی موساعەدەی کرد، وەلحاڵ لە تەڕەف قۆماندانی ئۆردووەوە، خانە پاشای بابان بۆ زەوتکردنی ئەردەڵان مەئموور کرا. عەلیقولی خان لەگەڵ دەستە و دائیرەی خۆیا ئیتاعەتی کرد و بەم تەرحە ئەردەڵان کەوتە دەس حکوومەتی عوسمانی. قووەتێکی تریش نێرابووە سەر لوڕستان. والیی ئێرە کە عەلیمەردان خان بوو، پشتی بە شاە تەهماسب ئەستوور بوو، لە بەر ئەمە گوێی نەدایە حکوومەتی عوسمانی. قۆماندانی عوسمانی، عەبدوڕەحمان پاشا، وڵاتی لوڕستانی داگیر کرد و عەلیمەردان خانیشی شکاند. عەلیمەردان خان ئەوەڵەن ڕایکرد، بەڵام لە دواییدا ئەویش مەجبووری ئیتاعەت بوو.
ئۆردووی عوسمانی، زستانی لە کرماشاندا ڕابوارد و ساڵی دوای ڕووی کردە هەمەدان و لە دوای موحاسەرە بە زۆر زەوتی کرد و گەلێ کوشتاری تیا کرد. ئۆردووی عەجەم بۆ سەندنەوەی ئەم شارە گەلێ هەوڵی دا بەڵام هیچی پێ نەکرا و حەتا ئەو ئۆردووەی کە لە تەڕەف شاهزادە لوتف میرزاوە نێررابوو، لە تەڕەف خانە پاشا و ئیبراهیم پاشاوە بە تەواوی شکێنرا و لوتف میرزاش ئەسیر کرا. ئەم غەلبەیە عەشائیری زاغرۆسی هەموو خستە ژێر تاعەتی خەلیفەوە. بۆ تەواوکردنی ئەم زەفەرە، والیی مووسڵ لەگەڵ قووەتێکی مناسبدا نێررایە سەر عەشائیری بەختیاری.
لە تاریخی ١١٣٩ی هیجری (١٧٢٦ی میلادی)دا فاسیلەیەک بە شەڕ درا. ئەحمەد پاشای والیی بەغدا کرا بە سەرعەسکەر و ئۆردوو تەقویەت کرا، مەوجوودی گەیشتە سەدهەزار و بەم قووەتەوە ڕوو کرایە پایتەختی ئێران. لەم سرەیەدا بە دەس ئومەرای ئەفغانەوە بوو. ئەشرەف خانی ئەفغانی، کە ساحێبی ئەمر و نەهی بوو، بیلزات خۆی بە ئۆردوویەکەوە چوو بە پیر ئۆردووی عوسمانییەوە و لە ناو ئۆردووی عوسمانیدا و لە بەینی کوردان و ئومەرای کوردانا گەلێ پڕۆپاغەندەی کرد.
بە ناموناسیبی شەڕی سوننی لەگەڵ سوننیدا تەفرەی دان و بە ئومێدی ڕوتبە و مەسنەدیش ئومەرای هەڵخەڵەتاند و بەم تەرحە لە ناو ئۆردووی عوسمانیدا گەلێ تەڕەفداری بۆ خۆی پەیا کرد. واقیعەن کە بەرەنگاری یەک بوون، بەشێکی کوردەکان چوونە سەفی ئەفغانەکانەوە. لای ڕاستی ئۆردووی عوسمانی، کە ئیدارەکەی لە ئومەرای بەبەدا بوو ، بەرامبەر بە ئۆردووی ئەفغان هیچ شەڕی نەکرد و بە هەموو قووەتی خۆیەوە گەڕایەوە دواوە. نیهایەت ئەم حاڵە بوو بە سەبەبی ڕەجعەتی عموومی. نزیکەی دوانزەهەزار کەسێک لە تورک کوژرا و بەشێکیشی ڕایکرد و ئەو قووەتی کوردە کە تا ئەو وەقتە هێشتا موتەرەدید بوو، ئەوانیش ئیلتحاقی ئۆردووی ئەفغانیان کرد. ئەحمەد پاشای بێ‌تاڵع هەموو بارگرانی خۆی بەجێ هێشت و خۆی گەیاندە کرماشان، ئەشرەف خان، تا قاپیی ئەو شارە لە شوێنی نەبووەوە.
ئەحمەد پاشا بۆ ساڵی دوایی ئۆردوویەکی ٦٠٠٠٠کەسیی پێکەوە نا، بەڵام سوڵحی بەینی ئەشرەف خان و حکوومەتی عوسمانی بووە مانعی شەڕێکی تر. لە نەتیجەی ئەم سوڵحەدا هەمەدان، کرمانشاە، ئەردەڵان و لوڕستان درا بە حکوومەتی عوسمانی و موقابیل بەمە، بابی عالیش شاهیەتی ئەشرەف خانی تەسدیق کرد . ئومەرای کورد لەم ئیشەدا بە غەیری شەڕ، مەساری شتێکیان دەس نەکەوت و ئەشرەف خان بۆ تەئمینی مەوقعی خۆی هەموویانی دیسان تەسلیمی حکوومەتی عوسمانی کردەوە.
6.2. کورد تا ئەواسیتی عەسری سیانزەمینی هیجری[edit]
نادر شاهـ
لە ئەواخیری حکوومەتی سوڵتان ئەحمەدی سالیسدا وەزعییەتی داخڵییە و سیاسییەی ئێران بە کوللی گۆڕا و سەبەبی ئەساسیی ئەم تەبدیلانە موهیممەش، شەخسی تەهماسب قولی خان یەعنی «نادر» بوو . تەهماسب قولی خان لە دوای زەبتی ئەسفەهان، ئەشرەف خانی لە شیرازدا تەنگەتاو کرد و گرتی و کوشتی و بەم تەرحە حکوومەتی سەفەوی بە قووەتی خۆی ئیحیا کردەوە و لە دوای ئەمە حکوومەتی شاە تەهماسبی دووەم داوای ئەو وڵاتانەی غەربی ئێرانی کرد کە لە تەڕەف ئەشرەف خانەوە درابوو بە حکوومەتی عوسمانی.
تەهماسب قولی لە ١١٤٣ی هیجریدا کوتوپڕ هەڵیکوتایە سەر ئۆردووی عوسمانی کە لە ژێر قۆماندای عوسمان پاشادا لە ژوور هەمەدانەوە لە ئۆردووگاهدا بوو. لە دوای ئەمە کە ئەم ئۆردووەی شکاند و قووەتی تۆپچی لەگەڵ هەموو مەلازیمە و ئەشیای حەربی لێ زەوت کردن، بە ئاسانی هەمەدانیشی گرت و ڕووی کردە کرماشان و موحافزی ئەم شارەشی فڕێدایە دواوە و هەموو بارگرانی لێ زەوت کردن. ئۆردووی تورک زایعاتێکی زۆری بوو و بە پەرێشانی تا پشتی حدوود یەعنی تا زەهاب و خانەقین گەڕایەوە دواوە.
ئەم دەستوبردەی نادر قولی، بە تەبیعەت لە بەینی دوو دەوڵەتدا بووە سەبەبی ئیعلانی حەرب. ئەحمەد پاشای والیی بەغدا دیسان بوو بە سەرعەسکەر و لەگەڵ ئۆردوودا حەرەکەتی کرد. زەهاو (= زەهاب)ی کرد بە ئوسسەلحەرەکە و لە دوای چەند ڕۆژێ کرماشانی گرت. ئەم موەفەقییەتە حاکمی ئەردەڵان (= ئەردیلان)ی دیسان کرد بە تەڕەفداری تورک. ئەحمەد پاشا نیهایەت بە خۆی و ئۆردوویەوە هاتە نزیکی هەمەدان. لە ١٦ی ئەیلوولی ساڵی ١٧٣١ی میلادیدا لە «قوریجان»دا کە قۆناغێک لەم لای هەمەدانەوە بوو، لەگەڵ ئۆردووی شاە تەهماسبدا شەڕێکی قورسی بوو. نیوەی ئۆردووی ئێران مەحو بووەوە و هەموو تۆپچی و بارگرانی دەس ئۆردووی عوسمانی کەوت و بە عەکسی ئەم غەلبە عەزیمە، هەرچەندە بەعزێ ئەحواڵ، ئەحمەد پاشای مەجبووری سوڵح کرد، بەڵام تەهماسب قولی بەم سوڵحە ڕازی نەبوو. وەلحاڵ بە گوێرەی ئەم سوڵحە تەبرێز، ئەردەڵان، هەمەدان، کرمانشاە، حەوێزە و هەموو لوڕستان بۆ ئێران ڕەت کرایەوە.
تەهماسب قولی لە عەینی ساڵدا بە ئۆردوویەکی سەدهەزار کەسییەوە دیسان ڕووی کردە حدوودی عوسمانی. بیلزات خۆی لەگەڵ ئۆردووی ئەسڵیدا بەغدای تەهدید کرد و قووەتێکیشی لە قۆماندای نێرگس خاندا بۆ تەڕەفی کەرکووک نارد. ئەم قۆڵە بە سەر توزخورماتوودا ڕۆیی و هەر وڵاتێکی هاتە پێش، وێران و تاڵانی کرد و زوڵم و شەناعەتی ئەم نێرگس خانە لە حەد بەدەر بوو، ژن و منداڵیشی لە دەس نەجات نەبوو. ئەتڕافی کەرکووکیشی بەم دەردە برد و لە دواییدا ڕووی کردە مووسڵ و لە دوای موحاسەرە و تەزییقاتێکی کەم، هیچی پێ نەکرا و گەڕایەوە. ئۆردووی ئەسڵی کە لە ژێر ئیدارەی نادر قولیدا بوو، لە ١٧٣٣ [ی میلادی]دا لە «بوهرز» لە سیروان پەڕیەوە و دەوری بەغدای گرت.
ئەحمەد پاشا، ئەمیری کۆیسنجەق و حەریری بەرامبەر بە قۆڵی کەرکووکی عەجەم سەوق کردبوو، بەڵام قووەتی کۆیە زۆر کەم بوو، شکا و ئەمیرەکەشیان کوژرا. تۆپاڵ عوسمان پاشا، کە لەگەڵ ئۆردوویەک بۆ معاوەنەتی بەغدا نێررابوو، لە ١٩ی تەمووزی ١٧٣٣ی میلادیدا لە نزیک مەسەبی شەتی ئەدهەم لەگەڵ نادر قولیدا کەوتە شەڕ و مەغلووبی کرد. زایعاتی ئۆردووی ئێران لەم شەڕەدا نزیک ٣٠٠٠٠ مەقتوول و ٣٠٠٠ ئەسیر بوو. لە دوای ئەم موەفەقیەتە ئەحمەد پاشای والی، لە قەڵای بەغدا هاتە دەرەوە و تەعەڕوزی کردە سەر قووەتی موحاسەرەی عەجەم و تەفروتوونای کردن.
نادر قولی لە دوای ئەم مەغلووبیەتە زوو خۆی کۆ کردەوە و لە موددەیەکی کەمدا ئۆردوویەکی بەقووەتی پێکەوەنا و دیسان ڕووی کردە عێراق. لەو وەقتەدا سەرعەسکەر، تۆپاڵ عوسمان پاشا، لە دەوری کەرکووک بوو. نیهایەت دوو ئۆردوو لە نزیک لەیلان بەرەنگاری یەک بوون (٢٦ی تشرینی ئەووەڵی ١٧٣٣)، شەڕێکی قورسیان کرد. ئۆردووی نادر قولی، هەم تازە و هەم بەقووەت بوو، وەلحاڵ ئۆردووی عوسمان پاشا هیلاک و کەم بوو. لە گەرمەی شەڕدا عوسمان پاشا لە ئەسپ کەوتە خوارەوە و وەفاتی کرد و ئیتر ئیدارە و قووەتی مەعنەوییەی ئۆردووەکەشی تێکچوو و زۆر خراپ شکا. هەموو قووەتی تۆپچی و بارگرانی ئۆردووی تورک دەس عەجەم کەوت. بەڵام نادر قولی، لەم زەفەرە گەورەیە ئیستیفادەی نەکرد و بۆ تەسکینی بەعزێ عوسیان لە وڵاتی فارس ویستی بگەڕێتەوە ئێران، لە بەر ئەمە لەگەڵ والیی بەغدا، ئەحمەد پاشادا بە گوێرەی حدوودی سوڵتان مورادی ڕابیع سوڵحی کرد و گەڕایەوە بۆ ئێران (١٧٣٣ی میلادی).
لە ساڵی ١٧٣٤ی میلادیدا نادر قولی تەعەڕوزی کردە وڵاتی قەفقاس و تەفلیسی زەوت کرد، لە بەینی موحافزەکانی قەڵای تەفلیسدا ٦٠٠٠ کورد هەبوو (ئینسقلۆپەدیای ئیسلام). لە عەینی ساڵدا دیسانەوە بەعزێ قووەتی ناردە سەر عێراق، بەڵام ئەم ئۆردووەی، بە یارمەتیی قووەتی کورد و عەرەب تا «سنە» فڕێدرایە دواوە و لەوێ پەرێشان کرا. شاە تەهماسبی دووەم لە ساڵی ١٧٣٨ی میلادیدا وەفاتی کرد. نادر قولی منداڵەکەی شاە تەهماسبی بە عینوانی شاە عەباسی سێیەم هێنایە جێگەی و خۆشی بوو بە وەکیلی .
لە ساڵی ١١٥٤ی هیجری (١٧٤١ی میلادی)دا دوو قۆڵی ئۆردووی عەجەم تەعەڕوزی کردە تەڕەفی مەندەلی و شەهرەزوور. لە ساڵی ١١٥٦ی هیجریدا نادر شاە دیسان ڕووی کردە عێراق، بەڵام والیی بەغدا تەفرەی دا و لە سەر قەولی ئەو ، بە ئۆردووە زۆرەکەیەوە بە سەر شارەزووردا ڕووی کردە مووسڵ. لافاوی خوێنڕێژیی نادر شاە، ئەوەندە بەقووەت بوو نە عەسکەر و نە قووەتی ئومەرا و عەشائیر خۆیان لە بەریا ڕانەگرت و بڵاوەیان لێ کرد. ئۆردووی ئێران لە دوای تاڵانکردنی شارەزوور، گەیشتە کەرکووک و موحاسەرەی کرد و لە دوای حەفتەیەک تەزییق، زەوتی کرد و نە شار و نە ئەتڕافی لە تاڵان و تەخریب نەجاتی نەبوو و لە ئەهالی و مودافعینی گەلێ کوژرا. نادر شاە لە دوای ئەمە لە زێی کۆیە (= زاب الصغیر) پەڕیەوە و هەولێریشی زەوت کرد و گەیشتە مووسڵ و ئەوەی لە ڕێگەیدا بوو، وێرانی کرد و قەرارگای خۆی لە «یارمچە» دامەزراند. لە مانگی ئەیلوولی ١٧٤٣ی میلادیدا شاری موحاسەرە کرد. لەم سرەیەدا قۆڵێکی تری ٤٠٠٠٠ کەسی عەجەم لە دەوری بەغدا بوو ئەو ناوەی تاڵان و وێران ئەکرد.
والیی مووسڵ، جەلیلی حاجی حەسەن پاشا، مودافەعەتێکی زۆر مەردانە و ئازایانەی کرد و نادر شاش بە هەموو قووەت و شیددەتی خۆیەوە تەزییقی مووسڵی کرد، بەڵام بێ‌فائیدە بوو. لە دواییدا بە قەسدی هەڵخەڵەتاندنی والیی مووسڵ وازی لە موحاسەرە هێنا و ڕووی کردە جەزیرەی ئیبنی عومەر و ئەهالی قەتڵ و عام کرد حەتا ژن و منداڵیش لەم موسیبەتە نەجاتیان نەبوو. لە دوای ئەم شەناعەت و وەحشەتە، نادر شاە گەڕایەوە مووسڵ و سەرلەنوێ چەند جارێک هجوومی کردە سەری، بەڵام نەیتوانی زەوتی بکا و ویستی بە بەعزێ شەرائیتی باش والیی تەفرە دا، فەقەت ئەمەش سەری نەگرت و مەجبوور بوو بە خۆی و لەشکریەوە گەڕایەوە تەڕەفی بەغدا. لە وەقتی شەڕی عێراق و شارەزووردا ئۆردوویەکی تریش لە جیهەت ئازەربایجانەوە شەڕی ئەکرد. خولاسە ئەم دەعوا بەتوولە ئەم جارەش بە تەشەبوساتی سوڵح ڕاوەستا. نادر شاە لە دوای ناردنی هەیئەتێکی موزاکەرە بۆ بەغدا، گەڕایەوە ئێران و موزاکەراتی سوڵح توولی کێشا.
موعامەلەی نادر شاە دەرحەق بە کورد زۆر خراپ بوو و کوردەکان ئەیانبوغزاند. حەتا دائیر بە شەڕی لەگەڵ تۆپاڵ عوسمان پاشادا بە لەهجەی گۆران، هەجونامەیەکیان بۆ هەڵبەستبوو. سەبەبی ئەم نەفرەتەش زوڵم و خراپەی نادر شاە بوو. لە جوملەی غەدری، عەزلکردنی سوبحان وێردی خانی حاکمی ئەردەڵان و لە جێگەی ئەو دانانی براکەی خۆی بوو، کە بووە سەبەبی عوسیانی کوردی ئەو ناوە.
