Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Chodzież

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

←Chodzierady

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom I Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski Chodzież

Chodziłonie→

[ 613 ]Chodzież, niem. Chodschesen, Chodziesen, Colmar lub Kolmar in Posen, miasto, pow. chodzieski, w w. ks. pozn., okr. bydgoskim, położone pod 52° 59′ szer. półn. i pod 34° 53′ dług. wschodn. od wyspy Ferro, nad jeziorem Rataje (rz. Bolemka?), niedaleko Noteci spławnej, w okolicy pagórkowatej z gruntem urodzajnym. Trzy miejsc.: 1) Ch. miasto, 2) przedmieście Koenigswiese, 3) przedm. Koniecznik. Ma 2912 mieszk. W r. 1871 miało 3092 mk. w 272 dm.; 1274 ew., 1020 kat., 3 dysydentów, 795 żydów. Ludność się zmniejszyła z powodu emigracyi do Ameryki; po większej części niemiecka, zna jednakże obadwa języki krajowe; część używa narzecza niemieckiego: „plattdeutsch“. Głównem zatrudnieniem jest sukiennictwo, rolnictwo, handel zbożowy i kramarski. Siedziba landrata czyli naczelnika pow. t. n. komisarza obwodowego, poborcy powiatowego, budowniczego pow., kontrolera katastru, fizyka, weterynarza. Od 1 października r. 1879 jest umieszczony w mieście sąd okręgowy, należący do sądu ziemiańskiego w Pile Schneidemühl). Poprzednio zasiadała komisya sądowa, która należała do sądu powiatowego w Pile. Ma kościół parafialny katolicki, nal. do dek. czarnkowskiego; kościół ewangelicki należący do dyecezyi chodzieskiej i synagogę. Szkoła jest elementarna kilko-klasowa, 707 analfabetów, księgarnia, czytelnia i drukarnia. O stanie przemysłu nadto świadczą farbiernie, wielka fabryka fajansów, piła, młyn, browar, cegielnia, towarzystwo pożyczkowe niemieckie. Urząd pocztowy i telegraficzny trzeciej klasy, poczthalterya; poczta osobowa do Piły i Rogoźna. Stacya kolei żelaznej poznańsko-belgardzkiej. Gościniec państwowy berlińsko-bydgoski łączy Chodzież z Czarnkowem i Wyrzyskami. Gościniec prowincyonalny prowadzi 1) do Wągrówca i Wyrzysk, 2) do Wałcza i Wyrzysk, 2) do Wałcza (Deutsch Krone), 3) z Piły przez Ujście, Chodzież do Obornik. Przez kilka wieków miasto było w ręku rodziny Potulickich herbu Grzymała; w XVII wieku przeszło na własność Grudzińskich także herbu Grzymała. Kto i kiedy kościół katolicki parafialny założył, nie wiadomo. W XV wieku już istniał, jak się z wizyt kościelnych okazuje. Za Zygmunta Augusta Potuliccy, przeszedłszy do protestantyzmu, oddali kościól spółwiercom. Dopiero Jan Potulicki, kasztelan santocki, wrócił na łono kościoła katolickiego i przywrócił go pierwotnym właścicielom. Pomników z przeszłości w kościele nie masz, chociaż należał do znakomitych rodzin. Łukaszewicz w historyi kościołów dyecezyi poznańskiej przypuszcza, że po pożarze z r. 1798 wyrzucono nagrobki. Dwa tylko znajdują się obecnie wizerunki: 1) przechrzty, osoby nic nieznaczącej, z napisem łacińskim, 2) biskupa chełmińskiego i proboszcza w Chodzieżu Rydzyńskiego, zmarłego r. 1814. Dawniej w Chodzieżu dwa jeszcze były kościoły: św. Trójcy i św. Barbary  W r. 1811 miało 268 domów m., 2986 mieszkańców; w r. 1837 domów 200, 2,925 mieszk., 1863 chrześcian, 1062 żydów; od lat czterdziestu ludność zatem nie wzrosła.

