L’illuminissem è la sortida da l’uman or da ses stadi minoren ch’el ha sez chaschunà. Il stadi minoren è l’inabilitad da far diever da ses intelletg senza vegnir manà d’insatgi auter. Chaschunada sezza è questa minorennitad sch’ella na deriva betg da mancanza d’intelletg, mabain da resolutezza e da curaschi da far diever da ses intelletg senza vegnir manà d’insatgi auter. Sapere aude! Hajas il curaschi da far diever da tes agen intelletg! è pia la parola da l’illuminissem.
Marschadetgna e mancanza da curaschi èn ils motivs, daco ch’ina uschè gronda part dals umans resta gugent l’entira vita minorenna, cumbain che la natira als ha daditg declerà libers da tutta determinaziun externa (naturaliter majorrenes); e daco ch’auters pon s’imponer tar els uschè tgunschamain sco lur avugads. Igl è uschè cumadaivel d’esser minoren. Sche jau hai in cudesch ch’ha per mai intelletg, in spiritual ch’ha per mai conscienza, in medi che prescriva a mai la dieta etc., alura na dovrel jau gea betg sfadiar mamez. I n’è betg necessari che jau pensia mez, sche jau poss be pajar; auters vegnan senz’auter a surpigliar per mai questa lavur stentusa. Che per lunschor la gronda part dals umans (e tranter quels l’entira bella schlattaina) resentia il pass da daventar maioren betg mo sco stentus, mabain er sco fitg privlus: per quai procuran ils avugads ch’han surpiglià buntadaivlamain la surveglianza suprema sur dad els. Suenter avair fatg vegnir tgutgs lur animals da chasa ed avair procurà che questas creatiras ruassaivlas na gughegian gea betg da far in pass ordaifer il charret da chaminar en il qual els èn vegnids serrads, als mussani il privel ch’als spetga sch’els emprovan da chaminar sulets. Bain na fiss quest privel gnanc uschè grond e cun crudar in pèr giadas emprendessan els finalmain dad ir; ma in tal exempel fa daventar temelitg e tegna per ordinari davent da tuttas ulteriuras emprovas.
Igl è pia difficil per mintga singul uman da sa deliberar da la minorennitad ch’al è quasi daventada disa. El ha schizunt cumenzà a l’avair gugent ed è per entant propi incapabel da far diever da ses agen intelletg, perquai ch’ins n’al ha mai laschà far l’emprova. Prescripziuns e furmlas, quests instruments mecanics da far diever u plitost maldiever dals agens duns natirals, èn las pastuiras che tegnan ins en in stadi minoren perpeten. Tgi che las bittass davent, faschess tuttina in sigl malsegir schizunt sur il foss il pli graschel; pertge ch’el n’è betg disà da sa mover a moda talmain libra. Perquai datti be paucs, als quals igl è reussì da sa liberar tras atgna lavur spiertala da la minorennitad, ma che van tuttina cun pass segir.
Ch’in public illumineschia sasez è però pli probabel; gea, igl è quai bunamain inevitabel, sch’ins al lascha be la libertad. Pertge che qua vegnan adina a sa chattar intgins che pensan sezs – schizunt tranter ils avugads da la gronda massa –, ils quals vegnan – suenter avair bittà giu sez il giuf da la minorennitad – a derasar enturn els il spiert da la stima da l’atgna valita e da la vocaziun da mintg’uman da pensar sez. Remartgabel vegn ad esser ch’il public ch’era vegnì mess avant dad els sut quest giuf, als vegn silsuenter a sfurzar da restar sezs suten, sch’el vegn instigà latiers d’intgins da ses avugads ch’èn sezs inabels per tut illuminissem. Talmain privlus èsi da plantar pregiudizis, perquai ch’els prendan la finala vendetga vi da quels (u ils antecessurs da quels) ch’als han inizià. Perquai po in public be arrivar plaunsieu a l’illuminissem. Tras ina revoluziun po forsa bain vegnir cuntanschida la fin da despotissem persunal e da suppressiun orientada al gudogn u a la pussanza, ma mai ina vaira refurma dal pensar; il cuntrari vegnan novs pregiudizis – gist tuttina sco ils vegls – a servir a la gronda massa ignoranta sco ideal.