لە ساڵی ١٧٢٧ی میلادیدا ویستی کە کوردی خۆراسان، عەشیرەتی چەمشکەزەک و قەرەچۆرلوو، بکا بە گژ تورکمانەکانا، کوردەکان بە گوێیان نەکرد و لە سەر ئەمە، نادر شاە بۆ جەزا، نەقڵی مەشهەدی کردن و لە ساڵی ١٧٤٧دا و لە چوونی بۆ سەر کوردانی خۆراسان لە ڕێگە لە ٢٣ی حوزەیران (بە ڕیوایەتێکی تر، ١٩)دا کوژرا (ئینسقلۆپەدیای ئیسلام)
لە دوای قەتڵی نادر شاە، ئێران شێوا و لەم بەینەدا فەعالییەتی کوردی ئێران زیادی کرد و حکوومەتی کوردیی زەند لەم سرەیەدا تەشکیلی کرد و لە ١٧٥٣ی میلادییەوە تا ساڵی ١٧٩٤ یەعنی ٤١ ساڵ دەوامی کرد. ئەم حکوومەتی زەندە، بە سەبەبی ئیلتیجا و مەقسەدی حیمایەی ئومەرای بابانەوە گەلێ جار لەگەڵ حکوومەتی عوسمانیدا تێکچووە و گەلێ حەرەکاتی عەسکەرییەی لە مەنتیقەی عێراق و شەهرەزووردا کرد. ئەم حەرەکاتانە بە تەفسیل لە تاریخی وڵاتی سێلمانیدا باس ئەکرێ. یەکێ لە ئەسبابی لەناوچوونی حکوومەتی زەند، بێ‌هێزی و کەمیی عەشیرەتی زەند بوو. نەیانتوانی بە تەواوی یارمەتیی ئەحفادی کەریم خان بدەن. بۆ تەلافیی ئەم نوقسانە کەریم خان بەعزێ عەشائیری کوردی نەقڵی شیراز کردبوو، ئەحمەدوەند، گورونی لەو عەشائیرانەن.
لە دوای ئینقڕازی حکوومەتی زەند، ئاغا محەمەد خانی قاجار دەرحەق بە عەشائیری کورد و باخسووس زەند، زوڵمێکی بێ‌ئەندازەی کرد و گەلێ ڕوئەسای کوشتن. لە خانەدانی کەریم خان، بە غەیری یەکێک (عەبدوڵڵا خان)، کەس لە دەسی ڕزگار نەبوو و زۆریشی لەم عەشائیرە بۆ جێگاکانی دووری ئێران تەهجیر کرد و عەشائیری تورکمانی هێنایە جێ (تاریخی ئێران. مالقۆڵم)
لە ساڵی ١١٩٣ی هیجریدا عەبدولباقی پاشای والیی مووسڵ کە یەکێ لە کۆڵەمنەکانی بەغدا بوو و بە زاڵمی مەشهوور بوو، سیرف بە قەسدی تاڵان، لەشکری کردە سەر عیمادییە و هەرچی ماڵیاتیان هەبوو دایە پێش خۆی و هێنای بۆ تەڕەفی مووسڵ. بەڵام خەڵکی عیمادییە کەوتنە شوێنی و تەنگیان پێ هەڵچنی و کوشتیان و تاڵانەکەیان گێڕایەوە. حکوومەتی قاجار کە لە دوای زەند لە ئێراندا تەشکیلی کرد، بەینابەین لەگەڵ حکوومەتی عوسمانیدا شەڕ و جیدالی بووە و تەعەڕوزی کردۆتە وڵاتی کورد. عەشیرەتی شکاک لە ژێر ئیدارەی سادق خانی ڕەئیسیدا گەلێ یارمەتیی دامەزراندنی حکوومەتی قاجاری کرد. لە ئیبتیدای دەوری فەتحعەلی خاندا سادق خان عوسیانی کرد بەڵام مەغلووب بوو (١٢١١ هـ).
6.3. کورد لە ئەواخیری عەسری هەژدەمین و عەسری نۆزدەمینی میلادیدا[edit]
والیی بەغدا بۆ تەسکینی وقووعاتی مەنتەفیک و تەئدیبی شاویزادە لە قووەتی کورد گەلێ ئیستیفادەی کرد (١٧٨٧، ١٧٨٨، ١٧٩٢). لە ساڵی ١٨١٢دا بابان عەبدوڕەحمان پاشا لە نزیک کفری لەگەڵ ئۆردووی والیی بەغدا شەڕی کرد و شکا. لەم وقووعاتەدا کوردی شەهرەزوور زایعاتێکی زۆری دا.
بە سەبەبی ئیلتیجای عەبدوڕەحمان پاشا حکوومەتی ئێران بە ئۆردوویەکەوە تەهدیدی بەغدای کرد و وڵاتانی نزیک حدوودی تاڵان کرد. ئەم موداخەلە و تەعەڕوزاتی ئێرانە، بە سەبەبی ئومەرای بابانەوە دەوامی کرد. وقووعاتی «تەیموور پاشای میللی»ش تەسادوفی ئەم دەورەی کرد. حکوومەتی عوسمانی لە سەر بەعزێ ئەسبابی ئیدارییە، لیوای ماردینی خستبووە سەر بەغدا، ئەهالیی ئەم مەنتیقەیە سێ نەوع بوو: بەشی تورکان لە شارەکانا ساکن بوون، قسمی شاخوداخی تۆرعابدین و قەرەجەتاغ بە دەس عەشائیری بەقووەتی کوردەوە بوو، تەڕەفی سەحراش بە دەس قەبائیلی عەرەبەوە بوو؛ بەڵام نفووز و قووەتی کورد بە سەر هەر دوو بەشەکەدا غالب بوو، واقیعەن ئەمانە تەنیا عەشیرەتێک نەبوون، بەڵام چونکە ئەوەندە لەگەڵ عەرەبدا تێکەڵییان نەبوو، پاکییەتی خوێنی خۆیان موحافەزە کردبوو و هەموویان خۆیان بە عەشیرەتی «میللی» وەیا مەنسووبی ئەزانی و گردبوونەوەیان بە دەوری ڕەئیسێکدا زۆر ئاسان بوو. بە گوێرەی ئەم کۆمەڵی و یەک‌دڵییەیان چ لە ناو ئۆردوویەکدا چ لە وەقتی نائەمینیدا، دائیمەن مومکین بوو کە ببنە عوزوێکی فەععال و تەهدیدکار، بەڵام هەر ئیحتیاجیان بە ڕەئیسێکی موقتەدیر بوو کە سەوق و ئیدارەیان بکا و ئەم ڕەئیسەش لە ئەواخیری عەسری دوانزەمینی هیجریدا پەیا بوو و ناوی «تەیموور پاشا» بوو. ئەم پاشایە لە خانەدانێکی مەشهووری کورد بوو و موددەتێک لە ئەستامۆڵدا گەلێ مەئموورییەتی گەورەی کردبوو. لە دواییدا هەرچۆنێ بوو لە بەر چاو کەوت و فورسەتێکی دۆزییەوە لە ئەستامۆڵ دەرچوو و هاتە لای عەشیرەتی «میللی»یەوە و بوو بە ڕەئیسیان .
سێر بوکینغام ئەڵێ: «تەیموور پاشا هەرچەندە جەردە و پیاوخراپی ئەو ناوە هەبوو، هەمووی هێنایە لای خۆی و بەم تەرحە زوو قووەتێکی مناسبی پێکەوە نا و تەجهیزی کردن. چونکە خۆی ئەساسەن شارەزای حەیاتی عوسیان و شەقاوەت بوو، ئەوەندەی پێ نەچوو کە لەو ناوەدا ناوبانگی دا و والییانی حەلەب و دیاربەکری خستە ترس و لەرزەوە» (مەزۆپۆتامیا، لاپەڕە ٢٩٣) باخسووس ڕێگەی بەینی حەلەب و دیاربەکر و مووسڵ عادەتەن بڕابوو، ئەووەڵ تەشەبوسی لابردنی ئەم تەهلوکەیە، بێ‌نەتیجە ما و نیهایەت والیی بەغدا، سلێمان پاشای گەورە، لە تەڕەف ئەستامۆڵەوە بۆ لەناوبردنی تەهلوکەی تەیموور پاشا مەئموور کرا. لە ساڵی ١٢٠٦ی هیجریدا بە ئۆردوویەکەوە هاتە مووسڵ و لەوێش نزیکەی سێ‌هەزار سوارێکی گرد کردەوە و بەشی زۆری ئەم ئۆردووە کورد بوو. والیی حەلەب، والیی ڕەققە، موتەسەڕیفی مەڵاتییەش بە خۆیان و قووەتیانەوە لەم ئۆردووەدا بوون. سلێمان پاشا ڕووی کردە ماردین. تەیموور پاشا بەرامبەر بەم قووەتە گەورەیە موەفەق نەبوو. بە هەزار حاڵ لە قەڵای بووک دەرچوو و چوو بۆ تەڕەفی حەلەب. لە دوای ئەوە سلێمان پاشا عەشائیری میللی بە شیددەت تەئدیب کرد. بیلزات وەیودە بەگی ماردینیش کەوتە ژێر شوبهەوە و عەزل کرا، تەڕەفدارانی تەیموور پاشا ئیعدام کران و سەعدوون بەگی برای تەیموور پاشا و مەحموود بەگی ئامۆزاشی لە ناو ئەمانەدا بوون. سلێمان پاشا لە پاشدا ئیبراهیم بەگی برای تەیموور پاشای کرد بە ڕەئیسی میللی.
ئەساسی ئەم هەموو شەڕ و دەعوایە زوعفییەتی ئیدارە بوو. جێگەیەکی وەکوو ماردین کە لە بن‌دەستی دیاربەکردا بوو، ڕەبتی بەغدا کرابوو، سووئی ئیدارە و ئیرتیکابی زوڵم لە حەد بەدەر بوو، لە نەفسی شاری ماردیندا پاشاگەردانی (ئەنارشی) بوو. چەندە دەفعە بەرامبەر بە موتەسەللیم، بە تفەنگچی‌باشی، بە وەیودە عوسیان و ئیختلال کرا. تەئسیراتی موزیڕڕەی لە مووسڵ و بەغدادا دوشمنایەتیی بەینی تورک و کۆلەمن و میللی ... الخ، ئومووری ئیدارە و ئیسترحامی ئەهالیی تێکومەکان دابوو.
سلێمان پاشا گەڕایەوە بەغدا و تەیموور پاشای بەردەس نەکەوت، لە پاش سێ ساڵ هاتە بەغدا و دەخالەتی بە سلێمان پاشا کرد و عەفو کرا و لە پاش بەینێک کرا بە والیی ڕەققە. بەڵام لەوێ چونکە لەگەڵ دوشمنە قەدیمەکانیدا کەوتە هەراوە، ئیشی ئیدارە زەحمەت بوو، نەقڵی سیواس کرا. لە دوای ئیبراهیم بەگ، ڕیاسەتی عەشائیری میللی کەوتە دەس ئەیووب بەگ و موددەتێکی زۆر بە دەستیەوە ما و بە سەربەخۆیی حەرەکەتی کرد و حکوومەتی عوسمانی نەئەناسی. لە دواییدا لەشکری هاتە سەر و لە پاش شەڕێکی زۆر گیرا و برایە دیاربەکر و لەوێ لە حەپسخانەدا وەفاتی کرد. لە دواییدا ڕیاسەت ئینتیقالی کردە تیماوی بەگ، کە کوڕەزای تەیموور پاشابوو. ئەم ڕەئیسە لە شەڕ و دەعوای بەینی حکووماتی عوسمانی و میسردا فرسەتی دی و یارییەی ئیبراهیم پاشای دا و حەتا ماردینیشی زەوت کرد، بەڵام لە موسادەمەیەکدا کوژرا. لە دوای ئەم زاتە و لە پاش ڕەجعەتی لەشکری میسر، حکوومەتی عوسمانی ئەو ناوەی دیسانەوە داگیر کرد و بە سەبەبی بێ‌ساحێبی، عەشیرەتی میللی تووشی بێ‌هێزی و فەقیری بوو، عەشائیری تەی و شەممەر تەنگیان پێ هەڵچنی و دێهاتی وڵاتیانی زەوت کرد. لە پاش بەینێک مەحموود بەگی کوڕی تیماوی بەگ، ویستی عەشیرەتەکەی کۆ کاتەوە و والیی شام میقدارێ عەسکەری دایە و وردەوردە عەشائیری عەرەبی لە ئەرازیی میللی دەرکرد و عەشیرەتەکەی کۆ کردەوە و لە وێرانشەهردا قەڵایەکی دروست کرد. لە پاشدا تووشی تەعەڕوزی عومەر پاشای دیاربەکر بوو و گیرا و برایە حەپسخانەی دیاربەکر. ئیبراهیم بەگی کوڕی، ئیلتیجای کردە میسر، بەڵام هیچی بۆ نەکرا؛ لە دواییدا چووە ئەستامۆڵ و بە واسیتەی خەدیو ئیسماعیل پاشاوە عەفوی باوکی لە سوڵتان عەبدولعەزیز ئیستیحسال کرد و گەڕایەوە، باوکی لە دیاربەکر نەجات دا. لە پاش بەینێک مەحموود بەگ مرد و لە مەبادیی سەڵتەنەتی سوڵتان عەبدولحەمیددا ئیمارەتێکی بەقووەتی بۆ ئیبراهیم پاشا بەجێ هێشت.
لە ساڵی ١٢٢٣ی هیجریدا سەدرولئەعزەم کورجی محەمەد ڕەشید پاشا، بە ئۆردوویەکەوە بۆ تەئمینی ئاسایش تا دەوری مووسڵ هات و لە وڵاتی بادیناندا بەعزێ حەرەکاتی کرد، عیمادییە و قەڵاکانی تری زەوت کرد و زۆری لە ئومەرای کورد قەتڵ و نەفی کرد. هەر ئەمیری ئەرزن، دەروێش بەگ، بە واسیتەی ئیتاعەتەوە لەم شەڕە نەجاتی بوو (تاریخی مووسڵ).
لەم دەورەدا ئیدارەی کوردستان زۆر پەرێشان بوو. ئەهالی بە خۆیان و ماڵ و ڕۆحیانەوە دائیمەن لە ژێر تەهلوکەدا بوون، ئومەرا و مەئموورین دائیمەن ماڵی ئەهالییان وێران ئەکرد. موحافزی وان، محەمەد دەروێش پاشا، نەفسانییەتی لەگەڵ موتەسەڕیفی مووش، سەلیم پاشا بوو، لە ساڵی ١٢٣٣ی هیجریدا عەشیرەتی «سەبکی»ی لێ هان دا و بەعزێ عەشیرەتی تریشی لەگەڵ ڕێک خست و بەعزێ نەواحیی مووشی پێ تاڵان کردن. سەلیم پاشاش بەرامبەر بەمە، چپلاق شێخ ناوێکی لەگەڵ بەعزێ قودرەتی کورد ناردە سەر عادڵجواز و ئەو ئەتڕافەی ساف لە ساف تاڵان کرد و بەم تەرحە ئەم پاشا ناموبارەکانە بۆ وێرانکردنی وڵاتەکەیان کەوتبوونە موسابەقەوە (تاریخی جەودەت، جڵدی ١١، لاپەڕە ٢٠)
ئەم دەروێش پاشایە عادەتەن حکوومەتی نەئەناسی؛ جارجار بۆ مەنفەعەتی خۆی، تەعەڕوزی ئەکردە وڵاتانی ئێران و حکوومەتی تووشی موشکیلاتی سیاسی ئەکرد. لە واندا سککەی لێ ئەدا. لە سەر ئەم ئەحواڵەی، بۆ قیرشەهر تەحویل کرا و نەچوو و عوسیانی کرد و بووە سەبەبی مەحوی خەلەفی یومنی پاشا. لە دواییدا سەرعەسکەر حافز عەلی پاشا، بە قووەتێکی زۆرەوە هاتە سەر وان و گرتی، دەروێش پاشای عاسیی گرت و ئیعدامی کرد.
عوسیانی ئەهالیی دیاربەکریش لە بەهرام پاشا هەر لەم دەورەدا بوو. بەهرام پاشای والی مەجبوور بوو تەڵەبی معاوەنەتی لە ڕەئیسی عەشیرەتی میللی، ئەیووب بەگ کرد و لە ئەتەنە و سیواسیشەوە بەعزێ معاوەنەتی بۆ هات و عوساتی تەئدیب کرد.
لە ساڵی ١٢٣٦دا حدوودی شەرقی عوسمانی بە سەبەبی تەجاوزاتی عەشائیر و ئەشقیای ئێرانەوە کەوتبووە تەهلوکەوە. ڕێگەی بایەزید (= ئەرزڕۆم) بڕابوو. لە لایەکی ترەوە ٥٠٠ ماڵێکی عەشیرەتی حەیدەرانلی لە ئێرانەوە هاتبوونە دەوری مووش. حکوومەتی ئێران ئەمانەی بە شیددەت تەڵەب ئەکرد. ئەم ئەحواڵە بووە سەبەبی نزاعێکی سیاسی لە بەینی دوو حکوومەتدا، زاتەن لەم دەورەدا ئەحواڵی ئێرانیش زۆر عەجائیب بوو. محەمەدعەلی میرزای حاکمی کرمانشاە و عەباس میرزای حاکمی ئازەربایجان هەر سەربەخۆ حەرەکەتیان ئەکرد و بۆ تەعەڕوز لە وڵاتانی حدوودی عوسمانی دائیمەن بیانوویان ئەگرت و ئەوزاع و حەرەکاتی ئومەرای بابان، بۆ محەمەدعەلی میرزا دائیمەن وەسیلەی موداخەلە بوو. وەزعییەتی وەلیعەهد عەباس میرزا دەرحەق بە تورکیا خراپتر بوو، هیچ گوێی نەئەدایە موعاهەدە و موسالەحە. مەسەلەن ئەبینین کە قووەتێکی عەجەم لە پڕێکا لە حدوودی وان تێئەپەڕێ و قەڵایەکی وەکوو «جاری»ی عوسمانی موحاسەرە ئەکا، لە لایەکی تریشەوە قۆڵێک لە ئەشقیای ئێران تا مووش دێ و لەگەڵ سەلیم پاشای موتەسەڕیفدا شەڕێکی دوور و درێژ ئەکا! (تاریخی جەودەت، جڵدی ١١)
عەباس میرزا نیهایەت لە مەشغووڵیەتی حکوومەتی عوسمانی لەگەڵ یۆناندا ئیستیفادەی کرد و لە پڕێکا لە ١٢ی زیلحەججەی ١٢٣٧ی هیجریدا تەجاوزی حدوودی کرد، تۆپراق قەلعە و بایەزیدی زەوت کرد. قۆڵێکی تری ئۆردووی ئێران بە دوای عەشیرەتی حەیدەرانلیدا ڕووی کردە دیاربەکر، بتلیسی زەوت کرد و وڵاتەکەی وێران کرد و زۆری لە ئەهالی بە دیلی برد. موتەسەڕیفی مووش، سەلیم پاشا، ئیتاعەتی کردن. قۆڵێکی تریشی ڕووی کردبووە ئەرجیش و زەوتی کرد.