Powiat chodzieski graniczy na północ z powiatami okręgu kwidzyńskiego, wałeckim i złotowskim, na wschód z powiatem wągrowieckim, na południe z obornickim, na zachód z powiatem czarnkowskim, Rozległość wynosi 19,865 kwadratowych mil czyli 109,436 hektarów. Powiat jest równiną prócz okolic Rzadkowa, Kaczor i lasu oleśnickiego, gdzie się wznoszą wzgórza. Trzy czwarte gruntu należą do klas średnio urodzajnych, szósta część do lekkich, a reszta składa się z błot. Jedna rzeka większa przepływa przez powiat t. j. Noteć; rzeka ta oddziela przez 3 mile powiat chodzieski od wyrzyskiego, płynie w powiecie chodzieskim ze wschodu ku zachodowi, przepływa pod miastem Ujściem i niedaleko folwarku Nowie wpływa do powiatu czarnkowskiego. Po prawej przybiera Głdę (Küddow), która wypływa z okręgu kwidzyńskiego, oddziela przez milę powiat chodzieski od tegoż okręgu, potem dąży przez powiat do miasta Piły, odkąd jest spławną, a pod miastem Ujściem wpada do Noteci. Do Głdy nareszcie płynie po lewej rzeczka Glumin, mająca źródło w okręgu kwidzyńskim, pod wsią Borkami (Borkendorf), przepłynąwszy część powiatu chodzieskiego łączy się z Głdą. Jeziór jest w pow. kilkadziesiąt. Do większych należą: Żelgniewo, Brody, Kaczory, Worowo, [ 614 ]Niewimko, Margonin, Rataje, Zbyszewice. Ludność ogólna powiatu wynosiła w r. 1875, 54,328 mk., z tych na miasta same przypadało 20,563 mk.; w r. zaś 1871: ogółem było 52,750 mk., 25,653 męskiej ludności, 27,097 żeńskiej, 31,259 ew., 18,693 kat., 102 dysydentów, 2696 żydów. Na milę kwadratową wypada mniej więcej 2,700 ludności; powiat chodzieski należy do powiatów najmniej zaludnionych w w. ks. poznańskiem. Gmin jest w ogóle 129 (do r. 1875 przybyły 4 gminy dominialne): gmin miejskich 6, wiejskich 89, dominialnych 34 (do r. 1875 przybyły 4, jest ich odtąd 38), 5178 dom. mieszk. (w r. 1875, 5366 dm.). Pod względem narodowości ludność niemiecka znacznie przeważa; mianowicie po miastach jest prawie całkiem zniemczona. Miasta powiatu są: Budzyń (Budsin), Chodzież (Kolmar i P.), Margonin, Szamocin (Samotschin), Piła (Schneidemühl) nad Głdą (Kyddow), Ujście lub Uść (Usch) nad ujściem Głdy do Noteci; miasta te w r. 1871 miały razem 18,711 mk. Głównem zatrudnieniem mieszkańców osad wiejskich jest rolnictwo, handel wodny na Noteci i Głdzie i chów bydła. Po miastach rzemiosła, przemysł, nawet fabryki w widocznym są postępie, co się mianowieie odnosi do największego miasta Piły, cokolwiek także do Chodzieża, mniej daleko do reszty. Powiat jest podzielony na 4 mniejsze obwody czyli komisaryaty: Chodzież, Szamocin, Piła, Budzyń. Chodzież miasto jest siedzibą prawie wszystkich władz administracyjnych, landrata, poborcy powiatowego, budowniczego, kontrolera katastru, fizyka i weterynarza pow.; cyrulik zaś powiatowy i inspektor szkólny mieszkają w Pile. Sądy okręgowe od 1 października r. 1879 są umieszczone: w Pile, Margoninie i Chodzieżu; sądy te są podwładne sądowi ziemiańskiemu kolegialnemu umieszczonemu w Pile. Aż do nowej organizacyi sądowej w Pile znajdował się sąd powiatowy kolegialny z komisyami w Chodzieżu i w Margoninie. Powiat chodzieski liczy 10 parafij katolickich i 6 kościołów filialnych. Parafie są w dyecezyi poznańskiej: Budzyń, Chodzież, Margonin, Piła, Piłka, Ujście; filialne kościoły są: we wsiach: Biała góra (Grosse Wittenberg), Daleszewo, Lubionka, Pokrzywnica (Krummfliess), Zawada (Springberg), Wyszyna (Wischin); w dyecezyi gnieźnieńskiej są parafie: Żon, Jaktorowo, Morzewo, Śmiełowo. Protestanckie parafie, tworzące dyecezyą chodzieską, są: Chodzież, Sokołowo (Jankendorf), Margonin, Piła (Schneidemühl), Ujście (Usch), Zachas (Zachasberg), Wielki Mierkowiec, i dwie w powiecie wągrowieckim położone: Wągrowiec i Gołańcz. Szkoły wyższe są w Pile (ob. Piła miasto) t. j. gimnazyum filologiczne i średnia szkoła żeńska rządowa. Po mniejszych miasteczkach i wsiach szkoły elementarne są pod nadzorem inspektora