Per quest illuminissem na dovri però nagut auter che libertad, e quai en la furma la pli pauc nuschaivla da tut las muntadas che libertad po avair, numnadamain en quella da far tras a tras diever a moda publica da sia raschun. Ma uss aud jau a clamar da tuttas varts: na raschunai betg! L’uffizier di: na raschunai betg, mabain exercitai! Il cusseglier da finanzas: na raschunai betg, mabain pajai! Il spiritual: na raschunai betg, mabain crajai! (Be in sulet signur en il mund di: raschunai tant sco che vus vulais e da tge che vus vulais, ma obedì!) Qua sa mussan dapertut restricziuns da la libertad. Ma tgenina da quellas impedescha l’illuminissem? E tgenina na restrenscha forsa gnanc, mabain promova schizunt l’illuminissem? – Jau respund: il diever public da l’atgna raschun sto esser permess da tut temp, e be quel è bun d’illuminar ils umans; il diever privat percunter po savens esser limità fitg ferm, senza che quai impedeschia grondamain il progress da l’illuminissem. Il diever public da si’atgna raschun è per mai quel ch’insatgi fa dad ella sco scienzià davant l’entira publicitad dal mund dals lecturs. Il diever privat è quel ch’insatgi dastga far da sia raschun sin in post burgais u en in uffizi ch’al è vegnì affidà. Per tschertas fatschentas ch’èn en l’interess da la communitad è tuttavia necessari in mecanissem ch’implitgescha che tscherts members dal maun public ston sa cuntegnair a moda passiva, sinaquai che quels vegnian dirigids da la regenza tras in’unitad artifiziala vers l’accumpliment da finamiras publicas u vegnian almain impedids da destruir talas. En talas situaziuns n’èsi pelvaira betg lubì da raschunar, mabain ston ins obedir. En il cas nua che questa part da la maschina considerescha però sasezza sco member d’ina entira cuminanza, gea schizunt d’ina societad cosmopolita, pia en qualitad d’in scienzià che sa drizza en scrittiras ad ina publicitad – en il vair senn dal pled –, po quel tuttavia raschunar senza che las fatschentas per las qualas el è per part responsabel sco member passiv pateschian pervi da quai. I fiss per exempel da grond donn sch’in uffizier, al qual ses superiur ha cumandà insatge, vuless pensar dad aut davart il senn e la funcziun da quest cumond; el ha dad obedir. I n’al po percunter betg vegnir scumandà giustifitgadamain da far sco scienzià remartgas davart ils sbagls che vegnan fatgs en il servetsch da guerra e da suttametter quels al giudicament dal public. Il burgais na po betg refusar da pajar ils tributs ch’al èn vegnids adossads; anzi po ina critica impertinenta envers talas contribuziuns, en il mument ch’ellas han da vegnir sbursadas, schizunt vegnir punida sco in stgandel (che pudess manar ad ina resistenza generala). La medema persuna na cuntrafa però betg a l’obligaziun da burgais sch’ella exprima en qualitad da scienzià publicamain ses pensaments areguard la nuncunvegnientscha u malgistadad da talas grevezzas. En medema maniera è in spiritual obligà da predegiar davant ses scolars da catechissem ed avant la plaiv tenor il simbol da la baselgia, a la quala el serva; pertge ch’el è vegnì engaschà sut questa cundiziun. Ma sco scienzià ha el tutta libertad, gea schizunt la vocaziun necessaria, da communitgar al public tut sias ponderaziuns examinadas conscienziusamain e bainmanegiadas davart ils sbagls areguard quest simbol e da far propostas co drizzar en meglier l’urden da la religiun e da la baselgia. Qua na datti er nagut che pudess vegnir adossà a la conscienza. Pertge che quai ch’el instruescha en ses uffizi, sco incaricà da la baselgia, preschenta el sco insatge areguard il qual el n’ha betg la libertad d’instruir sco el vul, mabain ch’el è obligà da referir tenor las perscripziuns ed en num d’insatgi auter. El vegn a dir: nossa baselgia mussa quai u l’auter; e quai èn ils arguments sin ils quals ella sa basa. Silsuenter tira el a favur da sia plaiv tut il niz pratic or da tschentaments ch’el sez na suttascrivess betg or da profunda persvasiun. Ma el po tuttina sa resolver d’als preschentar, damai ch’i na sa lascha betg excluder dal tuttafatg ch’i saja tuttina zuppà lien in pau vardad; ed en tutta cas na vegn ins betg a chattar lien insatge che s’opponiss a l’atgna religiun interna. Avess el numnadamain l’impressiun che quai saja il cas, alura na fiss el betg bun d’exequir conscienziusamain ses uffizi ed al stuess remetter. Il diever ch’in magister emploià fa da sia raschun davant sia cuminanza è pia be in diever privat; la radunanza è numnadamain adina chasana, saja quella quant gronda ch’ella veglia. Areguard quai n’è el, sco spiritual, betg liber e na dastga er betg esser, damai ch’el exequescha in’incumbensa estra. Ma sco scienzià che discurra davant il public per propi – numnadamain il mund –, pia il spiritual en l’applicaziun publica da sia raschun, giauda ina libertad absoluta da far diever da si’atgna raschun e da discurrer en si’atgna persuna. Da vulair pretender ch’ils avugads dal pievel sajan (en chaussas spiritualas) sezs minorens è numnadamain in’absurditad che vuless dir da perpetnisar las absurditads.