لە تەڕەف عێراقەوە شاهزادە محەمەدعەلی میرزاش ڕووی کردە بەغدا و تا شەهرەبان هات، بەڵام دواد پاشا والی، بە حوسنی تەدبیری خۆی مەنعی زەرەری کردن. نیهایەتی زستان هات بە سەردا و ئۆردووی عەجەم گەڕایەوە ئێران. ساڵی دواییش عەباس میرزا دیسان تەعەڕوزی کرد و ئۆردووی جەلال پاشای کە بۆ سەندنەوەی تۆپراق قەلعە هاتبوو شکاند. لە دواییدا نەخۆشیی ڕشانەوە ئۆردووی ئێرانی گێڕایەوە دواوە (تاریخی جەودەت).
خولاسە ساڵی دوایی لە ئەرزڕۆمدا دیسان سوڵح کرا و لە سەر حدوودی سوڵتان موراد قەرار درا. بەڵام حکوومەتی ئێران مەنتیقەی زەهاوی چۆڵ نەکرد و مەسئەلەی موداخەلەی ئیشی «سلێمانی»ش هەر وا مایەوە.
لە ساڵی ١٢٤٦ی هیجری (١٨٤٧ی میلادی)دا بە مەعریفەتی مومەسیلی چوار حکوومەتەوە حدوود تەحدید کرا، بەڵام بە سەبەبی عینادی مومەسیلی تورک، دەروێش پاشاوە قەرارێکی قەتعی نەدرا، چونکە دەروێش پاشا نەک هەر قەزای «قوتوور»، بەڵکوو داوای هەموو وڵاتی جنووبی بەحری ورمێی ئەکرد. لە بەینی حادیساتی عەسری نۆزدەمدا ـ هەر وەکوو مێجەرسۆن ئەڵێ (بە تەبدیل لە مەزۆپۆتامیا و کوردستاندا، لاپەڕە ٣٧) ـ و فۆن مینۆرسکی تەسدیقی ئەکا، بەعزێ لە ئیمارەتەکانی کورد چەند دەفعە بە حیسسێکی میللی و بە ئومێدێکی ئیستقلال قیامیان کردووە و خولاسەی ئەم قیامانە وەکوو لە خوارەوە باس ئەکرێ وایە:
زۆری ئەم حەرەکاتە لە تەڕەف ئومەرای بەبەوە کراوە:
ـ بەکربەگی کوڕی سلێمان بەبە، لە ١٧١٦ی میلادیدا بەرامبەر بە حکوومەتی بەغدا هەڵسا، بەڵام بۆی نەچووە سەر و کوژرا.
ـ سلێمان پاشای خالید پاشاش لە دوای وەفاتی ئەبولەیلەی والیی بەغدا، بە لەشکرێکی مناسبەوە ڕووی کردە بەغدا و لە نزیک کفری شەڕێکی قورسی کرد، بەڵام بۆی نەهات و تا دوایی عومری، عادەتەن حکوومەتێکی سەربەخۆی کرد.
6.3.1. تەشەبوسی عوسمان پاشا و مەحموود پاشا[edit]
هەرچەندە نەگەییە فیعلەوە، بەڵام زۆر واسیع بوو. لەگەڵ مستەفا ئاغای موتەسەلیمی بەسرە و شێخ سوەینی ئیتیفاقی کردبوو و فکریان زەوتکردنی وڵاتی بەغدا و بەسرە بوو. بەڵام سلێمان پاشای والیی بەغدا پێی زانی و لێی تێک دان (١٧٨٩ م).
6.3.2. تەشەبوسی عەبدوڕەحمان پاشای بەبە[edit]
ئەم ئەمیرە کوڕی مەحموود پاشای بەبە بوو. لە ساڵی ١٧٨٨ی میلادیدا بوو بە حاکمی وڵاتی بەبە. زۆر هۆشیار و ئازا و ڕەشید بوو. شەش دەفعە هاتۆتە مەقامی ئیمارەت و بە فاسیلەیەکی کەم و زۆر بیست و چوار ساڵ حوکمی کردووە. بۆ تەئسیسی حکوومەتێکی گەورە و سەربەخۆی خۆی زۆر هەوڵی دا و چەند جار بەرامبەر بە حکوومەتی عوسمانی قیامی کرد. دوو دەفعە لە دەربەندی بازیاندا شەڕی لەگەڵ ئۆردووی بەغدا کرد و لە هەردووکیانا بە تەئسیری خالید پاشای برای کە لەگەڵ والییا موتتەفیق بوو، موەفەق نەبوو. سێیەم دەفعە و لە زەمانی عەبدوڵڵا پاشای والیی بەغدادا دیسانەوە ڕووی کردە بەغدا و لە نزیک کفری لەگەڵ ئۆردووی بەغدادا شەڕێکی قورسی کرد و ئەوەندەی نەمابوو کە ئۆردووی بەغدا بشکێنێ، بەڵام تالعی حەرب موساعەدەی نەکرد و لە نەتیجەدا شکا. حەسادەت و نیفاقی برا و خزمەکانی نەبوایە، زۆر موحتەمەلە کە غەلبەی بە سەر بەغدادا بکردایە و حکوومەتێکی گەورەی لە عێراقدا دابمەزراندایە (بۆ تەفسیلات تەماشای تاریخی سلێمانی بکە).
6.3.3. تەشەبوسی محەمەد پاشای ڕەواندزی[edit]
تەشەبوسێکی تر لە تەڕەف محەمەد پاشای ڕەواندزییەوە کرا. ئەم ئیمارەتە پچووکە لە ساڵی ١٨١٠ی میلادییەوە لە پاش ئۆغوز بەگ کەوتە دەس مستەفا بەگ، ئەم ئەمیرە لە تەڕەف حاکمانی بەبەوە زۆر ناڕەحەت کرا، لە حاڵی پیریدا کوڕێکی کە ناوی محەمەد بەگ وەیا میر محەمەد بوو، حکوومەتەکەی لە دەس سەند و باوکیشی لەساڵی ١٨٢٦دا وەفاتی کرد. میر محەمەد کە بە میرە کۆرە شۆرەتی بوو، بەڕاستی ئەمیرێکی زۆر ئازا و توند و بەکار بوو، ئەوسافی بڵندی حاکمییەتی جێی شوبهە نەبوو. ئەووەڵەن دراوسێیە پچووکەکانی وەکوو شیروان و برادۆستی هێنایە ژێر حوکمی خۆیەوە و لە ساڵی ١٨٣٠ی میلادیدا ئیعلانی سەربەخۆیی کرد. حاکمی بەبەی حەریری دەرپەڕاند و موڵکەکەی داگیر کرد. لە دواییدا لەشکری کردە سەر هەولێر و لە دوای موحاسەرە گرتی و چووە سەر کۆپری (ئاڵتوون کۆپری) و ئەوێشی زەوت کرد و ئیش و کاری ئیدارەی ئەم شارانەی ڕێک خست و پیاوی خۆی لە سەر دانان. لە دواییدا کۆیە و ڕانیەشی لە حکوومەتی بابان سەند و بەم تەرحە حدوودی حکوومەتی خۆی گەیاندە زێی کۆیە.
والیی بەغدا، عەلی پاشا، بەرامبەر بە قووەت و شەوکەتی میر محەمەد نەیتوانی هیچ بکا و بە ناعیلاجی ئیشەکەی بە شیرینی بڕیەوە و حکوومەتی میر محەمەدی بە ڕەسمی ناسی و ڕوتبەی پاشایی دایە.
محەمەد پاشا لە ساڵی ١٢٤٧ی هیجری (١٨٣١ی میلادی)دا چووە سەر یەزیدییەکانی شەرقی مووسڵ، سەبەبی چوونیشی ئەوە بوو کە ئەمیری یەزیدی، عەلی ئاغای بالکیی بە غەدر کوشتبوو و ئەم عەلی ئاغایە گەورەی عەشیرەتی «ئەلقووشی» بوو. لە دوای کوژرانی مامی، لە لای محەمەد پاشا شکاتی کرد و تەڵەبی حەقسەندنی کرد. ئەمیری ڕەواندز بە لەشکرێکی گەورەوە هات و لە زێی بادینانی (زابی گەورە) پەڕیەوە و هجوومی کردە سەر یەزیدییەکان و کوشتارێکی زۆری لێ کردن و ئەوانەی کە قوتار بوون، خۆیان خزاندە شاخی جۆدی و تۆرعابدین و سنجار و بەعزێکیشیان خۆیان هاویشتە ناو شاخان و دارستانان و بەشێکیشی چوون بۆ مووسڵ، بەڵام حاکمی مووسڵ لە ترسی لەشکری ڕەواندز پردەکەی بڕیبوو، لە بەر ئەوە یەزیدییەکان دەرنەچوون و لەشکری محەمەد پاشا گەیشتە سەریان و لە تەپۆڵکەی قۆیونجقدا موحاسەرەی کردن و لە دوای چەند ڕۆژێک بە سەریانا زاڵ بوو و کوشتنی.
محەمەد پاشا ساڵی دوایی ڕووی کردە جەزیرەی ئیبنی عومەر و ئەو ناوەی تاڵان کرد و لەوێوە چووە سەر قەڵای ئەزخ و لە دوای شەڕێکی قورس لەگەڵ خەڵقەکەی، گەڕایەوە دەوری مووسڵ و سەر یەزیدییەکان و لەو ناوەدا کوشتارێکی زۆری کرد، حاکمی مووسڵ لە بەر بێ‌لەشکری و بێ‌هێزی و شیددەت و دەهشەتی محەمەد پاشا کەوتبووە ترس و لەرزەوە.
محەمەد پاشا ساڵی دوایی ڕووی کردە تەڕەفی عەقرە و لە دوای موحاسەرەیەکی کورت زەوتی کرد و ئیسماعیل پاشای حاکمی ڕایکرد. لە پاشدا چووە سەر زێبار کە بە دەس ئەمیری عیمادییە، سەعید پاشاوە بوو. محەمەد پاشا لە دوای شەڕێکی بەتوول و گەورە سەعید پاشای شکاند و لەو وڵاتەی دەرکرد و مووسا پاشای کرد بە حاکمی عیمادییە؛ ئەم مووسا پاشایە لە عائیلەی ئومەرای بادینان بوو و ڕەقیبی سەعید پاشا بوو و خۆی کوتابووە لای محەمەد پاشا. محەمەد پاشا لە پاش ئیشی عیمادییە و دهۆک، زاخۆشی گرت و مەئمووری خۆی لە سەر دانا و لە هەموو وڵاتانی بادیناندا ئەمنییەت و ئیتاعەتێکی وا پەیا بوو کە کەس نەیبیستبوو، لە ترسی محەمەد پاشا کەس نەیئەوێرا خراپە بکا، ئەم ئەمیرە گەورەیە زۆر دیندار بوو و هیچ حەرەکەتێکی بەبێ فەتوا و ڕای عولەما نەئەکرد و قانوونی ئەو، قورئانی عەزیموششەئن و شەرعی شەریف بوو. وەکوو مێجر لونگریک ئەڵێ: زەبت و ڕەبت و ئەمنیەت و ڕاحەتی وڵاتی پاشا کۆرە، نامەسبووق بوو و بە تەواوی، عەکسی وڵاتانی دراوسێی وەکوو بەغدا بوو کە بەڕاستی لە قانوون و شەریعەت مەحرووم بوو.
لە دوای زاخۆ دیسانەوە ڕووی کردە جەزیرە و حەسەنکێف و جەزیرە و بەدرخانەکانی خستە ترس و لەرزەوە. ماردین و نەسیبینیشی تەهدید کرد. لە پاش گەڕانەوەی خەڵکی عیمادییە، مووسا پاشایان دەرکرد و دیسانەوە سەعید پاشایان لە جێی دانایەوە و ئەم خەبەرە گەیشتە محەمەد پاشا و سەرلەنوێ بە لەشکرێکی زۆرەوە ڕووی کردە دەوری مووسڵ و خەڵقی ئەم شارە کەوتنە ترس و لەرزەوە. بەڵام محەمەد پاشا تەعەڕوزی نەکردە شارەکە و ڕووی کردە عیمادییە و سێ مانگ موحاسەرەی کرد و لە دواییدا شارەکە تەسلیم بوو و سەعید پاشایان تەسلیمی پاشا کوێرە کرد. محەمەد پاشا جەزای بێ‌ئیتاعەیی ئەهالیی بە شیددەت دا و زۆری لێ کوشتن و لە پاشدا ڕەسووڵ بەگی برای کرد بە حاکم بە سەریانەوە و عیمادییەی ڕەبتی ڕەواندز کرد.
لەم بەینەدا موتەسەڕیفی مووسڵ، محەمەد پاشا لە نەبوونی میرە کۆرە لە ڕەواندز، ئیستیفادەی کرد و ویستی مەرکەزەکەی بگرێ؛ واقیعەن وەکیلی میرە کۆرە، ڕەشید بەگ کشایە شاخەوە، بەڵام لەشکری مووسڵیش گەڕایەوە.
لەم بەینە حکوومەتی عوسمانی، سەدرولئەعزەمی پێشوو و والیی سیواس، مستەفا ڕەشید پاشای بۆ تەسکینی ئەو ناوە مەئموور کرد. والیی بەغدا و موتەسەڕیفی مووسیڵش ئەمری یارییەدانیان وەرگرت. مستەفا پاشا دەسی کرد بە لەشکر کۆکردنەوە. محەمەد پاشای ڕەواندزیش خۆی کێشایە مەرکەزی خۆی و ئینتیزاری وەزعییەتی ئەکرد.
لەشکری مستەفا پاشا بە سەر جەزیرە و زاخۆدا هاتە مووسڵ و لەوێ لەگەڵ لەشکری ئینجە بایەقداردا ڕوویان کردە ڕەواندز و لەشکری بەغداشی پیا گەیشت و لە دەشتی حەریردا هەڵیاندا. کۆر محەمەد پاشا، گەڵی عەلی بەگی گرتبوو و تێپەڕین لەم دەربەندە سەختە عادەتەن مومکین نەبوو. مستەفا ڕەشید پاشا کاغەزی بۆ محەمەد پاشا نووسی و گەلێ تەئمیناتی بە شەرەفی خۆی دایە و لە حاڵی دەخالەتیا عەفوی کردن و ناردنەوەی بۆ جێگەی خۆی پێ وەعد کرد بە گوێرەی ڕیوایەتێکی تر، ڕۆژی جومعە خەتیبی ڕەواندز کە یەکێ لە عولەمای مەشهوور بوو، لە خوتبەکەیدا باسی بێ‌شەرعییەتیی شەڕی لەگەڵ ئۆردووی خەلیفەدا کرد و لەشکری محەمەد پاشای سارد کردەوە. محەمەد پاشا لە دوای ئەمە چوو تەسلیم بوو. سەلابەتی دینییەی، مانعی شەڕکردنی بوو.
لە ڕیسالەیەکی دەسخەت کە لە خاتیراتی باش عالمی قەزای ڕەواندز خەیلانی حاجی عومەر ئەفەندی‌زادە ئەسعەد ئەفەندی ئیستنساخ کراوە، ئەڵێ: جەددی ئەم عائیلەیە کە «خەتی ئەفەندی» بووە، لە لای محەمەد پاشا زۆر موحتەڕەم بووە و ئەو نەسیحەتی محەمەد پاشای کردووە کە بچێ تەسلیم بێ و خۆشی لەگەڵیا لە سەعات شەشی شەودا چۆتە لای سەدرولئەعزەم، ڕەشید پاشا. لە سەر ئەمە محەمەد پاشا نەیویست خوێن لە بەینا بڕژێ و لە سەر قەول و بڕی مستەفا ڕەشید پاشا، هاتە ئۆردوو و تەسلیم بوو. واقیعەن ڕەشید پاشا ناردیە ئەستامۆڵ و لەوێ عەفویشی بۆ سەند و موساعەدەی کرا کە بگەڕێتەوە بۆ ڕەواندز، بەڵام لەم وەقتەدا مستەفا ڕەشید پاشا وەفاتی کرد. عەلی ڕەزا پاشای والیی بەغدا کە ڕەقیبی ڕەشید پاشا و دوشمنی محەمەد پاشا بوو، دەسبەجێ نووسی بۆ ئەستامۆڵ کە ئەگەر محەمەد پاشا بێتەوە ڕەواندز، ئیتر ئیدارەی حکوومەت زەحمەت ئەبێ و گونجایش نامێنێ. لە سەر ئەمە ئەستامۆڵ دەسبەجێ تەتەرێکی لەگەڵ فەرمانی کوشتندا نارد بە دوایا و لە سیواس گەیشت و لە تەڕەف والیی سیواسەوە ئەمری ئیعدام بەجێ هێنرا .
لە دوای محەمەد پاشا موڵکەکەی بەرەبەرە کەوتە دەس تورک و ئیمارەتەکەی ڕەواندز بە تەواوی لە ناو چوو. بەم تەرحە شەوقی سەڵتەنەتی میرە گەورە کە لە زەرفی چوار ساڵدا لە حدوودی ئێرانەوە تا سنجار و حەسەنکێفی ڕووناک بووبووەوە، بە چاوەوە بوو و کوژایەوە. زۆر ڕەنگە ئەگەر ئەم ئەمیرە جەسوور و قەههارە ئەوەندەی ڕیعایەتی شەرعی ئەکرد، موڕاعاتی سیاسەتیشی بکردایە، لەم تەشەبوسەدا بە تەواوی موەفەق ئەبوو و حکوومەتێکی بەتوول و سەربەخۆی دائەمەزراند.