powiatowego, mającego siedzibę w Pile. Na 52,750 mieszkańców i 14,540 dzieci niźej 10 lat było w r. 1871, 11,654 analfabetów. Powiat ma 6 księgarń, 3 czytelnie, 2 drukarnie. Rozległość całego powiatu obejmuje 428,418 morgów magdeb. Większa własność wynosi mniej więcej 183,150 morg., w tem policzone królewszczyzny morg. 50,473. Od r. 1848 wyszło z rąk polskich 14,752 morg. Obecnie tylko dwa majątki jeszcze do polskich właścicieli należą: Próchnowo, fideikomis, do hr. Potulickiego, i Wyszyna do hr. Raczyńskiego, ordynacya, razem 31,990 morg. Dobra rządowe podzielono są na amt ekonomiczno poborowy Piła i amt Podstolice. Do rządu należy także rozległy las pod Podaninem; obok tego istnieją jeszcze lasy prywatne pod Zelgniewem, Dziembowem, Chodzieżem, Oleśnicą, Margoninem, Szamocinem i Jabłonowem. Gorzelnie mają: Pietrunki (Pietrunke), Jaktorowo, Podstolice, Dziewoklucz (Siebenschösschen), Próchnowo, Wyszyna, Jabłonowo, Dziembowo, Szamocin, Strzelice (Strelitz), Leśnice, Nikelskowo, Rzadkowo; browary: Piła, Rękawice, Chodzież, Szamocin, Margonin; młyny: Chodzież, Piła (3), Szamocin; piły: Chodzież, Nadolnik, Piła (3), Szamocin; cegielnie: Chodzież (3), Budzyń, Lucienhof, Szamocin, Piła (4), Aschenfort, Sypniewo, Jabłonowo, Węglewo (Kahlstaedt), Leśnice, Strzelice, Borowskie Olędry, Brody (Brodden), Morzewo, Rzadkowo (2), Smiełowo (Schmilau) (2), Stewy (Stöwen), Ujście Nowa wieś (Uschneudorf), Ujście Olędry (Usch Hauland), Notecki młyn (Wilhelmshöhe); piece wapienne: Szamocin, Margonin; farbiernie: Piła, Ujście dominium, Chodzież (2), Szamocin, fabryki octu:. Szamocin, Piła; fabryki mączki: Zelgniewo, Piła; fabrykę fajansów: Chodzież dominium; fabryki szkła: Dziembowo i Neufriedrichsthal; hutę żelazną: Żelazna huta (Auerbachshütte). Bite gościńce, utrzymywane kosztem państwa: berlińsko-bydgoski łączy Chodzież z Czarnkowem i Wyrzyskami i przechodzi przez Piłę; z funduszów prowincyonalnych: idący z Wągrowca przez Margonin, Szamocin, Białośliwie, łączy Chodzież z Wągrówcem i Wyrzyskami; idący z Wałcza (Deutsch Krone) do Chodzieża; łączący Chodzież z Obornikami prowadzi przez Piłę, Ujście, Chodzież i Budzyń. Koleje żelazne: kolej wschodnia (Ostbahn) ze stacyą główną w Pile; mniejsze stacye są w Kaczorze (Erpel), w Skórce (Schönfelde) i Stowach (Stoewen). Kolej poznańsko-belgardzka, prowadząca z Poznania do pomorskiego miasta Belgardu, przerzyna powiat na przestrzeni 60 kil., ze stacyami w Budzyniu, Chodzieżu i Pile. Urzędy pocztowe: pierwej [ 615 ]klasy w Pile, trzeciej klasy: w Budzyniu, Chodzieżu, Margoninie, Szamocinie, Ujsciu; agentura pocztowa: w Śmiełowie (Schmilau). Urzędy telegraficzne: drugiej klasy w Pile; stacye telegraficzne: w Chodzieżu, Margoninie, Szamocinie, Ujściu. Większa połowa powiatu chodzieskiego należała do dawnego województwa poznańskiego z miastami Pilą, Ujściem Budzyniem na przestrzeni 10,36 mil. kwadr., mniejsza połowa (9,50 mil. kwadr.), do dawnego województwa gnieźnieńskiego z miastami: Chodzieżem, Margoninem i Szamocinem. Ludność ogólna pow. chodzieskiego wynosiła w r. 1831 głów 33,430, na milę kwadr. przypadało wówczas 1660 m.; miejska wynosiła 11,735, wiejska 21,695; katolicka 12,386, protestancka 18,283, żydowska 2,761. Z ludności katolickiej w tymże roku miejska wynosiła głów 4,214, wiejska 8,172, z ludności protestanckiej miejska 13,387, wiejska niespełna 5000. Z żydowskiej miejska głów 2,725, wiejska, 36. W r. 1837 ludność ogólna wynosiła głów 37,859, na mili kwadr. 1880; miejska 12,584, wiejska 25,275; w 6 latach przybyło 13,25 procentów ludności, miejskiej 15,75%, wiejskiej 16,5%. Domów mieszkalnych było w r. 1831 miejskich 1,251, wiejskich 2,397: ogółem 3,648; w r. 1837 liczono 4000. Pod względem archeologicznym badano i przedmioty ciekawe wykopano: w Jabłonowie i Miłoslawiu pod Ujściem; w Laskowie pod Szamocinem, w Szamocinie, w Ujściu, w Żelgniewie, w Żoniu pod Margoninem (Zon). M. St.