Элнет (Чавайн)/Икымше книга/Кумшо йыжыҥ

Сергей Григорьевич Чавайн
«Элнет» роман
Текстым налме вер

Кумшо ужаш

1

— Чип-чи, чип-чи!.. Телым чатлама йӱштӧ годым кож вуеш шинчын муралтем гын, кож вожым тарватем ыле, ынде ситмыж деч ситмыж тольыч да мурымат мондышым... Чип-чи, чип-чи! — манын кож вуйышто киса мурен шинча.

Шошо!.. Чодраште тӱрлӧ кайык мура. Эн чотшо шем лого келыштара. Южгунамже чылт шӱшпык семын савыркала. Шӱшпыкшо але Элнет ломберыш толын огыл. Кушак пыжашым опта? Элнет серышкыже возын гынат, олыкышто, чашкер лоҥгаште эртак вӱд, кукшужо кӱкшака верыште веле уло. Шӱшпык кӱкшака верым ок йӧрате. Элнет серыште кӱкшака верлан бурлак-влак веле куанат. Тулым олтат, ночко вургемыштым, ьпнтыр-йыдалыштым коштат, кочкаш кун муымышт семын шолтат. Конечно, тыгай пашам кастене шабаш деч вара веле ыштат. Кечывалым Пинерин купечын приказчик-влакше пий семынак ваҥен куржталыштыт, кӧ иктаж вере канен шинча але нералтен колта гын, вара паша пытыш, — кечыдар йомеш.

Приказчик-влак озалан возен пуат, але кугу приказчиклан каласат. Нуныжо тугай бурлакын кечаш пашадаржым волтат але йӧршеш огыт пу. Марий элысе моло йогын вӱд таҥастарымаште Элнетыште шолым волташат, пырням покташат йӧсӧ. Элнет — пеш талын йога. Йогышыжла осал янлыкла сержым пурын каткала. Серыште шудо, кокшӱдӧ ияш пӱнчӧ шога гынат, Элнет тудымат вожге вӱдышкӧ шуҥгалтара. Элнет ик сержым пуреш, вес велныже ошмам шава, тӱрлӧ-тӱрлӧ тӱрем дене сылнештараш тӧча. Тиде ок сите гын, Элнет южо вереже ожнысыжла кадырген каяш ӧркана да, коч пӱчкын, корныжым угыч виктарен, ӧрдыжкӧ каен колта, а тошто корнешыже икса лийын кодеш. Южгунам тыгай икса ятырак кугу, келге лиеш да тыгай иксаште кол пеш шуко. Коклан Элнет кадырген йогымаште вӱд пӧрдем шочеш. Тыгай пӧрдем вер бурлаклан эн осал. Вӱд пӧрдмашыш пырля логалме деч кок верым канат дене кылдыштын пырням шупшыт гынат, тышак затор эре лиеш. Садлан тушто эре оролен шогыман, затор лияш эрыкым пуыде, пырням ужатен колтылман.

Сакар таче кечыгут тыгай кадырышге толаша. Пырня-влак шӱшкылт толмыла толыт. Сакарын кидше пагор дене пырням шӱкал-шӱкал колта, ушыжо эре шона: «Кушко тынар чодра кая? Кӧн вий дене тынар чодра руалтын?..

Пинерин-влак тынар оксам кушто муыт? Кернак мо, ожнырак Пинерин-влак шкештат приказчиклан коштыныт маныт? Ик шоҥго бурлак тыге ойлыш: — Пинерин-влакын ачашт шӱкшӧ апшат веле ыле. Эргыже-влакат первыйже Мизин озалан приказчиклан коштыч... Вара Мизинын доверенныйжым вӱд агурыш колтеныт, окса чемоданжым шоргенчс кашка йымак тоеныт... Тулеч вара нуно поеныт»...

Сакарын шонымыжо, Пинерин-влак деч савырнен, Лопнурыш, Чужган Осып дек, миен перныш. Чужган кугызат еҥ окса дене поен манеш. Ик поянрак марий ала-мо щот дене уш кайме семын лийын, оксажым шке деныжс аралсн кийыкташ лӱдын, тудлан эре вор толын шолышт кайшашла чучын, садлан тудо уло оксажым Чужган дек намиен пуэн:

— Осып, Тиде оксам шылте, нигӧланат ит каласе, — манын.

— Йӧра, — манеш Чужган, — еҥлан огыл, шкаланетат ом каласе.

Кернак, Чужган каласен огыл. Весканарак марий оксаж дек мисн:

— Осып, ындс оксамым мӧҥгеш пу.

— Могай оксам? — ӧреш Чужган.

— Мый тыланет тунам пышташ пуэнам ыле.

— Кай, ала-мом ойлыштат? Пуметшым кӧ ужын?

Марий сӧрваленат йодын, шудалынат ончен, уке, нимат полшен огыл, Чужган кугыза марийлан оксам пуэн огыл.

Тидыже ала чын, ала уке, тыгай «манеш-манешлан» псшыжак ӱшанаш ок лий. А теве тидыже путырак чын:

Лопнур ден Кудашнурын мландышт ик планыште. Туге гынат, Лопнур поянрак, а Кудашнур нужна, Лопнур чодра деч ӧрдыжтырак шинча, сандене Лопнур йыр кннде сайынрак шочеш. Кудашнур чодра тӱрыштӧ шога. Ожнырак тудо чодра лоҥгаште улмаш. Кызытат Кудашнур пасушто, коремлаште верын-верын ото, чашкер шуко уло. Посна-носна шогышо пушеҥгат ятырак коеда: писте, шоло, кож, тумо. Ожно тумо шукырак улмаш. Пасусо чыла тумым Чужган кугыза руыктен налын. Кудашнур марий-влак ожнырак пошкудо ялышт дене, Пысмен ял дене, ик лапчык мландылан ӱчашен улыт: межомщикым конденыт, адвокатым тарленыт. Тыгай годым окса шуко кӱлеш. Теве тунам Чужган кугызалан пояшыже йӧн лийын. Тудо Кудашнур пасусо шӱдӧ коло тумым иканаште налын. Тумо вуйлан шудӧвичырым тӱлен. Тудо, тумо-влакым руыктен, клепкым ыштыктен, ик теле гоч Озаҥ олашке шуп-шыктен. Шошымжо кевытым шындсн, вес иешыже скипидар ойырымо заводым ыштен. Тылеч вара нужна-влакын мландыштым налын ӱдаш тӱҥалын. Южо нужнаже, йозакым тӱлен ок керт да пел лӱмжым шкак кудалта, южыжо йозак тӱлаш Чужган дек окса араш мия гын, закладыш терысан аҥажым пышта, але ӱден кодымо аҥажым сӧра. Нужна еҥ телым оксан огыл гып, кеҥежым кушто оксам муэш? Заклад аҥам сулен ок керт. Чужган кугыза терысан аҥам курал-ӱда, уржамат тӱред налеш. Тудын дене ӱчашыше иктат уке. Кузс ӱчашет? Вет ончыкшо адак миен эҥерташ кӱлеш.