6.3.4. تەشەبوسی ئیسماعیل پاشای بادینانی[edit]
ئەم ئیسماعیل پاشایە لە پاش ڕەسووڵ بەگی برای محەمەد پاشا، عیمادییەی گرتە ژێر حوکمی خۆیەوە و دێهاتی وڵاتانی نزیکیشی داگیر کرد و بە سەربەخۆیی دەسی کرد بە حوکمکردن. لە پاشا بەینێک لە ساڵی ١٨٣٥ی میلادیدا موتەسەڕیفی مووسڵ، ئینجە بایرقدار محەمەد پاشا، لەشکری کردە سەری و لە دوای موحاسەرەیەکی بەتوول عیمادییەی زەوت کرد، بەڵام ئیسماعیل پاشا بە خۆی و قووەتیەوە دەرچوو و خۆی گەیاندە قەڵای نیروا کە لە شیمالی شەرقیی عیمادییە بوو.
موتەسەڕیفی مووسڵ، لە دوای جێبەجێکردنی ئیش و کاری عیمادییە، گەڕایەوە و لە ڕێگەدا لە دێی کەرمحەمەد عەرەبدا ڕوئەسا و ئاغایانی شێخانی کۆ کردەوە و هەمووی کوشتن. لە پاش بەینێک ئیسماعیل پاشا، لەشکرێکی باشی پێکەوە نا و ڕووی کردە مووسڵ و کاغەزی بۆ محەمەد پاشا نووسی و تەڵەبی عیمادییەی لێ کرد. موتەسەڕیف گوێی نەدایە. لە پاشدا ئیسماعیل پاشا ڕووی کردە جەزیرە و موددەتێک لەوێ مایەوە و موخابەرەی لەگەڵ ڕوئەسای عیمادییە کرد و لەگەڵیان ڕێ کەوت و لە ساڵی ١٢٥٨ی هیجری (١٨٤٢ی میلادی)دا چوو و داخڵی عیمادییە بوو. کە ئەم خەبەرە گەیشتە موتەسەڕیفی مووسڵ، دەسوبرد لەشکری کۆ کردەوە و ڕووی کردە عیمادییە، ئیسماعیل پاشاش بە لەشکرەوە هات بە پیریەوە و لە نزیک دێی «عەین تووسا» دوو لەشکر بەرەنگاری یەک بوون و لە پاش شەڕێکی زۆر لەشکری عیمادییە ـ ڕەنگە بە فێڵ ـ بڵاوەی کرد و لە دوای گەڕانەوەی ئۆردووی مووسڵ دەسوبرد گرد بوونەوە و لە ڕێگەی شاخەوە ڕوویان کردە مووسڵ. دێی «ئەلقووش» کە لە ڕێگەیانا بوو، تاڵان کرا و بەعزێ قەتڵ و قیتالیش ڕووی دا و لە دواییدا ئیسماعیل پاشا گەڕایەوە عیمادییە. لە دوای تەسلیمبوونی محەمەد پاشای ڕەواندزی، ئۆردووی مستەفا ڕەشید پاشا چووە سەر عیمادییە و موحاسەرەی کرد. لە پاش موددەتێک قەڵا تەسلیم بوو و ئیسماعیل پاشاش گیرا و نێررایە بەغدا و حەبس کرا و دەوری ئەم ئەمیرەی بادینانیش بە سەر چوو و حکوومەتی عوسمانی، ئەم تەشەبوسانەی یەکە یەکە دەفع کرد. وەلحاڵ ئەبوایە ئەم ئەمیرانە ئیتحاد بکەن و بە ئیتفاق و برایەتی، مودافەعەیەکی موشتەرەکە بکەن.
لە دوای کەوتنی عیمادییە، عەقرە و دهۆکیش زەوت کرا و حاکمانی ئیریسیی ئەم وڵاتانە یەک لە دوای یەک لە بەغدا و مووسڵدا بە زۆر دانران و لە هەموو وڵاتی بادینان و سۆراندا ئیدارەی تورک جێگیر بوو. لەم ناوەدا هەر ئیمارەتی بەبە مابوو و ئەویش بە سەبەبی ڕەقابەت و نیزاعی بەگزادەکانی بەبەوە ڕووی کردەوە فەوتان.
6.3.5. تەشەبوسی ئەحمەد پاشای بەبە[edit]
دەرحەق بەم حەرەکەتە ئیزاحاتێکی باشم دەس نەکەوت، بەڵام مێجەرسۆن هەر ئەوەندە ئەڵێ کە ئەحمەد پاشا ویستی بەرامبەر بە تورک ئیختلال بکا و حەتا بەم فکرە ئاڵایەکی مونتەزەمی تەشکیل کرد و لە سەر ئوسوولی تازە تەعلیم و تەربیەتی کرد، مەوجوودی چوار تابوور و هەر تابوورێکیشی هەزار موحارب بوو. قووەتی تۆپچیشی پێکەوەنا. لە پاشدا ڕووی لە حکوومەتی بەغدا وەرگێڕا و چووە سەر کۆیە، بەڵام موەفەق نەبوو و لە جەریانی وقووعات وا دەرئەکەوێ کە مانعی موەفەقییەتی، مەحموودی پاشای مامی بوو کە لەگەڵ ئۆردووی عەجەمدا هاتە سەر سلێمانی و زەوتی کرد و عەبدوڵڵا پاشای براشی لەگەڵ والیی بەغدا، نەجیب پاشادا موتتەفیق بووە.
6.3.6. تەشەبوسی ئەمیر بەدرخان بەگ[edit]
ئەم ئەمیرە لە ساڵی ١٨١٢ی میلادیدا کە بوو بە ئەمیری جەزیرە و بۆتان، هێشتا هەژدە ساڵ بوو. لە لایەکەوە ویستی بەربەستی فڕ و فێڵی تورک لە ناو ئیمارەتەکەیدا بکا و لە لایەکی تریشەوە سەعی بکا بۆ نەجاتدانی هەموو وڵاتانی کورد لە دەس تورک و پەیاکردنی یەکیەتی و برایەتی لە بەینی ئومەرا و ڕوئەسای کورددا و واقیعەن ئومەرای عەشائیری وڵاتی وان و حەکاری و خێزان و مووش لەگەڵ بەعزێ شێخی بەناوبانگ لەم خسووسەوە لەگەڵی ڕێک کەوتن.
ئەمیر بەدرخان دەسی کرد بە خۆ حازرکردن، کارخانەیەکی تفەنگ و باڕووتی لە جەزیرەدا هێنایە وجوود و تەشەبوسی بۆ بەعزێ ئیشی باشتریش کرد. لە وەقتی ئەم ئیستحزاراتەدا بوو کە نەستوورییەکانی بۆتان لە دانی ڕسوومی ئەمیرییە ئیمتناعیان کرد و ئەمیر بەدرخان دەهەزار کەسێکی ناردنە سەر و تەئدیبی کردن .
ئەم ئیجرائاتی ئەمیرە حکوومەتی عوسمانیی خستە ترس و تەلاشەوە. بەعزێ مەئمووری ناردە لای ئەمیر و وەعد و وەعیدی پێ دا کە سەرفی نەزەر لە ئیتحادی کورد بکا. بەڵام ئیش لەم حاڵەدا نەمایەوە. تەئدیبی نەستووری بووە سەبەبی موداخەلات و تەزییقاتی سیاسییەی ئەورووپا، بابی عالی لەمە ئیستیفادەی کرد و ویستی زەربەیەکی قەتعی لە ئەمیر بەدرخان بدا. ئەمری کرد بە موشیری ئەناتۆلی، حافز پاشا، لە فکری ئەمیر بگا و سەعی بۆ هێنانی بۆ ئەستامۆڵ بکا. حافز پاشا مەئموورێکی مەخسووسی ناردە لای ئەمیر، بەڵام ئەم تەشەبوسە سەری نەگرت. لە دوای ئەمە حکوومەتی عوسمانی لەشکرێکی ناردە سەر ئەمیر بەڵام ئەم لەشکرە شکا و بەدرخان بەگ ئیتر تەرەدودی نەکرد و ئیستقلالی خۆی ئیعلان کرد.
لە ١٢٥٨ی هیجریدا بە ناوی خۆیەوە سکەی لێدا، دائیرەی حوکم و نفووزی خۆی تا سەرحەدی وان، سابڵاخ، ڕەواندز و مووسڵ برد، قەڵای سنجار، سعرد، وێران‌شەهر و سیوەرەکی داگیر کرد و نفووزی خۆی تا قەڵای دیاربەکر برد. لە دوای تەسکینی عوسیانی دەوری مووسڵ، شنۆ و ئۆرمیەشی داگیر کرد.
حکوومەتی عوسمانی لە بەینی ئەم حادیساتەدا لەشکرێکی زۆری کۆ کردەوە و لە ژێر فەرمانی قۆماندای عوسمان پاشادا ناردیە سەر ئەمیر بەدرخان و لە نزیک ئۆرمیە (ورمێ) دوو لەشکر بەرەنگاری یەک بوون. لەم وەقتە تەنگەتاوەدا ئەمیر عیززەدینی خزمی ئەمیر بەدرخان کە قۆماندانی دەستەچەپی ئۆردووی کورد بوو خیانەتی کرد و بە دەستە و دائیرەیەوە چووە لای ئۆردووی تورک و بە یارمەتیی لەشکری تورک، مەرکەزی ئیمارەتی جەزیرەی داگیر کرد. ئەمیر بەدرخان کە وای زانی، بەعزێک لە ئۆردووەکەی بەرامبەر بە عوسمان پاشا بەجێ هێشت و خۆی لەگەڵ لەشکریدا ڕووی کردە جەزیرە و لە دوای شەڕ و دەعوایەکی زۆر، مەرکەزی ئیمارەتی لە تورک و عیززەدین شێر سەندەوە.
خولاسە خیانەتی عیززەدین شێر بە نەتیجە بووە سەبەبی شکانی ئۆردووی ئەمیر بەرامبەر بە عوسمان پاشا و ئەم حاڵە ئەمیر بەدرخانی مەجبوور کرد کە جەزیرە بەجێ بهێڵێ و خۆی بکوتێتە قەڵای ئەروخ. لەشکری تورک و عیززەدین ئەم قەڵایەیان هەشت مانگ موحاسەرە کرد و لە دوای بڕانەوەی خواردەمەنی لە قەڵادا، ئەمیر بەدرخان مەجبوور بوو بە شەڕ بێتە دەرەوە، بەڵام لەم شەڕەدا خراپ شکا و هەموو بینای ئەمەلی ڕووخا و خۆی و دوو کوڕی گیرا و نێررا بۆ ئەستەمۆڵ (١٢٦٣ی هیجری). لە نەتیجەی ئەم غەلبەدایە کە حکوومەتی عوسمانی بۆ یادگاری ئەم موەفەقییەتە «مەدالیەی حەربی کوردستان»ی ئیجاد کردووە.
لە دوای ئەمیر بەدرخان: ١ـ لە ساڵی ١٨٧٧ی میلادیدا کە لە بەینی حکوومەتی عوسمانی و ڕووسیەدا شەڕ هەڵگیرسا، حکوومەت لە کوردستان موجاهیدێکی زۆری کۆ کردەوە و قۆماندای ئەوانەی دا بە کوڕانی ئەمیرخان. لەم قۆماندانە عوسمان پاشا و حسێن کەنعان پاشا لە فرسەت ئیستیفادەیان کرد و لەگەڵ ئومەرا و زابتاندا ئیتفاقیان کرد کە بڕۆن بۆ کوردستان و سەعی بکەن بۆ ئەو مەقسەدە کە ئەمیر بەدرخان موەفەق نەبوو. ئەم دوو ئەمیرە لە ١٨٧٩دا بە دزییەوە ڕوویان کردە کوردستان و کوتوپڕ چوونە جەزیرەی ئیبنی عومەرەوە و لە دواییدا ئیعلانی ئیستقلالیان کرد. چەند دەفعە حکوومەت لەشکری ناردنە سەر، بەڵام بێ‌فائیدە بوو و بیلعەکس، دائیرەی نفووزی خۆیان تا جووڵەمێرگ و زاخۆ و عیمادییە و ماردین و میدیات و نەسیبین برد و برا گەورەیان کە عوسمان پاشا بوو، بە ئەمیر ئیعلان کرا و خوتبەی بە ناوەوە خوێنرایەوە.
شکانی یەک لە دوای یەکی لەشکری تورک و بەرەبەرە بڵاوبوونەوەی نفووز و شۆرەتی ئەمیر عوسمان لە کوردستاندا سوڵتان عەبدولحەمیدی مەجبوور کرد کە سیاسیەتی حکوومەت دەرحەق بە کورد و کوردستان و خانەدانی بەدرخانی بگۆڕێ. واقیعەن حکوومەتی عوسمانی، لە خانەدانی بەدرخانی، هەر کەسێ مەحبووس بوو، بەری دا و پیاوی مەخسووسی ناردە لای ئەمیر عوسمان و پێی گوت کە بەبێ ڕژاندنی خوێنی موسوڵمانان حازرە کە موتالەباتی کورد بە ئاشتی قەبووڵ بکا. ئەمیر عوسمان و ئەمیر حسێن بەم وەعد و بە تەئید و شەهادەتی خزم و ئەقریبایەیان کە لە ئەستامۆڵ بوون، بڕوایان کرد و لەگەڵ مەئموورینی تورکا کەوتنە موزاکەرە. بە زاهیر حکوومەتی تورک لە خسووس ئیمتیازاتی داخیلەی کوردستانەوە زۆر تەسهیلاتی ئەنواند و وەلحاڵ ئەمە سەرف بۆ ئەمینکردنەوەی ئەمیر عوسمان و ئەمیر حسێن بوو. واقیعەن نیهایەت ڕۆژێک ئەم دوو ئەمیرە هاتن بۆ موزاکەرە و لە پڕێکا هەردووکیان گرتن و ناردنیانن بۆ ئەستامۆڵ و لەوێ حەبسیان کردن. لە پاش بەینێک بەریان دان و مەجبووریان کردن کە لە ئەستامۆڵ دابنیشن.
٢ـ لە ساڵی ١٨٨٩ی میلادیدا لە کوڕانی ئەمیر بەدرخان، ئەمین عالی بەگ و مەدحەت بەگ، هەر چۆنێ بوو لە ئەستامۆڵ ڕایانکرد و خۆیان گەیاندە تەرابزۆن و لەوێوە لەگەڵ ڕوئەسای کوردستان موخابەرەیان کرد و قەرار درا کە قووەتێکی موسەللەحەی کورد بێتە «جویزلک» (لە نزیک تەرابزۆن) و لەوێ لەگەڵ ئەم دوو ئەمیرزادەیەدا یەکدگیر بن. واقیعەن ئەم قووەتە هات و هەر دوو ئەمیر بە دزییەوە لە تەرابزۆن چوونە دەرەوە بەڵام ئەم مەسئەلەیە گەیشتبووە حکوومەتی تورک و ئەمر درابوو بە هەموو لایەک و لەشکرێکی زۆر ڕێگەی ئەم دوو ئەمیرزادەیەیان بڕیبوو. واقیعەن لە جنووبی بایبورد کەوتنە بەینی دوو قووەتی تورکەوە و لە دوای شەڕێکی قورس، لەشکرە پچکۆلەکەی ئەمیرەکان شکا و خۆیان فڕێدایە شاخانی ئەرغەنی و مەعدەن، بەینێک لە شەڕدا دەوامیان کرد بەڵام دوو ئەمیر لە دوایی ناعیلاج مان و تەسلیم بوون.
6.3.7. عیززەدین شێری بۆتانی[edit]
ئەم زاتە ئەمیری بۆتان و ڕەقیبی ئەمیر بەدرخان بوو و بە سەبەبی ئیهانەتی ئەمەوەیە کە بەدرخان بەگ لە ناو چوو. لە دوای شەڕی قرێم (١٨٥٣م) بە چەند ساڵێک و لە دوای ئەوە کە حکوومەتی عوسمانی هەرای بەدرخان بەگی بڕاندەوە و کوردستانی مەرکەزی عادەتەن لە لەشکر خاڵی کرد، عیززەدین شێر لە وڵاتی بۆتاندا بەرامبەر بە حکوومەت هەڵسا و موددەتێکی زۆر لەو ناوەدا بە سەربەخۆیی دەوامی کرد. حکوومەتی عوسمانی لە پاش بەینێک لەشکرێکی ناردە سەری؛ عێزەدین شێر ئەم لەشکرەی خراپ شپرزە کرد و شکاندی. دووەم جار لەشکرێکی گەورەی هاتە سەر و لە دوای شەڕێکی زۆر، ئەم قیامەش کوژایەوە (١٨٦٤ م).
6.3.8. شێخ عوبەیدوڵڵا[edit]
لە دوای شەڕی عوسمانی و ڕووس (١٨٧٧- ١٨٧٨م) لە قەزای شەمزینانیشدا قیامێکی گەورە دەسی پێکرد. مودیر و مودەببیری ئەم حەرەکەتە، مەشهوور شێخی نەقشبەندی، مەرحووم شێخ عوبەیدوڵڵا بوو. ئەم قیامە وەکوو ئەوانی تر نەبوو، لە جیهەت مەبدەء و غایەوە لە قیام و خرووجی ئیسماعیلی سەفەوی ئەچوو واقیعەن:
أ. وەکوو حەرەکەتی شاە ئیسماعیلی سەفەوی، ئەمەش لە ئیختلافی مەزهەب قووەتی سەند،
ب. عەلەمدار و پێشڕەوی هەردووکیان دەروێشان و موریدان بوو،
ج. غایەی هەردووکیان تەختی سەڵتەنەت بوو،
د. موحەریکی ئەووەڵیان جورئەت و دەهای شاە ئیسماعیل، و هی دووەمیان مەزایای شێخ عوبەیدوڵڵا بوو.
ئەگەر ئەحواڵ و تالع موساعەدەی بکردایە و ئەگەر جورئەت و زەکای بڵندی شاع ئیسماعیل لە شێخ عوبەیدوڵڵادا بە تەواوی تەجەللی بکردایە، هیچ شوبهە نییە کە نەتیجەی ئەم حەرەکەتەش هەر وا دەرئەچوو، بەڵام هەیهات!
