Юзыкайн Алеко - Ава шӧр гыч куснышо кумыл
Алеко Юзыкайн
- Мыняр ий илем ош тӱняште, эре ик йодыш мунчырам рончаш тӧчем. Вес калык гыч улшо еҥ ончылно аван пуымо йылме дене кутыраш сай огыл маныт. Молан? Шке гаемак марийым ужамат, пешак кутырымем шуэшыс, а калыкше йырым-йыр ялт куткышуэ. Пӧрткайык тӱшка гай эре ик семын чогияш мо?
- Айдеме ден айдеме кокласе кылым рашемден возымым эше ик книгаштат ужын омыл, эсогыл еҥ коклаштат тудым умылтарыше але чыным лукшо ойым колын омыл.
- Икмыняр ий ончыч Провой кундемысе Шолнер школыш миенам ыле. Директорын кабинетыштыже шинчем. Илалше секретарь ала-мом пеш возгала. Школ вуйлатыше ден туныктышо толын пурышт. Марий улмыштым палемат, марла сламлалтым. Нуныланат келшыш, коеш, тыгак саламлалтыч да мый денем шочмо йылмышт дене мутланаш
тӱҥальыч.
- - Адак шке йылмыда дене тӱеда! – шоктыш торжа йӱк. Савырналтышым: ӱмбакына шинча йымач секретарша онча.
- Тыгодым туныктышо-влак, «извините» ышталын, рушлаш куснышт. А мыйын чоныш пуйто пикш умдо керылте.
- Шукат ыш лий, саде ӱдырамаш дене коктын кодна да шомак лукде шым чыте (рушла улде мо!). А тудо:
- - Ок лий и чыла… Сай огыл. Ала нуно мыйын нерген удам ойлат, а мый нимат ом пале.
- - Теже тыште шукертсек иледа?
- - Изием годсек. Ачам ден авам куснен толыныт.
- - Тымарсек марла тунем шуын огыдал?
- - А молан кӱлеш?
- - Мый тендан семын моштемыс, ом чамане.
- - Тендан моштымыда ӱмбач молан мый марла тунемшаш улам?..
- Йодыш гочын леведыш пыртак нӧлталте: вес еҥ тудын семын кутыра гын – тек, а мый ончылныжо кӧ улмем изишланат ом мондо!..
- …Уремыште кок еҥ кутырен каят. Иктыже тура онча, весыже йолым чап-чапа налын, пел ошкыллан гынат ончылтен, тудын чурийжым ужаш тӧча. Иктыже кӧ - утларак руш гай коеш але татар але эше вес калык гыч,- вик тогдаен ом керт, но икте раш: мемнан огыл. А весыже, товатлен каласем – шкенан еҥ, марий. Чонышто адакат кочо шоныш шочеш: Молан вара иктыже нерым кӱшнӧ куча, а весыже айдеме улмыжым монден? Молан нуно икгай ошкыл дене огыт кай.
- Адак леведыш почылтеш: кокымшо еҥ шинчаш ончен илаш тунемын, ты койыш тора кугезыжын вӹр гычак куснен толын: «чын каласышым гын? ыш сыре гын?» манме шоныш вӱрышкыжак шыҥен. Шагал мо тудлан ужашыже пернен: татар йозак, руш кугыза, Сталин жап, застой. Саде марийлан, эх!, кузе каласыме шуэш: «Таче йӧршын вес жап, ит аптыране, шкендым моло калык дене иктӧреш уж!»
- Теве ме, кок калыкын еҥже-влак (весыже кеч руш, англичан, але француз лийже), ир кундемыш логалынна лийже. Ме нунын семын огына пале, нуно – мемнан семын. Но ме «еҥ ончылно шке йылме дене кутыраш сй огыл» манын тунемынна. Тугеже нунышт молан шып шогат, веет тымарсек шке йылмышт дечын аптыранен огытылыс. Тыгай годым кок калыклан кузе лийман – эсперанто йылме тӱня мучко эше шарлен огыл. Уш дене лончылена гын, тыгай иктешлымашке шуаш лиеш: ме тымарсек йот еҥ-влакын кидыштыже улына; оза нерген удам ойлаш веле огыл, шонашат огына тошт –
вуйышто мо, шинчаштат, чурийыштат тугак. Лектеш: озат тыйым вуй гыч шелын ынже 2 колто манын шонет гын, кеч тудын илыш-йӱлаже тыланет йырныктарыше лийже, но порок умыл деч молым тӱжвке нимом ит лук. А оза кузе шонен: «Нуно шагалын улыт, саадак нимом ыштен огыт керт». Тевыс, ынде, нунынат йылме рудалташ тӱҥале, мемнанат тӱкылмӧ огыл улмаш.
- Ожно у мландым почшо путешественник-влак тусо калыкын йылмыжым палыдеак ик ойыш шуын моштеныт. Кузе? Порылык дене еҥ чоным савыреныт. Тиде вара, пояш шонышо-влак, саде мландысе калыкым опкынла толен, шке кулышкыжо савырен, йылмыжымат мондыктараш тыршен: «Кӧ пала, йыштак нуно йылмышт дене ойласен, могай осалым шонат». А вет шоналташ гын, теве мо лектеш: айдеме пошкудыж ончылно яндар гын, нигунам шеҥгечын перен шуат манын чытырен ок кошт!
- Мутат уке, икте-весын йылмыжым жаплыдымаш шукертак поянлыклан кӧра, еҥ кӱшеш илаш тыршышылан кӧра шочын. Шанче йылме дене каласаш гын, тӱрлӧ калык коклаште иктӧр огыл экономический вашкыл тӱҥалме дене ме тудын косажым кызытат чытена.
- «Теже мемнан семын моштеда гын, молан меже марла тунемшаш улына?» - шинча йымач каласыме шомак адакат ушыш толын пура. Тыште вес йылме деке шӧрын койыш веле огыл, айдемын еҥ коклам умылыдымо койышат шижалтеш. Вет тудо мыйын семын саламлалтме шомакым пелешта гынат, кумылем мелын савырна ыле.
- Теве ме чӱчкыдын Прибалтикыш миен коштшо-влакын тыгай ойыштым колына: «Тушто мемнам, Россий гыч мийше-влакым огыт пагале». Марий йылмызе-влак ту кундем дене, поснак Эстоний дене, пеҥгыде кылым кучат, нунын ӱмбакына йӱштын ончымо нерген ойлен огытыл.
- Молан вара Россий гыч мийыше южо еҥым тушто «огыт пагале»?
- Руш калыкын пеш чатка шулдыран йылмыже уло: «В чужой монастырь со своим уставом не ходят». Тыгак огыл мо? Вет тусо калык тышеч мийыше деч руалткалаштӧчымӧ торжа коышым веле ужеш гын, молан тудым пагалышаш? Мом шылташ, южо «унаже» лыжга «салам» шомакымат кӱсен пундашке шылта. А кеч-могай еҥынат шӱм-чонжылан тӱҥалтыш ласка мут – тудын йылмыж дене саламлалтме поро шомак. Руш еҥлан «здравствуйте» пелештена, а марийлан: «Сай иледа-кутыреда?». Татарлан «исанме сез» манын саламлалтме шергырак, эстонлан «тере» шомак лишыл. Нунын семын ойлен ом мошто гынат, тыге пелештымем дене пагылымашем ончыктем, уке, ончыктем веле огыл, чынже денак пагалем, кужу корныш тарваныме годым кузе-гынат шокшын ырыктыше мутыштым пален налашак тыршем. Тевыс кушто интернационализм» мутын чын тӱҥалтышыже!