Теве Сакарланат чомам налаш оксам пуыш. Кернак, Сакар деч нимогай закладымат ыш йод. «Чылт ыш йод, манат ок лий, Сакар, аҥам огыл гын, мутым пуэн, мут почеш Сакар кодшо шыжым, телым чодраште мом лӱен гын, чыла Чужган кугызалан нумалын, — ик луй, кок рывыж, шӱдӧ коло ур, шымлу мызе, кум кудыр, ик сузо, — теве мыняр кайыкым пуштын Сакар. Мераҥжым ок шотло. Мераҥ коваште шулдо, тудым Чужган кугыза ок нал, мераҥ коваштым Кесмак гатар веле пога. Мераҥ шылжым Сакар шке кочкын. Ур шылжым аваже ик мешак чоло коштен оптен. Коштымо ур шыл пеш тамле, адак кукшо верыште кийыктет гын, кеҥежымат ок пужло, шӱр шолташ пеш чапле. Луй ден рывыж шыл кочкаш ок йӧрӧ: тамлат огыл, йыгыжгын ӱпша. Но туге гынат, Сакар луй ден рывыж шылымат пийлан луктын кудалтен огыл, а клат ӧрдыжеш, кече ваштареш, луктын сакен. Кече ден мардежеш тыгай шыл эркын кошка, огеш шӱй... Пошкудо-влакше, южгунам лумын толын, Сакар деч йодын изин катен, кӧ луй шылым, кӧ рывыж шылым нангаят. Имньылан шора лийме годым, тыгай янлык шылым, коштен туржын, имне нерыш пуалат гын, пеш нолша, маныт. Южгунам ӧрдыж ял гычат толыт. Сакар ок чамане: айда нангайыза. Чужган кугызалан Сакар чылт ӧреш. Бурлакыш толмыж деч ончыч Сакар Лопнурыш Чужган кугыза дек расчет ыштыкташ мийыш. Чужган кугыза моло торговой гай огыл, иканаште расчетым ок ыште. Мом намиет — эре налеш, эре воза; мом йодат — эре пуа, эре поза. «Вара шотлена» манеш. — «Тый дечет ок йом, мый дечемат ок йом», — манеш. Киндс кӱлеш — киндым пуа, моло кӱлеш — молым пуа, сатум гына тудын деке намиен шого. Туге гынат, пуымо-налмым иктаж гана рашемдарыман, уке гын йоҥылышат лиеш. Сакарын ушыжо Чужган кугызан книшкаж гаяк: мо налмыжым, мо пумыжым чыла шинча, Сакарым ондален от керт, но Чужган кугыза ондалашат ок шоно, тудын возымыжо Сакарын шонымыжо дене ик семынак келшен тольо. Сакар мынярым пуэн, Чужган кугызат тунарымак возен, Чужган кугыза мынярым возен, Сакарат тунарымак налын. Тиде. шотышто чыла пеш раш лекте. Умбакыжым Сакарын шонымыжо Чужган кугызан кумылжо дене изиш ыш келше: луй коваштылан Сакар латкок теҥгем налаш шонен, — тыгай акеш Усола Арпик пазареш ужален, — Чужган кугыза луй коваштым лу теҥгелан вело аклыш; рывыж коваштылан Сакар шым теҥге гыч налаш шонен, Чужган куд теҥге гыч пыштыш; мызе ден урлан кумлывичыр гыч, кӱдырлан шымлу гыч, сузылан теҥге да витльыкок ырым шотлыш. Пазар шот гыч кажне ур коваште ик кумыр — шымыр мӧҥгӧ щотлалте. Сакар, иктаж витле теҥгеашым ыштенам манын шоныш. Чужган кугыза нылле кок тенге да шымленыллыраш да луатшымырашым шотлен лукто. Вара Сакарын пуышашыже кумло тенте, да кандашлу ныллыраш погынен. Тышгат Сакарлан иктаж кок теҥгеже уто кайымыла чучо. Ложаш пазарыште телым кандашлу ныллыраш лийын, Чужган индешлу ныллыраш дене шотлыш. Сакар иктаж коло теҥгеже яндар оксак лектеш манын, шонен миен ыле, а Чужга латик теҥге да индеш ныллыраш ден луатшымырым шотлен лукто... Сакар изиш ӧрмалгыш, тиде окса ага-шога ыштыкташат ок сите. Сакар нимом пелештенат ыш шукто, Чужган кугыза Сакарын ончыкыжо кок вич теҥгеаш яклака кагазым да кок у ший теҥге оксам луктынат пыштыш, вара йодо:

— Сату мо кӱлеш?

Сакар оксажым ончале, Чужган кугызам ончале.

— Тый, Сакар, оксатым помышкет пыште. Кеҥеж роскотетлан кӱлеш. Мый тыланет мо кӱлешым вучымеш пуэм. Тый гает раш еҥлан пуаш лиеш. Раш еҥ!.. Тыгай мутым колын, Сакарлан, Чужган кугызам каза пондашыж гыч кучен, кевыт гычше шӱдырен луктын, тошкен лаштыртымыже шуо. Но тыге ыштыме олмеш Сакарын кидше шоягоремжым удырале, а йылмыже йодо:

— Кугызай, пакилям вучымеш пуэт гын, йӧра ыле. Тиде мутлан Чужган кугыза куанымыла веле койо, Сакар ончыко иктаж лу мужыр пакилям конден пыштыш:

— Кудыжо келша, ойырен нал... Тугеже тый, Сакар, бурлакыш кайынет? Тый, Сакар, пеш кожмак еҥ улат... Туге кӱлеш, уке гын, поро илышым от уж.

— Акше могай? — йодо Сакар, ик мужыр пакилям ойырен налмекше.

— Тый дечет шергын ом нал, первый ужына мо? Ме Кувем татар она ул вот... Молылан гын, кум теҥге деч шулдын ом пу ыле, да тый дечет кок теҥгеат пелыжат сита... Чай-сакырже ок кӱл мо? Аватлан клендырым нал. Тпдыже сай огыл, теве тидыже, чаеш нӧртет гын, чылт шула, лачак шоҥго кувалык. Акше?.. Колыкандашыр... Ну, тыланет колонылырым шотлена...

Сакар адак кум теҥге чоло парымыш пурен, а кӱсеныште латкок теҥге окса уло. Но тиде окса агалан веле сита. Кернак, Левентей кугыза шогамат ыштен пуа, ӱдашыже вӱмам ышташат лиеш, но бурлаклан каяшак верештеш. Ик тылзе сплавыште коштын, моҥгӧ лу-лучко тенгем кондаш гын, озанлыклан уто ок лий...

Теве тыге Сакар Элнетышке бурлаклан толын, садлан таче кечыгут пагор дене вӱд воктене толаша, Сакар чылт пӱжалт пытен. Мӱшкыржат шужен. Кузе изиш каналтышаш гын? Кочкашыже пырня колтымо коклаштак тӧчыде ок лий... Чу, мо тиде тыгай? Пырня каен пытыш мо? Умбал кадырыш шумеш ик пырнят ок кой. Тыгеже изиш каналташат лиеш. Сакар пытартыш пырням шӱкал колтыш да, кӱкшака верышке кӱзен, пӱнчӧ пундыш воктен эҥерген шинче. Могыржылан су-ур-р чучеш.

Эх, кечыже могай сай! Кайык-влакше кузе мурат! Пӱнчӧ кишыже кузе тутлын ӱпшалтеш! Тыгай жапыште куанен тӧрштылмет, муралтен колтымет веле шуэш:

Ошыт вӱдет — ош аракат,

Элнет вӱдет — шем аракат!

Сакарын мурымыжат, тӧрштылмыжат ок шу. Тупшым кече шыман вӱчка, шӱргыжым умыр мардеж ласкан ниялткала, шинчакомдышыжым вӱдоҥ шоҥ гай пушкыдо парняж дене темда... Сакар мален колтыш... Шукат ыш лий, ужар укшлажым лупшкедыл, тормака вожлажым савыркален, кугу пӱнчӧ йоген тольо, кок пырня кокласе вишеш тореш пижын шинче. Почешыже иктын-коктын пырня толеш. Вӱд пӧрдмӧ вереш затор лияш тӱҥале. Сакар тидым ок шиж. Сакар омым ужеш: пуйто Сакарын чомаже кугу лийын, Сакар тудлан тойлымо сӱспаным, тойлымо шлеям чиктен, оҥгыран пӱгым руалын, тарантасеш кычкен; шкеже Сакар у мыжерым, кудыр кемым чиен, сар сапым кучен, кучыр оҥаш шинчын. Шенгелныже, вуешыже вӱргенчыкым пыштен, Чачи шинча. Воктенже вуй пулчышо вате лоҥын мура:

Кӱдырчӧ шокта, манын ида ман,

Мемнан тӱмыр тыге шокта.

Волгенче коеш, манын ида ман,

Мемнан шовыч тыге коеш.