حەرەکەتی شێخ عوبەیدوڵڵا لە ساڵی ١٨٨٠ی میلادیدا و لە وەقتی هیلاکی و بێ‌هێزی حکوومەتی عوسمانیدا دەسی پێکرد و لە بەر ئەمەی وەکوو حەرەکاتی محەمەد پاشای ڕەواندزی و ئەمیر بەدرخانی جەزیرەیی تووشی موقابەلەیەکی بەقووەتی عوسمانی نەبوو، زوو شیددەت و تەوەسوعی سەند، خەڵکی مەنتیقەی شەمزینان هەموو مورید و موتیعی شێخ بوون و لە خسووس دڕی و شەڕکەرییەوە بەڕاستی لە «نایری»ی جەددی قەدیمیان کەمتر نەبوون. بە ئیشارەتی مورشیدی خۆشەویستیان وەکوو لافاوێکی بەشیددەت ڕوویان کردە وڵاتانی ورمێ (ئۆرمیە) و موکری (= سابڵاخ).
لە تشرینی ئەووەڵی ١٨٨٠دا وڵاتی موکریانی کە هەموو کورد و سوننی بوون و ئیعتیقادێکی بە شێخ بوو، بە سووک و ئاسانی داگیر کرد. خەڵکی موکری، هەموویان بە دڵ و گیان یارمەتیی شێخیان دا و بەرامبەر بە شیعەکان غەزایان ئیعلان کرد. ئەم ئیعلانی شەڕی مەزهەبییە، لە وڵاتی مەراغەدا تەئسیرێکی زۆری بوو و لە بەینی شیعە و سوننیدا کوشتارێکی زۆر ڕووی دا و زەرەری ماڵی و ڕۆحیی شیعە بە تەبیعەت گەلێ زۆر بوو. سەولەت و قووەتی لەشکری موریدان، نەفسی تەورێز (= تەبرێز)يشی خستە ترس و لەرزەوە.
حکوومەی ڕووس (مۆسقۆف) بۆ موحافەزەی وڵاتانی خۆی و مەنعی تێپەڕینی لەشکری موریدان لە حودوود، لەشکرێکی مناسبی کۆ کردەوە و لە سەرحەد داینان. حکوومەتی ئێرانیش بەرامبەر بە قووەتی شێخ عوبەیدوڵڵا قووەتی سوارەی تورکمانی ماکۆ و گەلێ قووەتی تری کۆ کردەوە و تەکلیفی لە حکوومەتی عوسمانیش کرد کە قووەتێک بنێرێ تا بە یارمەتیی هەر دوو لا، بەربەستی لافاوی موریدان بکەن. خولاسە لە دوای بەینێک لەشکری شێخ، لە سێ لاوە تووشی تەعەڕوز بوو و لە دوای شەڕ و دەعوایەکی بەتوول، شێخ عوبەیدوڵڵا ناعیلاج ما و لەگەڵ دەستە و دائیرەیدا گەڕایەوە شەمزینان و تەسلیمی حکوومەت بوو و نێررایە ئەستامۆڵ، موودەتێک لە ئەستامۆڵدا مایەوە، بەڵام هێشتا لە فکری پێشووی وازی نەهێنابوو و لە دوای فرسەتێک ئەگەڕا، تالع ئەم فورسەتەی بۆ حازر کرد و لە ئەستامۆڵ خۆی نەجات دا و بە سەر قەفقاسیادا هاتەوە شەمزینان. بەڵام ئەوەندەی پێ نەچوو حکوومەتی عوسمانی لەشکری ناردە سەری و هەرچۆنێ بوو مەجبووری ئیتاعەت و تەسلیمی نەفسی کرد (١٨٨٣ [ی میلادی]). لە پاشدا چووە حیجاز و لە شاری تائیفدا وەفاتی کرد.
ئەم قیامانەی کە باسمان کرد لەگەڵ حەرەکەتی جان‌پۆڵاد (فەسڵی پێنجەم، مادەی ٢) و ئەمیر خانی برادۆستی و حەرەکەتی تەیموور پاشای میللی و ئەحفادی (فەسڵی ٦، مادەی ٣) و عوسیانی دوایی میللی ئیبراهیم پاشا بە سووڕەتی عموومی ئەڵێن بۆ عەینی مەقسەد و هەدەف بوو، بەڵام هیچیان سەری نەگرت و بێجگە لەمەش زەرەرێکی زۆری بۆ ماڵ و ڕۆحی کورد بوو. ئەگەر تۆزێک باش لەم قیامانە و لە دەوری دەوام و کوژانەوەیان تێبفکرین، ئەبینین کە ئەسبابی موەفەقنەبوونیان لە خارجی زیاتر، لە داخڵی خۆیاندا بووە و هێشتا بۆ ئەم تەرحە ئیشانە پێنەگەیشتووین و لە وەزعییەتی سیاسییەی دەور و پشتمان ئەوەندە ئاگاهدار نەبووین.
واقیعەن جان‌پۆڵاد (میرعەلی) کە لە موددەتێکی کەمدا بناغەی حکوومەتێکی گەورەی دامەزراند، لە وەقتێکدا کە لەگەڵ مەشهوور قۆریوچی مراد پاشای سەدرولئەعزەم تێک هەڵچوو، ئەووەڵ جار تووشی تەعەڕوزی لەشکرێکی گەورەی ٤٠٠٠٠ کەسی کورد بوو و ئەمە بوو بە سەبەبی شکان و لەناوچوونی.
شکانی عەبدوڕەحمان پاشای بەبەش لە دەربەندی بازیان بە تەئسیری خالید پاشای برای بوو کە دەگەڵ والیی بەغدادا موتتەفیق بوو و لە وەقتێکی زۆر تەنگانەدا بەشی زۆری لەشکری عەبدوڕەحمان پاشای تەفرە دا و هێنانیە ناو ئۆردووی کۆلەمنەوە و بەم تەرحە بووە سەبەبی شکان و ماڵوێرانیی عەبدوڕەحمان پاشا. ئەم فەجیعەیە سێ جار لە ساڵانی ١٨٠٥ و ١٨٠٨ و ١٨١٢دا و لە زەمانی والییانی بەغدا عەلی پاشا، لاز سلێمان پاشا و عەبدوڵڵا پاشادا، دوو دەفعە لە دەربەندی بازیان و جارێک لە دەوری کفری ڕووی دا. ئیعلانی سەربەخۆیی محەمەد پاشای ڕەواندزی لە ناو ئەم قیامانەدا مەوقعێکی بەرزی هەیە و ئەگەر باش لێی ورد بینەوە، ئەبینین کە ئەسبابی سەرنەگرتنی ئەم حەرەکەتە:
أ. فەرتەتی تەعەسوب و زۆر ئیعتیمادکردن بە عالمانی لە سیاسەت بەخەبەر
ب. لە ئیتفاق و ئیتحادکردن لەگەڵ ئومەرای دراوسێدا بێ‌موبالاتی
ج. ڕقەبەری و حەسوودی ئومەرای بەبە و بادینان و جەزیرە بووە.
واقیعەن ئەگەر محەمەد پاشا ئەوەندە مەغروور نەبوایە و ئومەرای دراوسێیەکانیشی وازیان لە حەسوودی و ڕقەبەری بهێنایە و لە بەینی خۆیانا ئیتفاقیان بکردایە، بە تەبیعەت حکوومەت زەحمەت دەرەقەتیان ئەهات و بەڵکوو هەموویان موەفەق ئەبوون، بەڵام نیفاق و تەفرەقەی بەینی خۆیان بووە سەبەبی مەحوی هەموویان.
بەڕاستی جێگەی عیبرەتە کە ئیسماعیل پاشای بادینانی کە لە دوشمنایەتیی محەمەد پاشادا قسووری نەکرد و لە وەقتێکدا لەشکری حکوومەت لەگەڵ محەمەد پاشادا خەریک بوون، ئەو بە مەمنوونی سەیری لەناوچوونی محەمەد پاشای ئەکرد، بەڵام ئەوەندەی پێ نەچوو کە عەینی لەشکر هاتە سەری و لە عیمادییەدا گرتیان و قۆڵبەستیان کرد و ناردیان بۆ بەغدا و بەم تەرحە ئیمارەتی سۆران و بادینان لە ناو چوون.
حەرەکەتی ئەحمەد پاشای بەبەش دیسانەوە لە ڕووی غەرەزی و حەسادەتی مەحموود پاشای مامی و عەبدوڵڵا پاشای برایەوە سەری نەگرت و بە نەتیجە ئەم قینەبەری و حەسوودییە ئیمارەتی بەبەشی لە ناو برد.
بێینە سەر ئیختلافی بەدرخان بەگ؛ سەبەبی ئەمیش دیسانەوە هەر داخڵییە و کوردە. واقیعەن لە وەقتێکدا کە ئەم ئەمیرە بەرامبەر بە لەشکری عوسمان پاشا لە شەڕدا بوو، عیززەدین شێری خزمی، لەگەڵ تورکا ئیتفاقی کرد و جەزیرەی داگیر کرد و بە نەتیجە بووە سەبەبی شکان و لەناوچوونی ئەمیر بەدرخان، ئەم عیززەدین شێرەش لە پاش بەینێک ئیختلالی کرد، بەڵام بێ‌فائیدە بوو، چونکە ئەو لەشکری تورکە کە بۆ مەحوی بەدرخان بەگ لەگەڵیا ئیتفاقیان کردبوو، هەر ئەوان لە دوای چەند شەڕێک ئەمیشیان لە ناو برد. دیسان بە تەئسیری ئەم نیفاقەوە بوو کە لە نیوەی ئەووەڵی قەڕنی نۆزدەمینی میلادیدا حکوومەتی عوسمانی بە قووەتی کورد تەنگی بە ئیمارەتی بتلیسیش هەڵچنی و ئاخیر ئەمیری ئەم حکوومەتە کە شەرەف بەگ بوو، موددەتێکی زۆر شەڕی لەگەڵ تورک کرد و سەعی بۆ موحافەزەی ئیمارەتەکەی کرد، بەڵام فائیدەی نەبوو، نیهایەت لە ١٨٤٩ی میلادیدا خۆشی و ئیمارەتەکەشی کەوتە دەس تورک و ئەویش بەم تەرحە و بە یارمەتیی کورد لە ناو چوو. خولاسە ئەم حەرەکاتی مونفەریدەیە یەکە یەکە عەقیم مایەوە و سەبەبی ئەسڵییەشی، نیفاق و حەسوودی بوو. حەتا زاتێکی بێ‌تەڕەف و غەیرەی وەکوو مێجەرسۆنیش لەم خسووسەوە لۆمە ئەکا و ئەڵێ: دائیمەن سەرکێش، نەبەز، مەغروور و دوور لە ئیتاعەت بووە، تەنیا بە شەڕ و دەعوای ناوخۆی شکاوە و لە سایەی ئەمەوە نفووزی موستەولییەکانی زیادی کردووە (بە تەبدیل لە مەزۆپۆتامیا و کوردستاندا، لاپەڕە ٥٥).
بەڕاستی تاریخ ئاوێنەیەکی عیبرەتە و ئینسان و ئەقوام ئەبێ دائیمەن ئیستیفادەی لێ بکەن و لە سەبەبی سەرنەگرتنی بەعزێ ئیش و قیام باش ورد ببنەوە و تووشی عەینی نەتیجە و فەلاکەت نەبن. لە سەرەوە گوتمان کە سەبەبی هەرە ئەساسیی سەرنەگرتنی حەرەکاتی کورد، پێنەگەیشتنیەتی؛ دوێنێ وا بوو، ئەمڕۆش وایە. بۆ پێکەوەنانی ئیدارەیەکی سەربەخۆ ـ باخسووس لەم دەورەدا ـ لە پێش هەموودا دوو شت زۆر پێویستە: عیلم و سەروەت؛ هەر قەومێک کە لەم دوو خەزێنەیە مەحڕووم بێ، سەربەخۆیی چنگ ناگەوێ و هەر هەوڵێکی کە بۆی ئەدا، بە با ئەچێ و زەرەری ماڵی و ڕۆحی بۆی ئەبێ؛ شایەد سیاسەتی عموومییە موساعەدەی بکا و بە مەقسەدیش بگا، [بەڵام] لە غایەکەی خێر نابینێ و ناحەسێتەوە و بە نەوعێکی تر ئەسیر ئەبێ؛ بۆ ئیسباتی ڕاستییەتی ئەم قاعیدەیە میسال زۆرە.
6.3.9. ئیستیفادە لە کورد[edit]
لە ئەدواری قەدیمەوە تا ئیمڕۆ، قەومی کورد لە خدمەت و یارمەتیی حاکمانی باش و بەئینسافی خۆی قسووری نەکردووە. هەر میللەتێکی حاکمیە، کە ڕیعایەتی حقووقی کردبێ و بە عادڵی و ئینسانییەت لەگەڵی هاتبێتە پێشەوە، دائیمەن خێری لێ دیوە و لە قابلییەت و جەسارەتی، ئیستیفادەیەکی زۆری کردووە و هەر قەومێکی حاکم کە ویستبێتی زوڵمی لێ بکا و تەجاوز لە حقووق و شەرەفی بکا، بیلعەکس، زەرەرێکی زۆری لێ دیوە.
حوکمدارانی مەغرووری ئاسووری، کە دائیمەن مەییالی تەحەکوم بوون بە سەریانا، لە ئیبتیدای تەشەکولی دەوڵەتەکەیانەوە تا نیهایەتی، دائیمەن لەگەڵ کورد خەریک بوون و دائیمەن زەرەریان لێ داون و خۆشیان دائیمەن زەرەریان کردووە. لە شەڕ و دەعوای بەینی حکوومەتی پارت (ئەشکانی) و ساسانی و حکوومەتی ڕۆمادا ئەغڵەب سەحنەی حەرب کوردستان بووە و عونسوری زۆر بەکاری ئەو شەڕانەش بیلزات کورد بوون و لەگەڵ ئۆردووی ئێران بوو. حەتا لە مەبادیی ئیسلامەتیشدا دەرحەق بە حکوومەتی ئێران وەفا و سەداقەتی خۆیان بەجێ هێناوە و لەشکری ئیسلامیان زۆر هیلاک کردووە.
قەومی کورد لە تەشکیلی خیلافەتی عەباسییەدا خدمەتێکی زۆری هەیە و لە ئۆردووی ئەبا موسلیمدا عونسورێکی فەعال بوون. والیی کوردستان و ئازەربایجان، ئەبو جەعفەر ئەلـمەنسوور تەعەڕوزی ئۆردووی ڕۆمی بە معاوەنەتی عەشائیری کوردەوە دەفع کرد. مەلەکشاهی سەلجووقی بۆ تەئدیبی قاورت و سوڵتان مەودوود بۆ فەتحی مووسڵ و سوڵتان محەمەدی کوڕی مەلەکشاش بۆ زەوتکردنی سووریە، ئیستیفادەیەکی زۆری لە قووەتی کورد کردووە.
خولاسە کورد و کوردستان بۆ خیلافەتی ئیسلامییە زۆر خدمەت و فیداکاری کردووە. ئەوەی کە سەعی بۆ سەندنەوەی حقووق و نفووزی خەلیفەی بەغدا لە ئالی بوویە کرد، باز ئەبو شوجاعی کورد بوو، لافاوی تورکی غەز کە ڕووی کردبووە مەملەکەتی ئیسلام، لە کوردستاندا و بە هیممەتی عەشائیری کورد و تەدبیری ئومەرای حکوومەتی مەروانی بەربەست بوو. عەشیرەتی حەمیدی لە ڕووی خدمەتی خەلیفە موستەرشیدەوە تووشی تەعەڕوزی عەمادەدین زەنگی بوو. تەڕەفداری و سەداقەتی کوردستان و یارمەتیی بەقیمەتی کورد لە زەفەری سوڵتان سەلیمدا مەوقعێکی بڵندی هەیە. ئەحفادی شاە ئیسماعیل سەفەوی لە قووەتی کورد زۆر زۆر ئیستیفادەیان کردووە. عەشائیری موکری، بناغەی هەرە مەحکەمی ئۆردووی ئێران بوو. لە دوای ئیسلاحاتی شاە عەباس (١٦٢٤ م)، ئەغڵەبی ئەفواجی ئۆردووی ئێران لە کورد و باخسووس لە کوردی موکریان بوو. والییانی عوسمانی، موقابیل بە ئۆردووی ئێران دائیمەن لە قووەتی کوردی تورکیا ئیستیفادەیان کردووە و بۆ لەناوبردنی ئیمارەتانی کوردیش ئەم قووەتەیان کردووە بە ئالەت. عوسیانی جنووبی عێراق لە زەمانی عوسمانیدا و باخسووس لە زەمانی والییانی کۆلەمەندا دیسانەوە ئەغڵەب بە قووەتی کورد تەسکین کراوە.
خولاسە، تاریخ، باخسووس تاریخی ئێران و عوسمانی، پڕ لە خدمەت و فیداکاری بووە، هەر میللەتێک کە ئوسوولی ئیستیعمالی ئەم سیلاحە تیژ و بەقووەتەی زانیبێ، خێری لێ دیون و ئەوانەی کە لەم خسووسەوە جاهیل بوون، دائیمەن شەڕ و زەرەریان تووش هاتووە.
حکوومەتی ڕووس ئینجا لە شەڕی ١٨٠٤ ـ ١٨٠٥دا لەگەڵ قەومی کورد کەوتە تەماسێکی تەواوەوە. دوو شەڕی دوایی، (١٨٢٨ و ١٨٧٧-١٨٧٨ م) ڕووسی و عوسمانی، تا کوردستانی مەرکەزی تەوەسوعی کرد و قەومی کورد تووشی زەرەرێکی زۆر بوون. حکوومەتی ڕووس زۆر بە دیققەت ئەحواڵی کوردی تەعقیب کرد و لە دوای ئەمە کە باش شارەزای قودرەتی حەربییەیان بوو، ویستی ئیستیفادەیان لێ بکا و بەم فیکرە لە ساڵی ١٨٢٩ی میلادیدا ئاڵایەکی لە کورد تەشکیل کرد و تەشویقی چوونی کوردەکانی کرد بۆ وڵاتانی ڕووسیە و ئەم تەشویقاتە واقیعەن تەئسیری کرد و بەعزێ عەشائیری کورد ڕوویان کردە وڵاتی قەفقاس. حکوومەتی ڕووس لە دوای شەڕی قرێم (١٨٥٣- ١٨٥٨م)، دوو ئاڵای تریشی لە کورد تەشکیل کرد.