Ma na duess ina societad da spirituals, per exempel ina sinoda u ina classa da notabels (sco ch’ella numna sasezza tar ils Ollandais), betg esser legitimada d’obligar in l’auter da far diever d’in tschert simbol a moda nunmidabla; per pudair exequir uschia in’avugadia cuntinuanta sur da tut ses members e tras quels sur il pievel ed en questa moda schizunt vegnir da perpetnisar quella? Jau di: quai è absolutamain nunpussaivel. In tal contract che vegniss serrà per tegnair davent da l’umanitad per adina tut ulteriur illuminissem fiss dal tuttafatg nulla e nunvalaivel, schizunt sch’el vegniss confermà da la pli auta pussanza, tras dietas imperialas e stipulaziuns da pasch las pli solennas. Nagina epoca na po s’alliar e sa cumplottar en tala moda ch’i daventass impussibel a la proxima da schlargiar sias enconuschientschas (e surtut uschè impurtantas), da las purifitgar d’errurs ed insumma da cuntinuar sin la via da l’illuminissem. Quai fiss in crim cunter la natira umana, da la quala la destinaziun originara è gist d’avanzar sin la via dal progress; uschia ch’ils descendents èn legitimads dal tuttafatg da sbittar tals conclus sco nunautorisads e fraudulents. La prova areguard tut quai che po vegnir imponì ad in pievel en furma da lescha è, schebain il pievel sez s’adossass ina tala lescha. Quai fiss bain pussaivel per in temp limità, quasi en spetga d’insatge meglier, per pudair introducir in tschert urden. A medem temp stuessi però esser lubì a mintga burgais, ed en spezial als spirituals, da far en qualitad da scienzià publicamain, vul dir en furma scritta, remartgas davart quai che fiss da curreger vi da l’urden vegl. En il fratemp restass l’urden introducì en vigur, fin che l’enconuschientscha davart la natira da questas chaussas fiss progredida e sa cumprovada tant enavant ch’in tschert dumber da vuschs (schebain betg tuttas) vegniss da s’unir sin ina proposta che prendess en protecziun davant il tron quellas plaivs che fissan sa resolvidas – a basa d’enconuschientschas ch’ellas sezzas giuditgassan sco pli vardaivlas – da midar las instituziuns religiusas, senza però vulair impedir tras quai quellas che sa resolvessan da restar tar il vegl. Ma da stabilir ina constituziun religiusa persistenta che nagin na dastga metter en dumonda publicamain, e sch’i fiss er be per ina generaziun, è in act absolutamain nunlubì; pertge che lura vegniss l’umanitad impedida per in temp da cuntinuar sin la via dal progress e sch’ella restass senza fritgs, fiss quai probablamain schizunt da dischavantatg per ils descendents. Per sai po in uman bain suspender per in tschert temp l’illuminissem areguard quai ch’el ha il duair da savair; ma desister dad el, saja per sia persuna u – anc mender – per ils descendents, vuless dir da violar ils sontgs dretgs da l’umanitad e d’als ignorar. Ma sche gnanc il pievel na po decider en questa moda sur da sasez, quant pli pauc dastga lura far quai in monarc. Sia reputaziun sco legislatur sa basa numnadamain sin quai ch’el enserria l’entira voluntad dal pievel en la sia. Sch’el fa be attenziun che mintga meglierament – vair u supponì – saja cumpatibel cun l’urden burgais, alura po el ruassaivlamain laschar far ses subdits en autras chaussas quai ch’els han il sentiment da stuair far per il salit da lur olma; quai n’al sto betg interessar, bain percunter d’evitar che in impedeschia l’auter cun forza da lavurar tenor tut ses pudair vi da la mira e la promoziun da quel. I fa schizunt donn a la reputaziun da sia maiestad, sch’el intervegn en da questas chaussas cun suttametter a sia surveglianza guvernativa scrittiras, en las qualas ses subdits emprovan da far urden cun lur enconuschientschas. Quai vala sch’el fa quai or d’atgna prudientscha suprema – pertge ch’el s’expona lura a la reproscha: Caesar non est supra Grammaticos – ed anc bler pli fitg sch’el abassa sia pussanza superiura talmain ch’el sustegna il despotissem spiertal d’intgins tirans en ses stadi envers ses ulteriurs subdits.