Кече нӧлтеш манын ида ман,

Мемнан каче тыге коеш.

Тылзе нӧлтеш, манын ида ман,

Мемнан ӱдыр тыге коеш.

Сӱан пеш сайын кутырен-мурен толеш ыле, но вот ала-кушеч, вес корно дене, вес сӱан кудал тольо. Кок сӱан вашлийыч. Иктыжат корным ок пу. Кучедалаш тӱҥальыч.. Ала-кӧ толын Сакарымат мушкынден колтыш. Сакар вуйжым тайыш, тунамак помыжалте: тудо, омыжо дене кенета тарванен, вуйжым пундышеш перен колтен улмаш. Сакар Элнетышке ончале гын, — э-э, томаша! — тыгай затор лийын шинчын, кас мартеат шалатен пытараш ок лий. Сакар сер гыч вигак заторышко тӧрштыш, пырня ӱмбачын, кӱвар ӱмбач куржмыла, куржо. Пӧрдем аҥыш миен шуо, кугу пӱнчым ужо... Мом ышташ? Тиде пӱнчым шкетак нигузеат колташ ок лий!.. Приказчик толын шуэш тын, штрафым пыштыде ок код. Сакар пагоржо дене тормыла пӱнчым руалс, уло кертмыжым шупшыльо, — пӱнчӧ тарвапыш. Сакар куаныш. Пӱнчӧ — мугыльт! — савырнен йоген кайыш. Пырня-влакат тарванышт. Сакар, пагоржо дене виктарен, шӱкал-шӱкал колта. Тиде жапыште кӱшычын кашовой толын шуын. Кашовойышто Пинерин оза шкежат улмаш... Тыгай заторым ужын, Пинерин пеш шыдешкыш, уло кертмыжым Сакарлан кычкырал колтыш:

— Мерзавец! Мален киен!

Сакарлан тиде кычкыралме шоягорем гычше вич кремган кир дене перымыла чучо. Сакар тайналтыш, вигак пырня кокласе вишышке тошкал колтыш. Уло капше дене вес пӧрня ӱмбаксе серыплын камвозо. Тушеч мунчалтен вӱдышко волен кайыш, но кидысе пагоржым кок пырня ӱмбалан тореш пыштен шуктыш. Пагор вурдеш кержалтын, уло кид вийжым чымен, вуйжым кушкӧ лукто. Туге гынат, пырня ӱмбак возын ыш керт, ӧрдыж гычше вес порня шуралтыш. «Ынде пытышым» шоналтыш Сакар, уло вийжым поген, пагор вурдыжым кормыжтале. Тиде жапыште пырня ӱмбачын кок еҥ куржын тольыч, вӱд йымак каен шушо Сакарым шӱдырен луктыч, серышке наҥгайышт. — Ӧрдыжлужо пудырген, Аркамбаке, больницыш, наҥтаяш, — манме Сакарын пылышешыже солныш. Вара ушыжо кайыш.

2

Григорий Петрович кокымшо отделенийым Тамаралан ӱшанен кодыш да нылымше отделенийым эмлыме верыш вӱден кайыш. Григорий Петрович тенгече школышто ученикше-влаклан калык тазалык нерген туныктен. Таче тудым пеҥгыдемдаш, могай чер дене марий калык орлана, — кузе тудым кызыт эмлат, калыклан могай полыш кӱлеш, тидым нагляднын ончыкташ эмлыме вер деч сай вер уке. Эмлыме верышке ала-могай черанжат толеш...

Марин еҥ туешкымекыже первый «эрта» манын коштеш, чотырак пызырналтеш гын, мужаҥче дек кая, вара, черкышке каен, сортам чуктен кумалеш але отышко кая да сукым ышта, — нимо денат ок тӧрлане, — вара иже доктыр дек кая. Шукыж годым вараш кодеш. Ондакырак мия гын, эмлен сеҥаш лиеш ыле, а чер пошымек, эмлен сеҥаш йӧсӧ...

Григорий Петрович, индеш ученикшым вӱден, эмлыме верыш мийыш. Лӱм возымо кыдежыште черле-влак ятырынак улыт. Иктын шинчаже вӱр веле, весе — пыкше кокырен шинча, кумшо — могыржым кӱрла пужара... Ик марий пеле орадыла коеш, шинчажым савыркала, шкеже орай, мелгандражым колташ ок лий, оҥылаш йымалжым, пурла велжым кугу логар темен...

Докторат, фельдшерат толын огытыл, — але кандаш шагатат пеле веле. Доктор ден фельдшер индеш шагатлан толыт, сандене Григорий Петрович умылтараш тӱҥале.

— Марий калыкын шуко черже, кум ужашыште кокытшо манына гын, чынлан толеш, пычкемыш, лавра илыш гыч лектеш. Шинча корштымо, удыртыш, оҥ ишнымаш, шукыж годым кокыртышат лавран, пуракан, пычкемыш пӧртыштӧ илыма гыч лектеш. Марий калыкын адак кочмо-йӱмыжат томам... Уна тыгай кугу логарже куп вӱд йӱмӧ дене лиеш...

Тиде жапыште лукышто ала-кӧ чон йӧсын кечкыжалтыш. Григорий Петрович кечкыжме шоктымо пусакышке мийыш: кӱвар ӱмбалне Кудашнур сонарзе Сакар кия, чурийыштыже чытыдыме чот орланымаш коеш. Григорий Петрович черле-влак деч йодо:

— Тиде еҥым кӧ конден?

Черле коклаште иктат ок шинче. Григорий Петрович сторож дек куржын колтыш, вӱден кондыш:

— Тиде еҥым кӧ конден?

— Элнет гыч Курмучаш-влак кондышт, волгыжаш веле тӱҥгалын ыле. Бурлак, маныт, вӱдыш пурен каен, адак ӧрдыжлужо аманен ала-мо, маньыч шке.

— Тый тудым але марте кӱвар ӱмбалне кийыктет! — чытен кертде кычкырал колтыш Григорий Петрович. — Мий, кызытак докторым ужын кондо...

— Ӱжмӧ ок кӱл, индеш шагатлан доктор шкат толеш. Григорий Петрович чытен ыш керт, вурсаш тӱҥале:

— Калык киндым кочкын илет, арам логар, пашатым от шинче... Айдеме колаш кия, а тыланет ойгат уке!

— А тый тыште могай начальник улат? Тыште кычкыраш тыйын могай прават уло? — Григорий Петровичым вуй гычын тӱҥалын, йолышко шумешке нахальнын ончен, сторож пелештыш.

— Ах тый, мерзавец! Мый тыланет ончыктем! Григорий Петровичын саҥгаже туге куптыргыш, а сторожшо омса гыч лектын куржмыжымаг ыш шиж... Григорий Петрович кушто улмыжымат, ученик-влакшымат мондыш, ушыштыжо угылышто кийше еҥ веле...

— Пинеринмытлан пояш лийже, а незер калык нунын верч пудыргылеш!.. Таза еҥ нунылан кулеш... Сусыргышо еҥым пийла конден шуат. Черле ончаш лумын шогалтыме еҥ-влакат сусырым кӱвар ӱмбалне кийыктат...

Омса почылто, доктыр пурыш:

— Григорий Петрович, тый мом скандалитлет? Сторож мый декем вуйым шияш куржын мийыш.

— Ужат, уна могай еҥым эр годсек кӱвар ӱмбалне кийыкта! — Григории Петрович Сакарым ончыктыш.

— Доктор деч посна мый койкышко пыштен ом керт, — сторож манеш.

— Докторланже молан каласен отыл?

— Кӧ тудо тыгай? — доктор сторож деч йодо. Сторож йолаш кӱсенже гыч изи кагаз лаштыкым луктын пуыш. Доктор лудо:

«Аркамбал больницышке... Тендан деке Кудашнур марийым Епрем Сакарым — колтена. Тудым ӧрдыж гычше пырня шуралтен... Н.Пинерин.

1914 ий, Апрельын 17-ше»

Доктор сторожым шинчалык йымачше ончале:

— Молан мыланем каласен отыл?