حکوومەتی عوسمانی تا ئەواخیری عەسری نۆزدەهەمی میلادی، تەنیا لە قوای غەیرە مونتەزەمەی عەشائیری کورد ئیستیفادەی کردبوو و بە گوێرەی ئەو زەمانە، بە نەوعێکی تر ئیستفادەکردنی لە کورد مومکین نەکرد. بەڵام لە دوای ئەمە کە نیزام و ئوسووڵی شەڕکردن لە بەینی دەوڵەتاندا گۆڕا، لە سەر شوێنی قەدیم ڕۆیشتن بێ‌فائیدە بوو. لە بەر ئەمە حکوومەتی عوسمانیش ویستی تەقلیدی حکوومەتی ڕووسیا بکا و بەعزێ تەشکیلاتی عەسکەرییە لە ناو عەشائیری کورددا بکا. ئەم فیکرە لە دوای شەڕی ١٨٧٧- ١٨٧٨م زیاتر قووەتی سەند. چونکە حکوومەت زۆر بێ‌هێز کەوتبوو و لە داخڵی کوردستاندا ئەمنییەت و نیزامی بۆ موحافەزە نەئەکرا. بە گوێرەی موعاهەدەی بەرلین (مادەی ٦١) ئەبوو بۆ موحافەزەی ئەرمەنییەکان بەرامبەر بە قەومی کورد و چەرکەس ئیسلاحاتێکی ئەساسی بکا. وەلحاڵ بەم تەرحە خدمەتی مەنافعی ئەرمەنی کردنی، بۆ ئیستقبالی خۆی بە باش نەئەزانی، بەم قەناعەتە لە تەتبیقی ئەو مادەیە خۆی ئەپاراست و بە وەعد و بەهانە وەقتی ڕائەبوارد. ئەم تەفرەدانی حکوومەتە، بە نەتیجە سەرلەنوێ قەومی ئەرمەنی هێنایە حەرەکەت. شوعبەکانی ڕووسیە و ئەسویچرە و لۆندەریان تەوسیع کرد و بە قەڵەم و سیلاحەوە کەوتنە فەعالییەت. ئەم حاڵە سوڵح و ئاشتی بەینی کورد و ئەرمەنی تێکدا و ئەرمەنیی وڵاتانی کورد بۆ موحافەزەکردنی ماڵ و ڕۆحی خۆیان ئیلتیجایان بە ئومەرای ساحێب نفووزی کورد کرد.
نیهایەت حکوومەتی عوسمانی لە ساڵی ١٨٨٥ میلادیدا و لە ئەوائیلی سەڵتەنەتی عەبدولحەمیددا بە فکری ئیجادکردنی سونفێکی عەسکەر لە کورد وەکوو قەزاقی مۆسقۆف و جێگیرکردنی نفووزی خۆی لە کوردستاندا و نزیک‌خستنەوەی عەشائیری کورد بە حکوومەت، بەعزێ ئاڵای عەشائیری تەشکیل کرد و بە ناوی سوڵتانەوە ناو نرا «حەمیدیە سەواری ئالایلەری». مەئمووری تەتبیقکردنی ئەم تەشکیلاتی کوردە، موشیر شاکر پاشا بوو.
هیچ شوبهە نییە کە ئەگەر ترس و لەرزی حکوومەت لە تەتبیقکردنی ئیسلاحات نەبوایە ئەم تەشکیلاتە وا زوو دەسی پێنەئەکرا و فائیدەی ئەمەش لە عەسکەری زیاتر، ئیداری بوو، چونکە لە سایەی ئەمەوە عەشائیر بوونە تەڕەفداری حکوومەت. ئەگەر ئەم تەشکیلاتە لە سەر ئەساسێکی بەقووەت و عیلمی بکرایە، بە تەبیعەت فائیدەی بۆ حکوومەت زیاتر ئەبوو. بەڵام ئەو ئەهمییەتەی کە حکوومەتی ڕووس بە تەشکیلاتی قەزاقی دا و ئەو ڕۆحی عەسکەری و ئینتیزامەی کە لە ئاڵاکانی قەزاقدا بوو، لەم تەشکیلاتی کورددا مەوجوود نەبوو و تا نیهایەتیش هەر وا مابوو. تەجهیز و تەسلیحیان نەبوو و بۆ تەعلیم و تەربیەتیان هیچ هیممەتێک سەرف نەکرا تا حکوومەت بتوانێ ئەوی کە ڕووس لە تەشکیلاتی قەزاقی ئومێدی ئەکرد، ئەویش لەم تەشکیلاتە ئومێدی بکا.
ڕەئیسی عەشائیری میللی، ئیبراهیم پاشای نەوەی تەیموور پاشا بە خۆی و هەموو عەشائیریەوە داخڵی تەشکیلاتی حەمیدییە بوو.
ئەم تەشکیلاتە بە ڕەغمی نامەمنوونیی حکووماتی دراوسێ و باخسووس حکوومەتی ڕووسیە، هەرچۆنێ بوو تا دەوری مەشرووتییەتی عوسمانی لە سەر ئەم حاڵە دەوامی کرد و لە داخڵی کوردستاندا بۆ موحافەزەی نفووزی حکوومەت و موحافەزەی ئەمنیەت گەلێ بەکەڵک هات و بۆ موحافەزەی حقووق و سەلاحییەتی ڕوئەسای کوردیش واسیتەیەکی بەقووەت و موئەسیر بوو.
وەکوو لە سەرەوە عەرزمان کردبوو، ئیسلاحی تەشکیلاتی حەمیدییە هیچ پارە و هیممەت سەرف نەکرا، لە بەر ئەمە بە عەکسی زۆرییەوە ـ وەکوو لە خەیاڵما ماوە لە شەست ئاڵای زیاتر بوو ـ قیمەتێکی حەربییەی نەبوو و لە خسووس تەسلیحات و تەجهیزاتەوە بۆ حکوومەت باعیسی خەجاڵەتی بوو.
لە دوای مەشرووتییەت ناوی ئەم سونفە تەبدیل کرا بە «خەفیف سەواری ئالایلەری» و بەعزێ لە ئاڵاکانی لەغو کرایەوە و تا لە وەقتی سەفەربەریدا ئەم سونفە عیبارەت بوو لە چوار فیرقە و لیوایەک، یاخۆ ١٣٥ بلۆک سواری و لە ئەووەڵ ساڵی ئەم حەربەدا لەغو کرایەوە.
6.3.10. قیامی بتلیس[edit]
لە پێش شەڕی گەورەدا بە ساڵێک، لە وڵاتی بتلیسدا و لە ئیدارەی مەلا سەلیم و شەهابەددین و عەلیدا ئیختلالێکی تر ڕووی دا و هەر هەتا ناو شاری بتلیس تەئسیری کرد، بەڵام قووەتی تورک زوو پیا گەیشت و ئەم قیامەی بەرتەڕەف کرد. مودیری ئەم حەرەکەتە مەلا سەلیم، خۆی هاویشتە قۆنسوولخانەی ڕووسەوە و تا ئیعلانی حەرب لەوێدا ما. لە دوای ئیعلانی حەرب، بە زۆر هێنایانە دەرەوە و کوشتیان.
6.3.11. مناسەباتی کورد لەگەڵ ئەرمینییەدا[edit]
لە حاڵی خۆیدا خراپ نەبوو و ئەووەڵ و ئاخیر ئەم هاووڵاتییانە لەگەڵ یەکدا باشیان ڕائەبوارد و ئەگەر هاندانی مەئموورین و کاربەدەستانی حکوومەتی، وازی بهێنایە ئەم تێکەڵی و ئاشتییە دەوامی ئەکرد، بەڵام چونکە عونسوری حاکم هەردووکیانی بە غەیرە حیساب ئەکرد، ئەیویست دوشمنایەتییەکیان بخاتە ناوەوە و بیانکا بە گژ یەکا تا هەر دوو لا بێ‌هێز [بن] و لە ترسی یەکتری نەتوانن ببزوونەوە و بە کەیفی خۆی بە سەریانا زاڵ بێ. ئەم سیاسەتە واقیعەن بە نەزەر حکوومەتەوە مناسب بوو و لە نەتیجەی ئەم حاڵەدا بوو کە لە بەینی ئەم دوو قەومەدا ناخۆشی و دەعوا پەیا بوو. لە هاوینی ساڵی ١٨٩٤ی میلادیدا لە وڵاتی ساسۆندا گەلێ شەڕ لە بەینی کورد و ئەرمەنیدا واقیع بوو و لە هەر دوو لا زەرەرێکی زۆری دا و چەند دێیەک وێران بوو. ئەم حادیسانە موقەدیمەی حادیساتی تر بوو و لە هەموو ئەم وقووعاتانەدا کوردەکان فەعالییەتێکی زۆریان نواند. لە ساڵی ١٨٩٥دا عەینی دەعوا لە حەریکدا دەسی پێکرد و ئەم حەرەکەتە بەرامبەر بە حکوومەت و بە مەقسەدێکی تر بوو. لە دواییدا ئەم دوشمنایەتیی بەینی کورد و ئەرمەنی کەوتە حاڵی سکوونەوە و تا ئەووەڵی شەڕی گەورە بەو حاڵە دەوامی کرد.
6.4. ٤. کورد لە عەسری بیستەمینا[edit]
میللی ئیبراهیم پاشا: لە ئیبتیدای عەسری بیستەمینا (١٩٠٨ی میلادی) و لە پێش شەڕی گەورەدا یەکێ لە وەقائیعی کوردستان، قیامی ڕەئیسی عەشیرەتی میللی، ئیبراهیم پاشای کوڕی مەحموود بەگی تیماوییە.
ئیبراهیم پاشا لە دوای ئەمە کە بوو بە ڕەئیسی میللی، ڕاحەت دانەنیشت و دەسی کرد بە خراپەکردن و کاروان ڕووتکردن، لە هەموو لایەکەوە خراپەکەری لێ کۆ بووەوە و ڕێگەی دیاربەکر و ماردینی خستە تەهلوکەوە. بە تەبیعەت حکوومەت لەشکری ناردە سەری و گرتی و نەفی کردە سیواس. بەڵام لە پاش بەینێک لەوێ ڕایکرد و بە زەحمەتێکی زۆر خۆی گەیاندە وێران‌شەهر؛ ئەوەندەی پێ نەچوو تەشکیلاتی حەمیدییە لە بەینی عەشائیری کورددا کرا و ئیبراهیم پاشاش داخڵی ئەم تەشکیلاتە بوو و ڕوتبەی میری میرانی درایە و بەرەبەرە نفووزی زیادی کرد و بە سەر هەموو عەشائیری عەرەبی ئەو ناوەدا زاڵ بوو و لە ١٩٠٤دا عەشیرەتی «قرەکچیلی»شی شکاند و تابعی ئەمری خۆی کرد و نفووزێکی فەوقولعادەی پەیا کرد. مەرکەزی ئەسڵیی، وێران‌شەهر بوو و هەموو مەنتیقەی بەینی ماردین و ئۆرفە و قەرەچەتاغ تابعی ئەمر و نەهیی بوو. لە دوای ئیعلانی مەشرووتییەت لە حکوومەت عوسیانی کرد و لەشکرێکی زۆری کرایە سەر و نیهایەت لە جەبەل عەبدولعەزیزدا تەنگی پێ هەڵچنرا و گیرا و مەحو کرایەوە.
واقیعەی دووەم ئیشغاڵی وڵاتی موکرییە لە تەڕەف حکوومەتی عوسمانییەوە. ئەم قیسمی حدوودە لە بەینی دوو دەوڵەتدا ساغ نەکرابووەوە. حکوومەتی عوسمانی لە دوای شەڕی «ڕووس ـ ژاپۆن» لە هیلاکی و بێ‌هێزیی حکوومەتی ڕووسیە ئیستیفادەی کرد و لە قۆماندای محەمەد پاشای تاغستانیدا بەعزێ قووەتی نیزامییەی نارد و بە یارییەی عەشائیری کوردی ئەو ناوە وڵاتی ئورمێ، ئۆشنۆ و سابڵاخی داگیر کرد و ئەم حەرەکەتە بووە سەبەبی بەعزێ تەشویشاتی سیاسییە و ئەم حاڵە تا دوایی شەڕی بەڵقان دەوامی کرد. حکوومەتی ڕووسییە بە قەسدی تەهدید بەعزێ قووەتی نارد و مەنتیقەی خۆی و ورمێی ئیشغاڵ کرد و حکوومەتی عوسمانی مەجبوور کرد کە وڵاتی موکری چۆڵ بکا. نیهایەت لە دوای موناقەشات و موخابەراتی سیاسییەکی زۆر، هەیئەتێکی موختەلیت (ئینگلیز، ڕووس، تورک، ئێران) تەرتیب کرا و بە واسیتەی ئەم هەیئەتەوە لە ساڵی ١٩١٣دا دەس کرا بە تەحدیدی حدوودی عوسمانی و ئێرانی، باخسووس تەهدیدی ئەو بەشانەی کە وا لە بەیندا سەبەبی دەعوا بوو و لە پێش تەواوبوونی ئەم ئیشەدا شەڕی گەورە دەسی پێکرد. لە پێش ئەم شەڕەدا بەشێکی عەسکەری کورد (قول ئۆردووی دەهەم) هێنرا بۆ ئەستامۆڵ و ئیشتراکی شەڕی بەڵقانی کرد.
6.4.1. شەڕی گەورە (١٩١٤- ١٩١٨)[edit]
پڕیشکی ئاگری ئەم شەڕە گەورەش وەکوو شەڕانی پێشووی بەینی حکوومەتی عوسمانی و ڕووسییە، زوو و لە هەموو شەڕەکانی پێشوو بەشیددەتتر پەڕییە سەر وڵاتانی کوردستان. شەڕ و زەرەری ئەم تاعوونی سیاسی و ئیجتیماعییە بۆ قەومی کورد چەند تەرحێک بوو:
١. زەرەری سەفەربەری: کورد وەکوو قەومەکانی تری عوسمانی، بەڵکوو زیاتر لەوان، لە دەوری سەفەربەریدا تووشی زەرەر بوو. ئەووەڵەن هەرچی ئەولادی جاهیل و بەکاری هەبوو، بە زۆر هێنرایە ژێر سیلاحەوە و زۆر ماڵی وا هەبوو کە بە غەیری ئافرەت و منداڵ، پیرەمێردەکەشی تیا نەمابوو، ئەوانەی کە تۆزێ حاڵ و وەقتیان باش بوو، بە ناوی بەدەلی نەقدی، تەکالیفی حەربییە، وەسائیتی نەقلییە، ئیعانە، بەرتیل ... و الخ‌ەوە ڕووت کرانەوە. ئەو ئەولادانەی کە هێنرابوونە ژێر سیلاحەوە، زۆری بۆ جیهەتی ئەرزڕۆم و بەشێکیشی بۆ تەڕەفی حەلەب و سوورییە و بەسرە نێررا و بەم تەرحە بەشی زۆری کاسبیکەری لە دەس چوو.
٢. زەرەری شەڕ: قەومی کورد لەم شەڕەدا دوو قۆڵ ئۆردوو (١١ی مەعموورەت ئەلعەزیز، ١٢ی مووسڵ) و ١٣٥ بلۆک سواری ئیحتیات (چوار فیرقە و لیوایەک)ی لەگەڵ بەعزێ تەشکیلاتی حدوود و ژاندارمەی بە تەواوی و بەشێکی موهیممی دوو قۆڵ ئۆردووی تریشی (٩ی ئەرزڕۆم، ١٠ی سیواس)ی هێنایە وجوود و بە تەبیعەت بەشێکی جلوبەرگ و خواردەمەنی و هەموو وڵاغ و ئیحتیاجاتی ئەمانەشی تەئمین کرد و بە سەبەبی توول‌کێشانی شەڕەوە چەند دەفعە بە ڕۆح و ماڵی خۆی نەواقسی ئیکمال کردن.
بێجگە لەمەش لە وەقتی تەنگانەدا لە سەر تەڵەبی قۆماندانی ئۆردووی عێراق، گەلێ فیداکارانی کورد لەگەڵ شێخ مەحموود و ڕوئەسای عەشائیر و مەبعووسەکان چوون بۆ شەڕی «شوعێبە» و بەرامبەر بە خدمەتیان گەلێ ئەزیەت و ڕەزالەتیان دی.
کورد لەو ئەولادانەی کە ناردبووی بۆ شەڕ، کەمی دەس کەوتەوە. بەشی زۆر زۆری لە شەڕدا، لە ئەسارەتدا، لە برسانا و لە سەرمانا و بە نەخۆشی لە دەس چوو. میقداری زایعاتەکەی کەس نایزانێ، بەڵام ئەگەر بە تەخمین جائیز بێ، ڕەنگە میقداری ئەمانە لە سێ‌سەد هەزار زیاتر بێ.
٣. زەرەری قوای سەفەرییە: حکوومەتی عوسمانی لە ئیبتیدای شەڕی گەورەدا ئەسیری خەیاڵات بوو و وای ئەزانی کە ئەم دەعوایە فرسەتێکە بۆ فەتحی تووران و ئێران و حەتا هیندوستان. بەم خەیاڵە لە لایەکەوە بە ئۆردووی مونتەزەمی بەرامبەر بە ئۆردووی ڕووس لە حدوودی قەفقاسیادا کەوتە شەڕەوە، لە لایەکی تریشەوە لە قۆماندای بەعزێ زابتان و مەبعووساندا بەعزێ قوای سەفەرییەی کە عیبارەت بوو لە تەشکیلاتی حدوود وەیا تەڵەبەی حقووق و عەشائیر، ڕێک خست و ناردییە سەر ئێران (قووەی سەفەرییەی عومەر ناجی، ڕەئووف، ئیبراهیم و خالید بەگ). لەمانە قووەی سەفەرییەی ئەووەڵ و دووەم لە هەورامانەوە تا تەورێز هەر دوو لای حدوودیان و باخسووس وڵاتی موکری و بانەیان بەڕاستی تاڵان و وێران کرد و زۆر کەسیان کوشت. حسێن خانی سەرداری موکری، کە دوایی وارسی خانەدانی «بابامیری موکری» بوو، لەگەڵ حەمەخانی حاکمی بانە لە تەڕەف قوەی سەفەرییەی ئیبراهیم بەگەوە ئیعدام و تاڵان کران و باقی دوو قووەتەکەی تریش بەینی خانەقین و کرند و مەنتیقەی ڕەواندز و لاهیجانیان تووشی زەرەرێکی زۆر کرد، بەڵام وەحشەت و شیددەتی مەفرەزەی عومەر ناجی و ئیبراهیم بتلیسی بەڕاستی وەسف ناکرێ.