Sch’i vegn dumandà vinavant: Vivain nus uss en in’epoca illuminada? sche sa cloma la resposta: Na, ma tuttavia en in’epoca da l’illuminissem. Sco che las chaussas sa preschentan actualmain manca – guardà sur tut – anc fitg bler afin ch’ils umans fissan abels u dastgassan er be empruvar da far diever en dumondas da religiun a moda segira e versada da l’agen intelletg senza vegnir guidads d’insatgi auter. Ma nus avain tuttavia segns evidents che mussan ch’igl als vegn uss tuttina avert il champ per lavurar libramain a favur da quest intent; ed ils impediments da l’illuminissem general u da la sortida or dal stadi minoren ch’els han sez chaschunà daventan plaunsieu pli pitschens. En quest senn è il temp actual il temp da l’illuminissem u il tschientaner da Friedrich.
In prinzi che na sa senta betg indegn da dir ch’el reguardia sco obligaziun da prescriver als umans nagut en dumondas da religiun, mabain d’als laschar en quai tutta libertad e che renunzia per consequenza al num superbi da la toleranza – quel è sez illuminà e merita da vegnir ludà dal mund engraziaivel e da la posteriuritad sco quel ch’ha liberà – almain da vart da la regenza – sco emprim la schlattaina umana da la minorennitad e ch’ha laschà liber a mintgin da far diever da l’atgna raschun en tut las chaussas che reguardan la conscienza. Sut el dastgan spirituals respectabels – malgrà lur obligaziuns d’uffizi – preschentar en qualitad da scienziads liber- e publicamain davant il mund lur giudicats ed invistas che devieschan qua u là dal simbol adoptà; e tant pli dastga far quai mintgin che n’è betg limità tras in’obligaziun d’uffizi. Quest spiert da libertad sa derasa er ordaifer e schizunt là, nua ch’el ha da cumbatter cunter impediments exteriurs d’ina regenza che malchapescha sasezza. Pertge ch’a quella glischa bain ordavant in exempel che mussa ch’i na saja da temair en cas da libertad nagut ni per il ruaus public ni per l’unitad da la communitad. Ils umans sa lavuran da sez in pau a la giada or da la groppadad, sch’ins be emprova betg d’als tegnair intenziunadamain lien.
Jau hai mess l’accent central da l’illuminissem, quel da la sortida dals umans or da lur minorennitad ch’els han sez chaschunà, surtut sin dumondas da religiun. Areguard ils arts e las scienzas han noss regents numnadamain nagin interess da giugar l’avugà da lur subdits; ed en pli è la minorennitad numnada la pli nuschaivla e la pli disfamanta da tuttas. Ma la tenuta d’in schef da stadi che favurisescha quest’emprima va anc pli lunsch; el vesa en ch’i saja schizunt nunprivlus da lubir a ses subdits en dumondas da legislaziun da far diever a moda publica da lur atgna raschun e da preschentar publicamain al mund lur patratgs areguard ina meglra furma da quella, schizunt cun crititgar avertamain l’existenta. Da quai avain nus in excellent exempel en il monarc che nus venerain ed al qual nagin n’è precedì en chaussa.
Ma er be quel ch’ha – essend el sez illuminà – nagina tema da sumbrivas e ch’ha a medem temp a disposiziun ina gronda armada bain disciplinada per garantir il ruaus public po dir quai ch’ina republica na dastga betg gughegiar: raschunai tant sco che vus vulais e da tge che vus vulais, ma obedì! Qua sa mussa in svilup surprendent e nunspetgà da las chaussas umanas – uschia sco che quel sa preschenta er uschiglio, al contemplond tut en tut, bunamain en mintga reguard a moda paradoxa. In pli aut grad da libertad burgaisa fa l’impressiun d’esser d’avantatg a la libertad dal spiert dal pievel, ma tschenta en vardad a quella barrieras insuperablas; in grad da libertad pli bass stgaffescha percunter al spiert spazi da sa derasar tenor tut ses pudair. Cura che la natira ha alura zuglià or da questa dira paletscha il scherm, per il qual ella ha il pli grond quità, numnadamain la vocaziun ed inclinaziun da pensar libramain; sche s’effectuescha quella in pau a la giada enavos sin il pensar dal pievel (ed al fa vegnir tras quai adina pli madir da far diever da la libertad d’agir) e la finala schizunt sin ils princips da la regenza, la quala realisescha ch’igl è avantagius per ella sezza da tractar l’uman, il qual è uss dapli ch’ina maschina, confurm a sia dignitad.
Immanuel Kant
Königsberg en Prussia,
ils 30 da settember 1784