— Иона Кандратич, тый шке...

— Кызытак фельдшерым кычкырал, кудашын койкышко пыштыза...

— Иона Кондратьевич, тыгай сторожым больницыште кучыман огыл. Мый, тыйын олмыштет лиям ыле гын, тудым тачак шурен луктам ыле.

— Сай сторожым муаш тений саманыште, Григорий Петрович, йӧсӧ. Калык пужлен.

Акушерка ден фельдшер почела пурышт, почешышт сторож тольо.

— Клавдия Федоровна, Тиде еҥым кызытак койкышко пыштыза, — доктор ӱлнӧ кийше Сакарым ончыктыш.

— Яра койкынаже уке-е, Иона Кондратьевич, — фельдшер вашмутым пуыш.

— Чуланысе койкым пуртыза. Иван, вашкерак тарваныл. Сторож тӱгӧ лектын кайыш.

Сакар изиш тарваныш, ӧрдыжшым йымыктарыш, «ой!» — манын кычкыралтен колтыш... Фельдшер пӱгырныш, Сакарын саҥгажым ниялтен ончыш:

— Иона Кондратьевич, саҥгаже тул гай... Жар!

Акушерка пӧлемышке куржын пурыш, ош халатым чиен лекте. Фельдшерат шкенжым тӱзыш. Сторож койкым нумал тольо. Пел шагатат ыш эрте, Сакарым койкышко пыштышт. Фельдшер температурым висыш: термометр нылле градусым ончыкта. Доктор пушкыдо кидше дене Сакарым ятырак ниялткалыш:

— Кок ӧрдыжлужо аманен... Тиде беда огыл, тудо — рвезе еҥ, иктаж тылзе гыч тӧрлана, пудыргснак огыл. Но вес чер — пневмония, рушла манаш гын, «воспаление легких» тӱҥалеш... Вӱдеш чот кылмен.

3

Аркамбал пасушто вольыкым оролышо ӱдыр-влак Мӱшыл чоҥгаш погыненыт. Шошо кече пеш чевер. Мланде, кечыйол дене тошкалтын, пушлана. Элнет вес могыр чодра ӱмбал кандалгын-ужаргын коеш. Чачи чодра вес могырыш онча. Чодра вес могырышто кӱ курык палдырна. Тудо вуйжым кӱшкӧ нолтен шинча. Кӱ курык шенгелне изи пӧрт уло. Тиде изи пӧртым Чачи нимогай кӱ полат денат ок вашталте, тиде пӧртышто шыма гына шонго кува ила... Тудо шоҥто куван эргыже Чачин ушышко чӱчкыдын пура. Кызыт Сакар кушто гын? Мом ышта гын?

Умбалнырак пӧръеҥ йоча-влак вуй гоч тӧрштыл модыт. Ӱдыр икшывылан тыге модаш ок келше, изи ӱдыр-влак ондак лекше чачавуйым погат, вуйшудышым, ӱштымучашым ыштат. Кугурак ӱдыржо тӱрым тӱрла. Чачият моло ӱдыр-влак дене пырля нашмакым тӱрла. Ик удыр сылне йӱк дене муралтен колтыш:

Шошым кече чеверет,

Олык тудо ужарга.

Ужар мамык коклаште

Ӱяк-мӱяк ӱпшалтеш.

Пеледыш гыч пеледышыш

Изи мӱкш чоҥештылеш.

Чевер пеледыш пеледме годым

Мемнан чоннат пеледеш.

— Кернак, — манеш вес ӱдыр, — шошым илаш путырак сай. Молан эре шошо гай жап ок лий?

— Тый, Ови, йӧршеш аҥыра улат: шошо поян-влаклан веле сай, а мемнан гай незерлан шошо деч уда жап уке. Ужат, уна ушкалет пыкше коштеш. Шыжым тыгае ыле мо? — Чачи пелештыш.

— Мый тыгежат илен ок лек шонышым, нурыш лекмеш эре нӧлтен улына, — ойгырен пелештыш Ови.

— Мемнанат ложашна пытен да вара эре шортын шинчаш мо? Изай бурлаклан каен, кечын пел тенте дене ышта. Лу кече коштеш гын, вич пуд ложашым налеш. Мом тушто ойгыраш, — ӱдыр кайыкла умбакыла муралтен колтыш:

Изи кожет, кугу кожет —

Име лекде ок сӧрасе.

Изи тумет, кугу тумет —

Лышташ лекде ок сӧрасе.

Изи олыкет, кугу олыкет —

Шудо лекде ок сӧрасе.

Изи нурет, кугу нурет —

Озым лекде ок сӧрасе.

Изи уремет, кугу уремет —

Мемнан лекде ок сӧрасе.

Изи ӱдырет, кугу удырет —

Каче лекде ок сӧрасе.

Изи начет, кугу качет —

Ӱдыр лекде ок сӧрасе.

Мӱндыр таҥет, лишыл таҥет —

Ончалде-воштылде ок сӧрасе...

«Бурлак» манме мутым колын, Чачи адак Элнет веке ончале. Умбалне, чодра коклаште, лудо шикш кынелеш, — делянкыште оргажым эрыктат, шолдыражым пулан погат, тыгыдыжым йӱлалтат. Тушто телым Чачи смола заводышто пашам ыштен. Туштак Сакарым вашлийын... Сакар!.. Нӧнчык патыр!.. Молан таче Чачи тынар Сакарым шона. Чачи шиждеак муралтен колтыш:

Кӱкшын-кӱкшын мо коеш? —

Элнет курык коялеш.

Ошын-ошын мо коеш? —

Ош алаша шогалеш.

Ош аланан ӱмбалныже

Ший ӧртнерет коялеш.

Ший ӧртнерет ӱмбалныже

Ший сортаже ок йӱлал,

Мемнан чонна йӱлалеш.

— Чачи, молан тунар чонет йӱла? — Ови шыман гына йодо.

Чачи Овим ончал колтыш, Овин шинчаже Чачим туге чон пытен онча, Чачи ыш чыте — Овилан Сакар нерген чыла каласыш...

— Чачи, тудо тыйым йӧрата гын, вара молан ойгырет?

— Шулдырем лиеш гын, тиде чодра вес век кызытак миен толам ыле, — мане Чачи.

Ял велым оҥыр йӱк шокташ тӱҥале. Шукат ыш лий, Мӱшыл чонга дек кок пар имне дене кудал толын шогальыч. Ик тарантас гыч земский начальник ден землемер волышт, весе гыч Паймет Йогор ала-могай кум йолан тыртышым луктын шогалтыш. Тудо тыртыш ӱмбаке землемер ала-могай пучан вес тыртышым шындыш. Чачин ачаже, Яшай, кужу варам нумал толеш, вара вуеш йошкар шовычым кылден, моло пӧръеҥ-влак почешышт толыт: южыжо тыгыде тоям нумалын, южыжо товарым, кӱртньӧ кольмым налын. Шеҥгечын ик орва тич кошар вуян меҥгым оптен кондат. Кажне меҥгешыже изи брусокым пижыктыме, кошар вуй велныже тиде брусокым кок сово кумдыкын лоден локшичме; локшичме вереш кок вуян орел кайыкым йӱлалтен шындыме. Вес велын Нурмучаш марий-влак тольыч. Землемер ала-могай кагазым ончыктылаш тӱҥале:

— Ме кызыт тошто межам терген каена. Кагазыште ончыш-ончыш да Мушыл чонгасе тошто межа вынем воктелан меҥгым шогалташ шӱдыш. Кугу еҥ-влак дене пырля йоча-влакат толын улыт. Йоча коклаште Чачин шольыжо Япушат уло. Изиш лиймек, Япуш акаж дек куржын мийыш:

— Акай, тол тышкырак, мый тыланет ик тӱрлымак каласем.

Чачи ден Япуш ӧрдыжкырак кайышт.

— Сакар изай мемнан больницыште кия, — Япуш йышт гына каласыш.