بێجگە لەمانە دوو قووەی سەفەرییەی تریش، لە وڵاتانی بتلیس و وانەوە ڕوویان کردە ئێران و لە دەوری حدوود و لە مەنتیقەی «دەیلەمان»دا بەعزێ حەرەکاتی بێ‌سوودیان کرد و لە دواییدا لە سەر تەزییقی ئۆردووی ڕووس، گەڕانەوە کوردستان و زەرەرێکی زۆریان بۆ کوردی ئەو ناوە بوو.
٤. زەرەری تەهجیر و تەقتیل: لە ئیبتیدای شەڕدا قۆمیتەی موسەللەحی ئەرمەنی لە پێش ئۆردووی ڕووسەوە لە جیهەتی بایەزید و ئەلشگەرد و وانەوە زەرەرێکی زۆری لە ماڵ و ڕۆحی کورد دا. بێجگە لەمانە ئۆردووی تورکیش بە ئەنواعی بیانووەوە لە کوشتنی کورد قسووری نەکرد و حەتا بەعزێ لە ئومەرای قووەی سەفەرییەی ئەووەڵ، (خەلیل بەگ)، لە مەقامی ئیفتیخاردا ئیقراری ئەم جینایەتان ئەکرد.
بە گوێرەی ڕیسالەی «مەسئەلەی کوردستان بەرامبەر بە تورک، لاپەڕە ٣٣»، لە ئیبتیدای شەڕی گەورەدا و بە نەزەر دەفتەری مودیرییەتی عموومیی موهاجرین، ٧٠٠٠٠ کورد لە وەتەنیان هەڵگیران و براونە وڵاتانی غەربی ئەناتۆل و زۆریان لە ڕێگە لە هیلاکی و برسیەتی و نەخۆشی مردووە.
بێجگە لەمە، ئۆردووی دووەم کە لە ساڵی سێیەمی حەربدا لە دیاربەکردا گرد بووەوە، لە پایزی ساڵی ١٩١٧دا بۆ خاتری ئەمە کە ئیعاشەی خۆی تەئمین بکا و خۆراک‌خۆری غەیرە عەسکەر لەو ناوە نەهێڵێ، هەموو خەڵکی ئەو وڵاتی دیاربەکر و مووش و بتلیسەی دەرکرد و بەعزێ لەو بەسەزمانانە ڕوویان کردە مووسڵ و بەعزێکیشیان سەوقی ئەتەنە و حەلەب کران. لە وەقتی زستاندا زۆری لە برسانا و سەرمانا مرد و عادەتەن هیچ منداڵی دەرنەچوو و حەتا کەوتبوونە حاڵێکی وا کە لە کۆڵانی مووسڵدا لاشەی مردوویان ئەخوارد. خولاسە ئەوەی کە لە ئەووەڵ و دووەم ساڵی حەربدا بە سەر ئەرمەنیدا هات، لە دوای ساڵێ دوو ساڵ، بە سەر کوردی مەزڵوومیشا هات.
٥. زەرەری برسێتی و نەخۆشی: ئەتوانم بڵێم کە موسیبەتی برسێتی، تەئسیری هەرە مودهیشی لە کوردستاندا بوو و لە بەحری ڕەشەوە تا عێراق هەموو وڵاتانی شەرقی عوسمانی لە ژێر باری ئەم بەڵایەدا مایەوە.
ئۆردووی عوسمانی چونکە وەسائیتی نەقلییەی زۆر کەم و تەشکیلاتی ئیعاشە و مەنزڵی زۆر خراپ بوو، ئەیویست کە وەسائیتی ئیعاشە لە جێگەی خۆیدا بە قیمەتێکی زۆر کەم، یا بەرامبەر بە سەنەد وەیا پارەی کاغەز وەیا بە ئوسوولی زەوتکردن پەیا بکا و بە تەبیعەت ئەم ئوسوولە بێ‌مەعنایە غەدرێکی زۆر لە ئەهالی کرا و خەڵکی دوور ئەخستەوە لە قەسەبە و شاران، کەس زەخیرەی نەئەهێنا، لە بەر ئەمە ئۆردووش وەکوو خەڵکی شار و قەسەبە تووشی برسێتی بوو، بە دەرەجەیەکی وا کە بەعزێ جار یەکتریان ئەکوشت (ڕاپۆری قول ئۆردووی هەژدەمین بە تاریخی ٢٥ی مارتی ١٣٣٤). لە ڕووی برسێتییەوە فیرار و زایعاتی دوو مانگی ئەم قول ئۆردووە گەیشتە ٩٠٠٠ کەسێ (عەینی ڕاپۆر)، قووەی حەربییەی ئۆردووی شەشەمیش لە مارتی ١٣٣٤دا هاتەسەر ٦٣٠٤ تفەنگ (حەربی جەریدەی ئۆردووی شەشەم).
حاڵی ئۆردووی دووەم (دیاربەکر) و ئۆردووی سێیەم گەلێ خراپتر بوو. بە تەبیعەت ئەم حاڵە بووە سەبەبی زۆربوونی نەخۆشی و سەفالەت. تیفووس ئۆردووی سێیەمی بە تەواوی شپرزە کرد، لە ئۆردووی دووەم و شەشەمیشدا هەبوو و زایعاتێکی زۆری لێدان. برسێتی و شپرزەیی خەڵق بە تەبیعەت لە ئۆردوو زیاتر بوو. ئەوانەی کە زستانی بەینی ١٣٣٣ و ١٣٣٤یان لە مووسڵدا ڕابواردبێ، ئەڵبەتە دیویانە وەیا بیستوویانە کە موهاجرینی کورد لە کۆڵانەکانا لە سەرمانا و لە برسانا چۆن مردوون. ئەم فاجیعەیە هەر مەخسووس بە مووسڵ نەبوو، لە وڵاتی ئەتەنە و حەلەبیشدا جاری بوو. لە شاری سلێمانیدا و لە عەینی ساڵدا برسێتی گەیشتە دەرەجەی نیهایەت و هۆقەی ئارد گەیشتە لیرەیەکی زەرد. مەئموورینی مەنزڵ زوڵمێکی فەوقەلعادەیان کرد.
ئۆردوو بە بێ‌تەدبیری و سووئی ئیستیعمالاتی خۆی، ڕێگەی هاتنی زەخیرەی لە دێهاتانەوە بڕی و لە دواییدا زەخیرەی ماڵانی زەوت کرد و خەڵکە مەزڵوومەکە هیچیان بە دەستەوە نەما و نیهایەت لە سەدا حەفتای لە برسانا مرد.
٦. زەرەری تەخریبات: حەد و حیسابی وێرانی، هەر خوا ئەیزانێ. ئەم زەرەرە دوو نەوعە: یەکێکی لە تەڕەف دوشمنەوە کراوە و ئەمەش هەر شموولی بۆ ئەو وڵاتانە هەیە کە تووشی ئیستیلا بوون. وەکوو وڵاتی ئەرزڕۆم، ئەرزنجان، وان، بتلیس و بەشێکی وڵاتی مووسڵ (ڕەواندز). دوشمن لەم وڵاتانەدا بە تەبیعەت تەخریباتێکی زۆری کرد و باخسووس چەتەی ئەرمەن و غەیرە گەلێ جێگەیان بە فکری ئینتیقام وێران کرد و سووتاندیان. دووەم نەوعی تەخریبات لە تەڕەف ئۆردووی عوسمانییەوە کراوە و بەشێکی ئەمەش لە سەر زەروورەت و ئیحتیاج بوو، بەڵام بەشێکیشی کەیفی بوو. خولاسە ئەوانەی کە لە وەقتی حەربدا مەناتیقی حەربییە گەڕابن دەرەجەی ئەم تەخریباتە باشتر تەقدیر ئەکەن و لام وایە تا بیست ساڵی تریش ناچێتەوە دۆخی جاران.
خولاسە قەومی کورد لە شەڕی گەورەدا تووشی زەرەری ماڵی و ڕۆحییەکی بێ‌غایەت بوو کە بەشی مادی عیبارەتە لە بری ئەو چەند مادەیە کە لە سەرەوە عەرز کرا و زۆر مومکینە کە زەرەری ڕۆحی، نزیکەی نیو ملیۆن بێ.
لە دوای موتارەکە لە گۆشەیەکی کوردستانی جنووبی یەعنی لە سلێمانیدا بە معاوەنەتی حکووەمتی ئینگلیز ئیدارەیەکی محەللی دامەزرا، بەڵام باش ئیدارە نەکرا. دوو دەفعە لەگەڵ حکوومەتی ئینگلیز تێکچوو و کەوتە شەڕەوە، نیهایەت لە ساڵی ١٩٢٦دا بە تەواوی ئەم ئیدارەیە لە ناو هەڵگیرا و سلێمانی بە شکڵی لیوایەک ڕەبتی عێراق کرا. (بۆ تەفسیلاتی ئەم مەسئەلەیە تەماشای تاریخی وڵاتی سلێمانی بکە).
لە ساڵی ١٩٢٢ی میلادیدا حەرەکاتی ئیسماعیل ئاغای سمکۆ، ڕەئیسی عەشیرەتی شکاک، دەسی پێکرد. ئەووەڵەن تەنگی بە نەستوورییەکان هەڵچنی و لە دواییدا وڵاتی ورمێی داگیر کرد، لە پاشدا ئێران لەشکرێکی زۆری کردە سەری و دەریپەڕاند، بە نەتیجە سمکۆ هاتە عێراق و لە شیمالی ڕەواندزدا دانیشت.
یەکێ لە حەرەکاتی تری دوای شەڕی گەورەش، قیامی کوردانی دەرسیمە کە لە قۆماندای نوورەددین پاشادا لەشکریان کرایە سەر و سەرکوت کران، زایەعاتیان زۆر بوو. لە ئەواخیری شەڕی گەورەدا و لە دوای ئەمە کە عەلامەتی بێ‌هێزی تەڕەفی ئەڵمانیا دەرکەوت و وەزعییەتی سیاسییە گۆڕا، کۆمەڵی سیاسیی کوردان لە هەموو لایەکەوە کەوتنە فەعالییەتەوە. شەریف پاشا لە پاریس مومەسیلیەتی کوردی گرتە عۆهدەی خۆیەوە و لە ٢٢ی مارتی ١٩١٩ و ١ی مارتی ١٩٢٠دا دائیر بە حقووق و موتاڵەباتی کورد دوو مەختەرە و دوو خەریتەی کوردستانی دا بە قۆنفرانسی سوڵح و لە ٢٠ی کانوونی ئەووەڵی ١٩١٩دا لە بەینی شەریف پاشا و مومەسیلی ئەرمەنیدا ئیئتلافنامەیەک کرا و هەردوو تەڕەف بە یەکەوە بەرامبەر بۆ قۆنفرانسی سوڵح، بەیاننامەیەکیان ئیعلان کرد.
نیهایەت لە ١٠ی ئۆغستۆسی ١٩٢٠ موعاهەدەی سیوەر ئیمزا [کرا] و بە گوێرەی ئەم موعاهەدەیە ئەبوایە لە وڵاتانی تەرابزۆن، ئەرزڕۆم، وان و بتلیس، ئەرمەنستانێک تەشکیل بکرایە (مادەی ٨٨- ٩٣) و لە عەینی وەقتا بۆ قەومی بێ‌کەسی کوردیش لە موختارییەتێکی ئیدارە باس کرا کە ئەبوو لە شەرقی فورات و لە جنووبی ئەرمەنستانی تەسەورکراو و لە بەینی حدوودی تورکیا و سووریە و عێراقدا بێ. ئەم خەڵاتی قۆنفرانسی سوڵحەش تابعی بەعزێ شرووت و قیوود بوو و ئەبوایە لە کوردانی ئەم مەنتیقە پچووکە پرسیارێ بکرایە ئایا ئەیانەوێ لە تورک جوێ بن یان نا؟ ئەمە عەرزی عوسبەتولئومەم بکرێ و ئەویش لێکی بداتەوە ئایا ئەم کوردانە لایەقی ئیستقلالن یا نا؟ لە دوای ئەمە کە مەجلیسی عوسبە قانیع بوو، تەکلیفی تورکیا ئەکا و ئەم حکوومەتەش ئەبێ قەبووڵی بکا و بە گوێرەی ئەم نەتیجەیە، حکوومەتانی موتتەفیقە ئیعتیڕاز لە ئیلتحاقی کوردانی مووسڵ بەم ئیدارە موختارەی کوردە ناکەن (مادەی ٦٢ و ٦٤).
خولاسە مەسئەلەی کورد لە حەواڵە و گەواڵە زیاتر شتێکی تر نەبوو. قۆنفرانسی سوڵح کە کەلیمەی عەداڵەت و ئینساف و قوتارکردنی میللەتانی مەزڵوومەی لە زمان نەئەکەوتە خوارەوە، ئەمجارەش بەرامبەر بە کۆمەڵی بەشەرییەت ئیسباتی کرد کە کەلیمەی عەدڵ و ئینساف بێ‌مەعنایە و قەڵغانێکە بۆ تەفرەدانی بەشەرییەت، هاواری زەعیف و مەزڵووم، حەق و حقووقی بێ‌کەسان تەئسیر ناکاتە ویجدانی سیاسەت. بە دەرەجەیەکی وا کە ئەوانەی کە چوار وڵاتی گەورەیان پێشکەش یەک دوو ملیۆنی ئەرمەنی کرد، حەتا وڵاتێکیشیان بە ڕاستە ڕاست بە چەند ملیۆن کورد ڕانەبینی. ئەم زەللەی حەقارەتە کە لە تەڕەف قۆنفرانسی سوڵحەوە لە ڕووی عەداڵەت و ئینساف درا، بەڕاستی وەکوو ئەمسالی تاریخییەی، دەرسێکی تری عیبرەت بوو بۆ سواڵکەرانی عەداڵەت و ئینساف.
ئەم موعاهەدەیە بە نەتیجە سەری نەگرت و زیندووبوونەوەی تورکی مردووو و مەحوبوونەوەی ئۆردووی یۆنان لە ئەناتۆلدا و دەرچوونی ئۆردووی فرانسز لە ئەتەنە و ڕێکەوتنی ئەم حکوومەتە لەگەڵ ئەنقەرە، موعاهەدەی سیڤەری لە ناو برد و بە گوێرەی موعاهەدەی لۆزان (١٩٢٣)، ئەرمەنستانی گەورە و موختارییەتە پچووکەکەی کورد وەکوو بڵقی سەر ئاو کوژایەوە و مەسئەلەی کورد تەنیا هاتە سەر وڵاتی مووسڵ، کە جیهەتی عائیدیەتی لە تەڕەف عوسبەتولئومەمەوە ئەبوایە تەعیین بکرایە. نیهایەت عوسبەتولئومەم بۆ تەحقیقی مەتالیبی ئینگلیز و تورک و پرسیاری ئارەزووی ئەهالی، قەراری بە تەشکیل و ناردنی لیجنەیەکی تەحقیق دا (٣٠ی ئەیلوولی ١٩٢٤). مەجلیسی عوسبە لە ١٣ی تشرینی سانی ١٩٢٤دا ئەم لیجنەیەی تەشکیل کرد. ئەم هەیئەتە عیبارەت بوو لە یەکێ لە پیاوە گەورەکانی مەجارستان، قۆنت تیلیکی، ئەسووج (موسیو. ف. ویرسن) و بەلجیکا، کولونەل بولیس. ئەمانە لە دوای چاوپێکەوتنی حکوومەتی ئینگلیز و تورک لە ١٦ی کانوونی سانی ١٩٢٥دا گەیشتنە بەغدا. مومەسیلی تورکیش لەگەڵیانا بوو و لە بەغدا مومەسیلێکی حکوومەتی عێراقیش خرایە تەکیان و چوون بۆ تەحقیقات لە وڵاتی مووسڵدا و هەموو جێیەک گەڕان و لە دوای تەواوکردنی وەزیفەی خۆیان، گەڕانەوە و لە ١٦ی تەمووزی ١٩٢٥دا ڕاپۆرێکی موفەسەلیان دا بە مەجلیسی عوسبەتولئومەم و لەم ڕاپۆرەدا دەرحەق بە کوردی وڵاتی مووسڵ گوتیان: «ئەبێ لە خسووس تەعیینی مەئموورینی کورد بۆ ئیدارەی وڵاتەکەیان و خوێندن لە مەکتەبدا و موحاکەمە و مورافەعە بە زمانی خۆیان ڕیعایەتی ئارەزووی کوردەکان بکرێ و زمانی کورد بە زمانێکی ڕەسمی قەبووڵ بکرێ و لیجنە لەو فکرەدایە کە ئەگەر لە دوای چوار ساڵ لە پاش قەبووڵکردنی موعاهەدەی ئینگلیز و عێراق و هەڵسانی موراقەبەی عوسبەتولئومەم بۆ تەئسیسی ئیدارەیەکی مەحەللی، تەعەهودات بە کوردەکان نەدرێ، بەشی زۆریان ئیدارەی تورک بە سەر حوکمی عەرەبدا تەرجیح ئەکەن (لاپەڕە ١١١، مادەی ٧، فەقەرەی ٢، تەرجومەی ڕاپۆری لیجنە).
مەجلیسی عوسبە لە سەر ئەم ڕاپۆرە لە ١٦ی کانوونی سانی ١٩٢٥دا بە بەعزێ شرووتی ئیحتیاتییە، قەراری بە دانی وڵاتی مووسڵ بە حکوومەتی عێراق دا و تەرجومەی مادەی سێیەمی ئەم قەرارەش ئەمەیە: «حکوومەتی ئینگلیز بە سیفەتی ئەمە کە حکوومەتی مونتەدەبە، ئەبێ ئەو تەدبیرەی کە بۆ تەئمینی تەعەهوداتێ کە دەرحەق بە ئیدارەی مەحەللییە بۆ کوردەکانی عێراقە و لە تەڕەف لیجنەی تەحقیقەوە لە ئیستنتاجاتی قەراری نیهائیدا تەوسیە کراوە عەرزی مەجلیسی عوسبە بکا.»