— Могай Сакар? — трукышто ыш умыло Чачи.

— Уна икече, телым, мемнан дек пурен ыле. Судыш толын ыле.

— Кай, ала-мом ойлет?

— Мый шке шинчам дене ужым. Эрдене мемнам учитель больницыш намийыш... Тудо тушто лукышто кия ыле. Элнет гыч конден шуэныт... ӧрдыжлужо пудырген...

Умбакыже Чачи ыш колышт, Япушлан ушкал ден шорыкым оролаш шӱден кодыш да ялышке писын куржо.

Сакар кок арня годым ушым шинчыде кийыш. Кок арня гыч ушыжо пурыш: рвезе организм черым сеҥыш. Кок арня годым, кажне эрдене, Чачи фельдшер Клавдия Федоровна дек куржтале. Кажне эрдене Клавдия Федоровна ик мутым оила:

— Пеш начар...

Первый миймыж годым Клавдия Федоровна Чачим Сакар дек ыш пурто. Кумшо ганалан иже пуртыш. Сакарын кӱр лоҥгаште, ош тувыр дене киймыжым ужын, Чачи чыген ыш керг, шортынат колтыш: Сакар колоткаште киймыла чучо.

— Родыда мо? — Клавдия Федоровна йодо.

— А? Кузе?... Туге, родо лиеш.

Кок арня марте ок коло гын, вара тӧрлана, — мане Клавдия Федоровна.

Тиде кок арня Чачилан нигунам пытышашла ыш чуч. Туге гынат, кок арня эртыш. Чачи эрден эрак Клавдия Федоровна дек куржын колтыш. Ынде могай уверым каласа Клавдия Федоровна: ила але колен?

— Родыда кризисым эртарыш, ынде тӧрлана. Туге гынат, больницыште але иктаж тылзе кияшыже тӱкна. Таче кастен мий, шӧрым, муным намие...

Чачи шулдыраҥла мӧҥгышкыжӧ кайыш. Кастене, ушкал водар гыч лекше шӧрым вигак пелштоп атеш пыштен, кум муным пеле кӱшым шолтен, шокшымак больницыш нумал куржо. Шыпак гына омсам почын, Клавдия Федоровнам вучыдеак, палаткышке пурыш, Сакарын койкыжо кӱдык шогале. Сакар шинчажым кумен кия. Ала мала, ала шулен кия? Чачи Сакарым онча: Сакарын шӱргыжӧ йӧршеш ошемын, шылже пытен. Ончен шогышыжлак Чачин шинча гычше шинчавӱдшӧ йоген лекте. Умбалне кийше, тӧрланаш тӱҥалше марий Чачим ӧрын онча... Чачин нюслалтыме йӱкешыже Сакар помыжалте... Иканаште умыленат ок керт; тиде кернак Чачи шога, але шинчажлан тыге коеш? Сакарын шинча почмыжым ужын, Чачи пеш куаныш. Сакарын шинчаже тоштыж гаяк яндар Сакарын тӱрвыжӧ шыр-р почылто, Чачин толмыжо Сакарын чонжылан нимогай эм дечат сайын чучо.

— Сакар, кочмет шуэш? — Чачи йодо. — Мый тыланет шӧр ден пеле кӱшӧ муным конденам.

— Кочмо ок шу, Чачи, мый кечываллан изишак кочкынам.

— Ала ик муным кочкат? Але йӱкшен огыл... Огыт? Уке гын, шӧрым йӱ.

Сакарын вуймучашыштыже изи ӱстембалне шинчыше чашкаш шӧрым темыш. Вара Сакарын вуйжым нӧлтал кучыш, пел чашка чоло йӱктыш:

— Йӱ, ушкал водар гыч лекшым вигак конденам. Тиде жаныште палаткышке Клавдия Федоровна пурыш. Чачин пытартыш мутшым кольо:

— Иле шӧрым ит йӱктӧ, Чачи, ок йӧрӧ тудын пагаржылан, ок йӧрӧ. Шӧрым шолаш пурташ кӱлеш.

Сакар мӧҥгӧ кӱпчыкышкӧ вуйжым пыштыш, шинчажым кумалтыш.

— Нойыш, — мане Клавдия Федоровна. — Шӧретшым кодо, мый спиртовкеш шолаш пуртем, эрла ырыктен йӱктем.

— Эрла эрден мый весым, свсжам кондем. Тидыже, Клавдия Федоровна, тыланет лийже. Муныжымат коч, пеле кӱшӧ, але йӱкшенат огыл.

Клавдия Федоровна Чачим шке пачерышкыже наҥтайыш, шӧрым клснчашке ястарыш, шӧр лачак пелштоп лие. Клавдия Федоровна Чачилан колокандашыр оксам шуйыш:

— Шӧретлан луатшымыр, мунетлан луыр.

— Клавдия Федоровна, мый тый дечет оксам ом нал.

— Оксам от нал гын, чыла мӧҥеш наҥгае! — Клавдия Федоровна мане, — тендан, палем вет, утыжо уке...

Чачи шке декше луатшымыраш ден лураш оксам наҥгайыш.

4

Аркамбал школышко экзаменлан инспектор шке толын. Инспектор дене пырля ӱстел тӧрыштӧ земский начальник, адак поп шинчат. Япуш теле гоч пеш сай тунемын, пеш неле задачымат решаен, туге гынат, кызыт аптранымыжла чучеш. Япуш деч ончыч ик йочам класс оҥа дек луктыч. Тудлан тыгай задачым пуышт:

«Ик еҥ орва дене кая. Шеҥгел колесажын йырже 5 аршын, ончыл колесажын — 3 аршын. Ончыл колесаже 400 йыр утыжым савырнен гын, мыняр меҥтыш каен орва?»

Йоча толашыш-толашыш, нигузеат решаен ыш керт. Тудын почеш Япушым луктыч. Япуш телым тиде задачым решаен, сандене пеш шукак ыш шого, решаенат шындыш...

— Молодец! — мане инспектор.

Задаче деч вара «юмын законым» йодышташ тӱҥальыч. Чыла сай кайыш. Япушлан «Похвальный листым», чевер коман евангелийым пуышт. Япуш семынак похвальный лист дене Якып эрге пытарыш... Индеш йочаште икте веле экзаменым сдасн ыш керт, молыжо чыланат курсым пытарышт.

Экзамен пытымек, инспектор Григорий Петровичын пачерышкыже пурыш... Чайым йӱмӧ годым тудо тыге ойлыш:

— Тый, Григорий Петрович, сай учитель улат. Только марий йылмылан утыж дене пижынат... Ну, каласе, молан. Кӱлеш илышыште марий йылме? Школышто улыжат рушла ойлаш, рушла возаш, Христос вералан туныктыман...

— Антоний Степанович, тиде мутетлан мый огыл, Ушинский, Константин Дмитриевич, вашмутым пуа. Мый шонымаштем, авторитетше тудын изиак огыл, шонем. Тый, Антоний Степанович, юрист улат. Сандене кеч-момат юридически ончет, а Константин Дмитриевич Ушинский педагог улмаш.

Григорий Петрович инспекторлан Ушинскийын «Педагогические сочинения» книгажым 201 страницеш почын пуыш. Тиде страницыште тыге возымо:

«Язык народа — лучший, никогда не увядающий, вечно вновь распускающийся цвет всей его духовной жизни, начинающейся далеко за границей истории. Язык не только выражает жизненность народа, но есть именно самая жизнь».

Тидым лудмекыже, инспектор ятыр шонен шинчыш, вара мане:

— Тиде чыла чын. Но вет Ушинский касвел славян-влак нерген возен. Вет нунын, кеч чех-влакым налаш, культурышт кугу. Нунын шкеныштын пеш шукертсе историйышт уло. А марийын можо уло?

— Антоний Степанович, тый поляк-влак нерген мом каласет? — инспекторын йодмыжлан вашмутым пуыде, Григорий Петрович шке йодо.

— Поляк-влак, конечне, тоже культуран улыт.

— Кызыт поляк-влак кум кугыжанышыште илат: Германийыште, Австрийыште, Российыште. Антоний Степанович, тыйын шонымаштет, куштыжо нунылан илаш сайрак?

— Вот мо, Григорий Петрович, тый тыгай мутым иктажлан весылан ит ойло: тудо тыйым революционерлан шотлаш тӱҥалеш. Тый але самырык улат. Мый тыланет ача семын туныктен каласем: кӱлдымаш шонымашым вуй гычет луктын кудалте. Мыланем тыгакат ойлышт: «учитель Веткан чын корно гыч кораҥаш тӧча, школышко марий-влакым поген, ала-могай марий историйым да мойын лудеш»... Мый тыланет религиозно-нравственный беседым ышташ, тыгаяк ойлымашым лудаш разрешенийым пуэнам гын, тый шке гычет шонен нимо молымат калыклан лудын от керт.

— Мый шке гыч шонен огыл, мый исторический фактым налын ойленам.

— Григорий Петрович, мый тыланет категорически запрещатлем, чтобы школышто ончыкыжым нимогай марий историй нергенат мут ынже лек. Тугай историй уке, по крайней мере, тугай историйым мый ом пале.

Инспектор, школ гыч лектын, земский начальник деке кайыш.

5

Эмлыме вер гыч Сакарын лекмыж годым Семыкат эртен, яра кеҥеж тӱҥалын ыле. Сакарым Кудашнурыш Чачи намиен кодыш. Сакарын тӧрланымашеш аваже чот черланен. Тудо Сакар верч пеш ойгырен да ойгыж денат чот пызырген. Сакар укеште Левентей кугыза ден куваже Епрем кувам онченыт. Сакарын тӧрланен толмыжлан аваже пеш куанен:

— Тидыже кӧ тугай, эргым? — Чачим ончыктен йодо.

— Тиде Аркамбал Яшайын ӱдыржӧ, авай. Нуно мыйым чот ончышт. Мунет, шӧрет нумал пукшышт.

— Меже мом пукшена, эргым? Шкеже теве тыгай шӱкшӧ улам. Левентей изай ден Левентей вате акайлан тау, нуно огыт ончо гын, ала шужен, ала кошкен колем ыле.

Сакар шоҥго аважым онча, путырак чамана. Епрем кувам илыш чаманен огыл. Тудо ачаж деч кок ияш тулыкеш кодын. Ӱдыр еҥ пӧръеҥ пашам ыштен кушкын, вара марлан толын. Марлан толмекыже, латкок ий сайын илен. Латкок ий гыч адак тулыкеш кодын. Тулык вуйжо денак Сакарым ончен куштен. Тумыштымо тувыр-йолашым чиктен гынат, нигунамат лавраным коштыктен огыл.

Чачиат Сакарын аважым икана ончалмаштак йӧратен. Ончымаштак пале: пеш сай кува.

— Авай, ынде вашке тӧрланет, мый тыйым тӧрлатыде ом код, — манеш Сакар.

Мо дене тӧрлата, Сакар тидым шкат ок шинче. Но тыгай чапле кечыште, Сакар тыгай пиалан улмо годым аваже колен кертеш мо? Сакар тӧрланеныс, аважат тӧрлана.

— Илышаш кечем уло гын, тӧрланем, — манеш аваже.

Левентей кугызат, куанен, Сакар ден Чачим онча: кок-гынат чапле улыт, пеш сай мужыр лийыт. Левентей кугыза муным, торыкым, туарам конден, Сакарын коштымо ур шылжым пуртен, Сакарге, Чачиге унала онча. Кас велеш Чачи ден Сакар Лопнурыш, Чужган кугыза дек кайышт. Чачин ачаже Яшай икече шошым, скипидар шолтыкташ толмыж годым, товаржым монден коден, Чачилан налын мияш шӱден. Сакарже окса нерген палаш каен. Чужган кугыза шыже мартелан адак арымеш ок пу гын? Ындыже Сакар иктаж коло теҥгемак йоднеже. Кеч кузе гынат, ӱдырым налат гын, роскот лиеш... Григорий Петрович, Аркамбал учитель, Сакарлан Пиперин оза-влакым судыш пуаш кагазым возен пуыш, иктаж витле теҥгем нунын деч кӱрын налаш кӱлеш, мане да кӧ шинча, тугеже судшо ала судитла? Григорий Петрович — пеш сай еҥ.... Сакарын эмлыме верыште киймыж годым эре мия ыле. Тӱрлым йодыштеш, тӱрлым каласкала. Чачи ойла: муно налашат тудак оксам пуэн. Сакарат тудлан телым асум ыштен: маска деч да адак вожылмаш деч утарен. Сакарын сонар шинчаже ик ончалмаштак пален: Григорий Петрович лӱен ок мошто — сонарзе нигунамат пычалым туге ок викте. Григорий Петрович тидым монден огыл.

Чужган кугыза Сакарын толмыжлан куанышыла койо:

— Юмылан тау ышташ кӱлеш, Сакар, юмо тыйым тӧрлатен...

Оксам йодмыланат Чужган кугыза ыш сыре:

— Пуаш лиеш, только Озаҥ гыч кондымешке чыташет возеш... Але скипидар намиен кодымылан налалтын огыл. Чачи денат Чужган кугыза шыман мутланыш:

— Тунам ачат изиш подылын ыле, садлан мый денем товаржым монден коден... Нимо сатуат тыланет ок кӱл мо, ӱдырем? Киндыда кузе? Шкенданак сита мо? Кӱлеш гын, ачат толжо. Ӧрмыланда иктаж пудым пуэн колтем. Каван садыгак послымо.

Кевыт гыч Сакар дсн Чачин лекмышт годым уремыште, капка воктен, Чужган Макар шога ыле. Воктечше Чачи эртен кайме годым Макарын шӱмжылан кӱзӧ дене шуралтымыла чучо. Макар ӱмасе кеҥежым шарналтыш... Чачи тудлан нимогай ӱдыр дечат чаплын чучо. Тыгай мотор ӱдыр йорло Сакар дене йыгырс ошкылеш. Молан Макар дене йыгыре огыл? Вет Чачим сайын чикташ гын, уло ялыштат ик ватат тыгай мотор ок лий? Могай ялыште — Макарын ватыж гайже волостьыштат ок лий. Макар шукак ыш шоно, аваж дек куржынат пурыш.

Сакар ден Чачи шке семынышт мутланен-мутланен Кудашнурыш ошкедат, а тидын годым Макар ден аваже тыге мутланеныт:

— Пеш нужна вет? — аваже йодеш. — Нужнаже нужна, но пеш мотор, ялыште огыл, ну, нигуштат тугай чапле уке, — Макар умылтара.

— Мемнан родо тукымышто нужна уке... Нужна ен дене кузе ваш кочкат, йӱат?

— Мыланем тукымжо ок кул, ӱдыржӧ кӱлеш. Авий, мыланем тудо ӱдырым налын огыда пу гын, мый вӱдышкӧ тӧрштем, пикталт колем.

— Эй, ораде, тугайым ит ойло, сай огыл.

— Колем гын, языкше вара тыланет лиеш.

— Ну, йӧра, йӧра. Ачат дене ойлен ончо.

— Уке-е, ачайым тый шке кӧндаре...

Тыгеракын Сакар ден Чачин илыш корнышкышт Макар шеҥын пурыш. Сакар ден Чачи тидым шинчыде шке коклаштышт тыге келшышт: сӱанмарий мойын ок кӱл, уто роскот веле лиеш. Сӱрем годым Сакар ден Левентей кугыза мият, вара Сакар ден Чачи вигак черкышке венчаялташ каят...

~~...104-105-ше лаштык уке...~~

Сакар деч лекмыж годым Стапан тыге шоныш: «Тыйым земский начальник ыш судитле гын, мый шке чоялыкем дене судитлышым. Ондален кертым... Йӧра, ӱчӧ савыраш йӧн тольо. Пеш тале улат гын, йолешкеш код»... Сӱрем кумалтышым Петро деч кум кече ончыч, шочмын, ыштышт.