بینا لە سەر تەڵەبی مەجلیسی عوسبە، وەزیری موستەعمەرات لە ٣ی ئەیلوولی ١٩٢٦دا بە خیتابێکی بەتوول ئیجرائات و حوسنی نییەتی حکوومەتی عێراق دەرحەق بە کوردی عێراقی عەرزی عوسبە کرد و تەئمیناتی دانێ. لەم بەینەدا کە مەجلیسی عوسبەتولئومەم لەگەڵ مەسئەلەی وڵاتی مووسڵ خەریک بوو، لە مەنتیقەی خەرپووت و دیاربەکردا قیامێکی گەورەی تر ڕووی دا و ڕەئیسەکەشی شێخ سەعیدی مەڕحووم بوو.
6.4.2. قیامی ١٩٢٥[edit]
ئەم ئیختلالە بە ناوی مەڕحووم شێخ سەعیدی پیرانەوە شۆرەتی سەندووە. لە ئیدارەی ئەم زاتەدا و لە قۆماندای کۆنە زابتاندا پەنجا هەزار کەسێک تەسلیح و تەجهیز کرابوو و لە بەعزێ نوقتەی سەوقولجەیشیدا سیلاح و جبەخانە شارابووەوە و قەرار بوو کە لە ٢١ی مارتی ١٩٢٥دا حەرەکەت بکرێ و غایەش دەرکردنی تورک بوو لە کوردستان.
حکوومەتی تورک کەمێ زۆرێ خەبەردار بووبوو و لە فەعالییەتدا بوو. لە یەکی مارتی ١٩٢٥دا وەتەن‌پەروەرێکی کورد، خیلافی ئیحتیات و دوورئەندێشی، چووە لای شێخ سەعید و لە گەڕانەوەیا گیرا و برایە قەرارگاهی تورک، کە چەند میلێک دوور بوو. ئەم وەتەن‌پەروەرە ئیستنتاق کرا، بەڵام ئینکاری کرد. قۆماندانی تورک کاغەزێکی نازکانەی بۆ شێخ سەعید نووسی و بانگی کردە قەرارگاە. شێخ لە گیرانی وەتەن‌پەروەری کورد خەبەردار بووبوو و ئەمنییەتی بە قۆماندانی تورک نەکرد و لەگەڵ چەند سەد کەسێکی دەوری خۆی قیامی کرد. ئەم ئیختلالە بێوەقتەی کورد بەم تەرحە و خیلافی قەرار لە ٧ی مارتی ١٩٢٥دا بەرپا بوو. چونکە لە بەینی ئەقسامی ئەهلی قیامدا خەتی تەلغراف و تەلەفۆن نەبوو، زۆر درەنگ و بە سووڕەتێکی مشەوەش خەبەردار بوون و قووەتی تورک لەمە ئیستیفادەی کرد و قووەتی موعتەڕیزینی کوردی تەجرید و ئیحاتە کرد. حکوومەتی تورک، قول ئۆردووی نۆیەمی ئەرزڕۆم، هەشتەمی ئەرزنجان و حەوتەمی دیاربەکری سەوق کردە سەر قوای میللییە.
بەڵام ئەم قووەتە لەشکری تورکی شکاند و ڕووی کردە ئۆرفە و سیورک و دیاربەکر و زۆری پێ نەچوو بەشی جنووبی شاری دیاربەکری زەوت کرد و لە هەموو لایەکەوە لەشکری تورکیان تەنگەتاو کرد. بەڵام لە دوای بەینێک وەزعییەتی ئیختلال‌پەروەرەکان کەوتە تەهلوکەوە، چونکە قووەتێکی تازەی تورک بە شەمەندەفەری سووریەدا هات و گەیشتە مەیدانی شەڕ، ئەمە قووەتی کوردی شڵەژاند، چونکە ئومێد وا بوو کە ئێران و عێراق و سووریە بێ‌تەڕەف ئەوەستن، بەڵام ئەم ئومێدە سەری نەگرت و لە بەینی دوو ئاگردا مانەوە و کەوتنە شەڕێکی مەئیووسانەوە. لەو بەینەدا بەعزێ قووەتی تری تورک لە قارس و سیواسەوە هات، ئیتر دەوامکردن لە سەر شەڕێکی مونتەزەم بۆ کورد هەم زەحمەت و هەم بێ‌فائیدە بوو. لە بەر ئەمە خۆیان کێشایەوە شاخان و لە مقیاسێکی پچووکدا دەوامیان کرد.
مەقسەد لەم حەرەکەتە – هەر وەکوو لە زەبتنامەی مەحکەمەی ئیستقلالدا موقەییەدە – سەندنەوەی ئیستقلالی قەومی کورد و تەشکیلی حکوومەتێکی میللی بوو و بۆ ئەمە لە عەسەبییەتی قەومییە و دینییە ئیستیفادە کرا.
تاریخ لەم نەوعە حەرەکاتە بەعزێ میسالمان نیشان ئەدا، مەسەلەن حەرەکەتی ئیسماعیلی سەفەوی، کە پۆستی مەشیخەتی کرد بە تەختی سەڵتەنەت و چەند عەسرێک ژیا و قیامی شێخ عوبەیدوڵڵا شەمزینانی کە لە ئیبتیدادا موەفەق بوو، بەڵام دوایی نەهات، عەینی وەکوو ئەم حەرەکەتی مەڕحووم شێخ سەعیدە دەسی پێکردبوو. ڕوئەسا و مودیرانی ئەم قیامە، بەڕاستی بە فکرێکی عاقڵانە شێخ سەعیدیان کرد بە سەرکردەی ئەم حەرەکەتە و ویستیان لە نفووزی عەزیمی ئەم زاتە ئیستیفادە بکەن، چونکە – وەکوو باسی ئەکەن – عەدەدی مورید و مونتەسەبی چل پەنجا هەزارێک بوو، بەڵام خیلافی قەول و قەرار لە بێوەقتا دەسی پێکرد و ئیمکانی تەوحیدی حەرەکەت نەما.
خولاسە لە دوای شەڕ و کوشتارێکی زۆر، شێخ سەعید و بەعزێ لە سەرکردەکانی ئەم ئیختلالە گیرا و لە چەند جێگەیەکا مەحکەمەی ئیستقلال دانرا و لە دوای موحاکەمەیەکی سەتحی، هەموویان هەڵواسران و ئەوی کەم و زۆرێ شوبهەی لێ ئەکرا، وەیا لەوەو دوا مومکین بوو شتێ بکا، ئەوانەش لە ناو بران. دەعوا بەمەش نەبڕایەوە، لە نەشریاتی ڕۆزنامەکان و بەعزێ ڕەسائیلی تردا وا دەرکەوت کە تەهجیر و تەقتیلێکی زۆر فەجیع لە هەموو کوردستانی تورکییەدا و باخسووس لە مەناتیقی ئیختیلالدا کرا و دیسان بە بەعزێ بەهانەی کۆن و تازە شێخ عەبدولقادر ئەفەندی کوڕی شێخ عوبەیدوڵڵا لەگەڵ کوڕەکەی لە ئەستامۆڵ گیرا و لە دوای موحاکەمە هەڵواسرا.
بە گوێرەی عەینی ڕیسالە ، حەرەکاتی میللەت‌پەروەرانی کورد لە ساڵانی دواییشدا دەوامی کردەوە و لە ساڵی ١٩٢٦دا و لە ١٥ی کانوونی ئەووەڵی ١٩٢٧ و لە دەربەندی بتلیسدا لە بەینی قووەتی تورک و قوای میللییەی کورددا شەڕ قەوماوە و تورک مەغلووب بووە و گەلێ ئەسیر و غەنیمەت دەس کورد کەوتووە. لە ٤ی شوباتی ١٩٢٨دا ئیسقادریلێکی تورک تەعەڕوزی کردۆتە مەرکەزی قوای میللییە، ئاغری داغ و دوو تەییارەی کەوتووە. لە ٢٩ی مارتی ١٩٢٨دا لە بەینی قوای میللییە و ئاڵای ٢٩یەمینی تورکا لە مەنتیقەی بایەزیددا شەڕ بووە و تورک ڕەجعەتی کردووە. لە ٣ی ئەیلوولی ١٩٢٨دا قوای میللییە مەفرەزەیەکی جاندارمەی تورکیان لە مەنتیقەی جووڵەمێرگدا تەفروتوونا کردووە و والیی بایەزیدیش لەگەڵ میقدارێ جاندارمە ئەسیر کراوە. ئەم ڕیسالەیە دەرحەق بە زایعاتی قوای میللییە مەعلووماتێک نادا.
واقیعەن مەتبووعاتی تورک، دەرحەق بەم وەقایعە هیچیان نەکوتووە، بیلعەکس، باسی سکوونەتێکی نسبییان کردووە، بەڵام نەشریاتی جەمعیەتی میللییەی کورد خیلافی ئەوانەوە وەکوو لە سەرەوە گوتمان باسی دەوامی حەرەکات ئەکا و زۆر موحتەمەلە کە قەولی دوایی ڕاستترە، بەڵام مومکینە بەعزێ موبالەغەی تیا بێ.
6.4.3. قیامی ١٩٣٠[edit]
ئەم حەرەکەتە بە گوێرەی نەشریاتی میللەت‌پەروەرانی کورد، قیامێکی مونفەرید نەبوو، بەڵکوو دەوامی ئیختلالێکی میللی بوو کە لە ١٩٢٥دا دەسی پێکرد و قەت نەکوژایەوە. گاه سکوونەتێکی موەقەتی نواندووە و گاە کەسبی شیددەتی کردووە. دەرحەق بەم حادیسەیەی ساڵی ١٩٣٠ هێشتا مەعلووماتێکی حەقیقی و مەوسووقمان نییە. نەشریاتی مەنابعی تورک و میللەت‌پەروەرانی کورد ڕەنگە لە تەحریف و موبالەغە خاڵی نەبێ، لە بەر ئەوە لە نەشریاتی هەر دوو لا، فکرێکی ڕاست و ڕەوان پەیاکردن زۆر زەحمەتە.
خولاسەی نەشریاتی ڕۆزنامەکان وا ئەنوێنێ کە ئەساسی حەرەکەتی ١٩٣٠ لە جیهەت شاخی ئارارات کە مەرکەزی قوای میللییەی کورد بوو، دەسی پێکردووە و مودیری حەرەکات ئیحسان نووری پاشا بووە. لە ١٣ی حوزەیرانی ١٩٣٠دا شیددەتی سەند و بە گەرمی، مانگێک دەوامی کرد و بەعزێ قۆڵی تا حدوودی سووریەش تەئسیری نواند. حکوومەتی جمهوورییەتی تورکیا لەشکرێکی زۆر، (قول ئۆردووی نۆیەم)ی ناردە سەریان و لە دەوری شاخی ئارارات و ئەو مەنتیقەیەدا گەلێ شەڕ بوو. تەفسیلاتی حەقیقیی ئەم شەڕانە مەعلووم نییە. نیهایەت ڕووسیە لە لایەکەوە حدوودی خۆی لێ قایم کردن و حکوومەتی ئێرانیش لە سەر تەشەبوساتی حکوومەتی تورک بەعزێ قووەتی سەوق کردە ئەو ناوە و بەم تەرحە قوای میللییەی کورد لە سێ لاوە تەزییق کران و لە دوای هیممەت و فیداکارییەکی زۆر سەرکردەی حەرەکات بە خۆی و بەعزێ ڕەفیقانی و بە مەجبووری، تەسلیمی قوەتی ئێران بوو و لەوێوە سەوق کرانە تەهران.
وەکوو لە سەرەوە گوتمان تەفسیلاتی ئەم حەرەکەتەش مەجهوول وەیا موشەوەشە، ئیفشائاتی مەنابعی تورک و میللەت‌پەروەرانی کورد یەک ناگرێ. بە گوێرەی ڕیسالەکەی دوقتۆر بلەچ شێرکۆ (القضیة الکردیة) و بەیاناتی بەعزێ ئەرکانی ئیختلال میقداری لەشکری تورک لە ئەووەڵدا پانزە هەزار بووە و لە دواییدا گەیشتۆتە پەنجا هەزار، قووەتی میللیی کوردیش پەنجا هەزار کەسێک بووە و موەفەقاتی کورد زۆر بووە. لە لایەکی تریشەوە تەبلیغاتی ڕەسمیی تورک، ئەم حەرەکەتە بە نەوعێکی تر و تەئسیرات و نەتائیجی زۆر بێ‌ئەهمیەت ئەنوێنێ . لام وایە ئیفشائاتی هەر دوو لا لە موبالەغە و تەحریف خاڵی نییە، لەگەڵ ئەمەشدا ئینکار ناکرێ کە ئەم حەرەکاتە حکوومەتی شپرزە کرد و زەرەرێکی زۆری پارە و عەسکەری لێدا ، بەڵام زەرەری کورد بە تەبیعەت گەلێ زیاتر بووە. ئیجرائاتی بەشیددەتی حکوومەت، ماڵوێرانییەکی نەبیستراوی خستە کوردستانەوە، خەڵکی بەعزێ مەنتیقە بە عەزاب و زایعاتێکی زۆر بە ناو ئاناتۆلی غەربییەدا بڵاو کراەوە و ماڵ و موڵکیان لە کیس چوو و تووشی غوربەت و فەلاکەت بوون.
بەڕاستی وقووعی ئەم حاڵە زۆر جێگەی ئەسەفە، ئارەزوو ئەکرا کە هەر دوو لا بە شێنەیی و ئاشتی چارەیەکی حەل بۆ ئەم ئیختلاف و نیزاعە بدۆزنەوە و خۆیان لە زەرەر و ماڵوێرانی بپارێزن. لام وایە ئەم وەزیفەیە لە کورد زیاتر، عائید بە حکوومەت بوو، ئەبوایە موقابیل بە خزمەتی چەند عەسری و باخسووس فیداکاری و سەربازی بۆ تەئسیسی حکوومەتی جمهوورییە، چ لە دەوری ئیبتیدائیدا و چ لە حەربی ئیستقلالدا، بە چاوێکی عادڵ و بەئینساف تەماشای بکرایە و مەیدانی بەم زوڵم و خوێن‌ڕشتنە نەدایە و ئەو حقووقی تەبیعییە کە بۆ تەرەقی و ئینکشافی عیرفان و عیمرانی پێویست بوو، لێی دریغ نەکردایە و حاکمییەتی مادییەی خۆی بە حاکمییەت بە سەر دەماغ و دڵی کورددا تەقویە بکردایە، لام وایە ناسین و دانی ئەم حقووقی تەبیعییەیە زەرەری بۆ قووەتی حاکمە نەئەبوو، بەڵکوو فائیدەیەکی مادی و ئەدەبی ئەبوو، دڵی کورد لە جێی بوغز و نەفرەت بەرامبەر بە حکوومەت، پڕ لە شوکران و مەمنوونییەت ئەبوو و ئەم عونسورە فیداکار و بەقیمەتە لە وەقتی سوڵح و سکووندا خادمی ڕەفاە و سەروەتی حکوومەت و لە حاڵی شەڕدا بۆ دەفع و شکاندنی دوژمنی، سیلاحێکی بەقووەت ئەبوو.
کەس ناتوانێ ئینکاری بکا کە لە هەموو میللەتکێدا کەمێ زۆر، مەیلی سەربەخۆیی هەیە و ئەمەش لە حقووقی ئەساسییە و تەبیعییەی ئەفراد و ئەقوامە، لەم خسووسەوە تەعقیبی هیچ کەسێ و هیچ قەومێ نابێ بکرێ، ئەوەندە هەیە ئەو قەومە، باخسووس تێگەیشتووانی ئەو قەومە، ئەبێ لە پێش هەموو شتێکدا بۆ ئەم سەربەخۆییە چی پێویستە، ئەوە بکەنە هەدەف و غایە و ڕێگەیەکی ماقووڵ و ئەمین بگرنە پێش، لە عیلم و مەنتیق قەت لانەدەن و ڕۆح و ماڵی خۆیان بەبێ وەقت و بە هەڵەشە و بە خۆڕایی سەرف نەکەن، هێمن و وریا بن، بە برایەتی و دڵسۆزی دەس بدەنە دەسی یەک و بەبێ شەڕ و هەرا سەعی بکەن ڕوشدی ئیجتیماعی و سیاسیی خۆیان بە مەکارمی ئەخلاق و عیلم و سەروەتیان ئیسبات بکەن. چونکە پێویستی سەربەخۆیی ئەمانەیە و لازمە بزانرێ کە لەم عەسرەدا سەربەخۆیی لەگەڵ جەهل و فەقردا ناژی و لە باتی ڕەفاە و سەعادەت بۆ قەومەکە، ئیستیبداد و فەلاکەت ئەهێنێ و بە دەس غەریبە و موتەغەلیبەوە گیرۆدە و زەلیلی ئەکا.
وەزعیەتی قووەی حاکمەش بەرامبەر بەم نەوعە ئەقوامە ئەبێ وەکوو باوکێکی بەڕەحم وەیا وەسییەکی زۆر بەویجدان و لەخواترس بێ، چون وەسییەکی زۆر بەویجدان و لەخواترس و بەئینساف و حەقخواز لە حوزوور شەرع و قانووندا مەسئوولە. قووەتێکی حاکمەش ئەگەر ڕیعایەتی حقووقی ئەقوامی مەودووعەی نەکا و لە پێگەیاندن و تەرفیهیان قسوور بکا، لە حوزوور خوا و ئینسانییەتدا لایقی عیتاب و عیقاب ئەبێ و ئەگەر تەنیا چاوی لە تەمدیدی حوکم و حاکمییەتی خۆی بێ، ئەمەی تا نیهایەت بۆ ناچێتە سەر و لە وەقتی تەنگانەدا لە باتی یارمەتی و فیداکاری، لە ئەقوامی مەزڵوومەی بە غەیری نەفرەت و دوژمنایەتی شتێکی تر نابینێ.