Сӱрем ото кок могырым курык тайыл гыч кок памаш йоген вола. Отыш кайме корно курыкышко кадыргыл кӱза. Отышто тумо, писте, пӱкшерме кушкыт. Тӱр воктенже кож, нулго, изишак пӱнчат уло...

Сакарын талгыдыжым вӱден онапу дек намиен шогалтыме годым лач кече лектеш ыле. Онапу йымалне шагым ыштыме, леҥеж дене вӱдым кондымо, тулым олтымо. Талгыдым йолышташ меҥгым кырыме.

Шагыште кӧрага шога. Кӧрагаште мӱйурва уло, кӧрага тӱреш шыште сортам пижыктыме, тугаяк сортам лӱмын ыштыме писте меҥгеш пижыктыме. Онапу йыр ушкалаш презым, ӱшкыжашым, пачам меҥгеш йолыштымо, меша-кышге лудо кия.

Сакарын толмекыже, Роман кугыза сортам чӱктыш, чоклаш тӱҥале.

Ужанур Стапан талгыде ӱмбаке йӱштӧ вӱдым оптал колтыш, Талгыде, вӱд пырчым мӱндыркӧ шыжыктен, рузале. Уло погынышо калык чыланат иканаште кычкырал колтышт:

— Ой, кугу юмо-влак, ой тау, тау, тау!.. Йӧратен почкалтарен, еҥ кид йола-влак вашак-ашакажым эрыктен, товыл ыштен алал налын улыда!.. Тыгак моло вольык-влакымат рӱзалыктышт. Вара шӱшкылаш тӱҥальыч. Сакарын талгыдыжым Ужанур Стапан шӱшкыльӧ. Талгыдым йӧрыктен шумеке, Сакар тупуй савырныш.. Ик. шот дене Сакарлан, чодрасе семынак, Стапаным шоягорем гыч кучен, коремышке чумал колтымо шуо, весшотшо, тыште туге ышташ ок лий, тыште чодра огыл, тыште юмын ото...

Шӱр кӱмеке, шылым кугу теркышке луктын оптышт, карт, талгыдын шӱмжӧ гыч, мокшыж гыч, шодыж гыч, йылмыж гыч, тӱрвыж гыч, пылышыж гыч, шинча пушкыдыж гыч, йолжо гыч изи падраш-влакым пӱчкеден, посна кумыжыш оптыш. Ямдылен пыштыме кинде-влак гычат изин кагсн, тушкак пыштыш, тушкак мӱйурвамат пычырик. оптале. Чыланат рад дене шогальыч. Карт чоклаш тӱҥале. Картын вуйыштыжо теркупш, моло-влак упшыштым нальыч. Карт шуко чоклыш. Мӱкш перкемат йодо, шийвундо перкемат йодо, сонарыштат йӧн лийже манын, кумале. Сакар ӧрын колышт шога. Тиде йодмаште ик ужашыжым юмо Сакарлан пуа гын, Сакар ракш талгыдыжым пырчат ок чамане ыле. Кызыт Сакарын шортмыжо шуэш...

Сакар картын чоклымым колыштеш, а чонжо ик семын йӱла: «Ынде имньым кузе налаш йӧным муам? Адак Чужган кугыза дечын араш тӱкна, очыни»... Надырым погымо годым карт чоклен шогыш, надыр пыштышын лӱмжым ойлен, пиалым, перкем йодо. Кажне чоклымо савыртышеш Арпик Йыван тӧтретпучым пуалтен-пуалтен колта.

Надырым поген пытарымеке, кочкаш тӱҥальыч. Карт покшелан шинче. Левентей кугызам ик веланже, Сакарым вес веланже шындышт. Сакар шке талгыде шылжым кочкаш тӱҥалмекше чытен ыш керт, логарышкыже-комыля тольо. Ик изи моклакам пыкше кочко. Тудыжаг шке шылжым пучкын кочмыжла чучо. Тыге шонаш кумалме годым сай огыл, но Сакарын вуйышко ала-кузе тыгай шонымаш шкак шогын пура:

Молан сӱрем юмылан Сакарын талгыдыже кӱлеш лийын? Юмын пылпомышто вольыкшат, моло погыжат пеш шуко, маныг. Юмо чыла кертеш, нужна еҥымат пояным ышга, поянымат нужнам ыштен кертеш. Сакарын пытартыш талгыдыжым юмо нале, олмешыже тудо мом пуа? Сакарын йодмыжлан вашмутым пумыла, учо-влак Сакарын ончыкыжо надыр оксам конден оптальыч:

— Кеч шотло, кеч ите — лучко теҥге да шӱдывичыр!

Сакарын кумыллан кочын чучо. Сакар чомаланак лучко теҥем пуэн; ик талук ончен-куштен, вес ий тырмаш кычкаш йӧршӧ лиеш ыле. Талгыдыже могай ыле! Чужган кугызан лу имньыж денат ок вашталте ыле. Сакар йӧршеш ок умыло: молан тудым сӱрем юмо йолешкеш кодыш.

6

Аркамбал уремыште Панкрат Иванычын пӧртшӧ тураште калык шолеш веле. Куд ял гыч калык погынен. Таче — Петро кече. Землемер мландым ял шот дене ойыраш, хуторыш лекше-влаклан пӱчкаш да мландым шеледыме проектеш кидым пышташ уполномоченный-влакым ӱжыктен. Уполномоченный-влак дене пырля яра калыкше чыланат толын улыт. Кузе от тол? Тӱрлӧ манеш-манеш коштеш. Панкрат Иваныч ден хуторыш лекше моло марий-влак Элнет воктенсе эн сай олыкым пӱчкын налнешт. Элнет олык Аркамбал обществын курго верже. Курго ок лий гын, вольыкым кузе ашнет? Уполномоченный-влак пӧртыштӧ ваш-ваш каргашат, землемер денаг ӱчашат, земский начальник дсчат огыт аптране: аптранен шогет гын, вара иктаж кӱлдымаш лукышкат шӱкал шындат! Аркамбал марий-влак уполномоченныйлан Паймет Йогор ден Пашайым шогалтеныт. Пашай ден Йогор моло шотышто проект дене келшышт. Панкрат Иванычлан хутор пӱчкаш ыштыме проект дене веле ышт келше.

— Элнет олыкым тудлан огына пу! — маньыч. Тидын шотышто моло уполномоченный-влакат Пашай ден Йогорлан полшышт:

— Элнет олыкым лӱм шот дене пайлена! Землемер йӧршеш вес семын ыштен: Элнет олыкын эн сай вержым, лучко дссятиным Панкратлан ойырен, воктенже вич десятиным Япарлан палемден, адак лу десятин чолым моло-влаклан, кӧ хуторыш лекташ возалтын, нунылан пӱчкаш ыштен.

— Тидын дене нигунамат огына келше! — Йогор кычкырал колтыш.

— Огына келше! Огына келше! — кычкыральыч моло-влакат.

Земский начальник кынел шогале:

— Тыште пазар огыл, ида кычкыре. Молан огыда келше? Мый шонымаштем, проект сай ыштыме. Олык кая гын, тыланда тудын олмеш куралме мланде кодеш.

— Куралме мландым Элнет олык дене таҥастараш ок лий. Ме тидлан кидым огына пыште!

Уполномоченный-влак тӱгӧ лектын кайышт.

— Алексей Антоныч, законышто кузе каласыме?

— Чыла мландым уэш пӱчкедыме годым ӧрдыжеш посна кодшо мландым пӱчкаш обшествын согласный лиймыже ок кӱл.

— Значит, мутланымаш уке. Эн ончыч посна пӱчкыктышӧ-влаклан пӱчкын пуэна. «Совершившийся факт» лиймеке, вес семын мураш тӱҥалыт. Уремыште калык лӱшка.

— Мом нуно тушто лӱшкен шогат? Константин Ильичлан каласышаш, стражник-влакым колтыжо.

Изиш лиймеке, Панкратын латкок ияш эргыже становой деке изи лаштык кагазым нумал куржо.

Кастене школ пӧртышкӧ Пашай ден Йогор мийышт, землемерын ыштыме проектше нерген мутланышт.

— Панкрат тудо пеш чоя. Тудлан куралме мланде молан кӱлеш? Олыкын нимогай роскотшо уке. Шошым изиш куштырам эрыктышыч, солаш миймешке нимогай пашат уке, парняжым тӱкыде, кумло тӱжем теҥге пайдам налеш, — Йогор ойла.

— Кумлыжо уке, колыжо тудын лиеш,

— Чыла тудын лиеш. Япар ден йолташыже-влак, ужалаш огыл гын, молан Элнет олыкым пӱчкыктат? Пӱчкытат манашыжак ок лий, Панкрат пӱчкыкта... Панкратын оксамат иктаж пелыжым йӱын пытарен улыт...

— Ну, моло-влакше мом ойлат?

— Арака йӱмыштым ынде роҥгедыт, — Пашай пелешыш. — Кынервуй тыштак, да пурлаш ок лий... Панкрат Иваныч ынде Аркамбалне ӧрдыж еҥ огыл.

— Иктаж кече гыч землемер мландым пӱчкедаш лектеш. Панкратлан Элнет олыкдам меҥгылен шында... Вара тоже мом ышташ шонеда? — Григорий Петрович йодеш. — Ну, калыкше кузе шона?

— Колена, а Элнет олыкым огына пу, маныт.

— А земский начальник стражник-влакым поген мия гын?

— Ме савам, шаньыкым нумал каена! — Пашай шыэшкыш.

— Сава дене винтовка ваштареш нимомат ышташ ок лий. Но, мыйын шонымаштем, паша тунарышкак ок шу. Земский начальник Панкратлан вес вере мландым пуа дыр, чумыр калык ваштареш ок кай. — Григорий Петрович Йогор ден Пашайым ӱшандара, но шке ойлымыжлан шкат чылт ок ӱшане. Но калыкын шке праваже верч чот шогаш шонымыжо Григорий Петровичым куандара. Григорий Петрович Йогор ден Пашайлан эрла кастене толаш шӱдыш.

— Тунам Василий Александрович толеш, вара каҥашен ончена, кузе лияш..

Уэш погынен каҥашаш ыш логал... Аркамбал марий-влак Петро эрлашым шудо солаш лектыч. Аркамбал марий-влак сӱремым огыт йу...

7

Сӱрем изарнян кас велеш карт-влак Сакар дек «лышташ» дене толын пурышт. Сакарын аваже сӱрем кумалме деч вара чотырак веле начареме, кынелын шинчынат ок керт. Сакарын чонжо чытыдыме чот йӱла. «Чомамат кумалаш пушым, авай садак ок тӧрлане, утларак веле пызыргыш. Карт-влакын кумалмышт нимоланат ок йӧрӧ. Тидым шинчем ыле гын, талгыдем нимаят ом пу ыле». Карт-влаклан Сакар сыраш тӱҥале. Туге гынат, «лышташ» дене толшо-влаклан уто мутым ыш ойло, шотшо дене вашлие. Сакарын пӧрт кӧргыжым Левентей кува тӱзатен: мелнамат кӱэштын, шӧрвалымат шолтен, шоваш дене сырамат конден шынден.

Ужанур Стапан «лышташым» юмо лукыш пуртен шо-галтыш. Тиде «лышташ» манмет онапу гыч руал налме укш лиеш. Тудым карт-влак «святой лышташ» маныт. Тудым пуч кудалтыме годым пуч дене пырля изн сӱрем отеш, куэ вуеш, сакат.

Левентей кугыза шӧрлыкешат, шоваш тӱрешат сортам чӱктыш. Роман кугыза ӱстел тӧрыш пурен шогале, Сакарлан пиалым, тӱрлӧ перкем йодын чоклаш тӱҥале. Чоклен чарнымекше, шинче, ӱстембалне мо уло авызлаш пиже. Воктенже моло-влакат шинчыч. Левентей кугыза оза олмеш онча. Сакар аваж деч ок ойырло: аваже пеш йӧсын шула. Кудвечыште Арпик Йыван, кӱдырчыла рашкалтыктен, сӱрем пучым пуалтен колтыш. Сакарып аваже юрт лие, вара шиичажым почо:

— Сакар, йӱр толеш мо?

— Уке, авай, кече Пеш ояр.

— Пылышемлан кӱдырчӧ мӱгырымыла шоктыш.

— Уке, авай, кӱдырчӧ огыл... Мемнан дек сӱрем шӧрвал чоклаш толыныт. Авай, ала шӧрвалым кочкат?

— Огым, — эркын гына пелештыш Сакарын аваже, шинчажым кумалтыш.

Карт-влак шуко ышт коч, эн чока шӧрвалжым веле ӱмбач ниялтышт. Кочмекыже, Роман кугыза Сакарлан сугыньым пуыш.

Картын вольык верч кумалмыже Сакарлан мыскылмыла чучеш. Пытыше вольык деч могай перке лиеш? Талгыдыжым шоналта да Сакарын шортмыжо шуэш. Эх, ниным кожен луктын колташет!

Тиде жапыште Сакарын аваже кидшым, йолжым кок гана йыч-йыч тарватыш, умщажым кугун карен, шӱлалтыш, вара тыпланыш.

— Авай, авай! — Сакар аважын кидшым шупшыльо.

Аваже нимом ок пелеште, кидшым Сакар колтыш, кидше камвозо. Сакар умылыш: тудын аважлан ынде нимогай перкеат ок кӱл. Сакар йырже ончале: чыланат Сакар ден аважым ончат.

— Колыш мо, эргым? — Левентей кугыза Сакарын аваж дек чакырак мийыш.

Сакар картым, моло еҥ-влакым онча. Молан нуно тышке тынарын погыненыт? Э-э, вет нуно Сакарлан перкем, пиалым, кужу ӱмырым, ешыжлан тыныслыкым кугу юмо деч йодаш толыныт. Онапу гыч лышташым конденыт... Ынде Сакар пиалан. Ончен шуктымо талгыдыжым юмылан пуыктышт, ават тӧрлана маньыч. Аваже колыш. Юмо Сакарлан пиалым тыгайым пуыш. Умбакыже Сакар шкат ок шинче, кузе. тыге лийын каныш: Сакар пычалжым руалтен нале, картлан виктыш:

— Лек тышечын, тыйын чоклымет — шояк. Лекса, чыланат тышеч лекса... Лӱем, пуштам! орышыла кычкырале Сакар.

Картет, Ужанур Стапанет, моло кумалше-влакет — чыланат, шорыкла шыгырнен, пӧрт гыч лектын куржыч. Юмо лукеш «лышташ» гына шоген кодо. Тудыжымат Сакар, кудвечыш луктын, пече гоч уремышке шуыш. Лачак шорык кӱтӱ толеш улмаш. Шорык-влак, «святой лышташ» йыр погынен, ужар укшым шырве-шорво веле. Шӱдыркалаш тӱҥальыч. Тидым ужын Раман кугыза ден Стапан укш деке пеш писын куржын мийышт, да изишак вараш кодыныт. Шорык-влак онапу укшым авызленат налыныт, «святой лышташын» вошгыржо веле кодын...

Сакар пӧртышкӧ пурыш. Пӧрт кӧргӧ чылт тусдымын чучеш. Сакар аваже воктен шинче, вуйжым кумык сакыш. Изищ лиймеке, Левентей кугыза ден куваже, эркын омсам почын, пӧртышкӧ пурышт.

8

Кече шыратара. Солымо шудо пеш тамлын ӱпшалтеш. Ик лукышто пӧръеҥ-влак шудым солен пытарен шуктеныт. Вес лукышто ӱдрамаш-влак удырат. Первый каштам ыштен каят, вара пулачым ыштат. Шудо солыдымо пӧръеҥ-влак, утларакше самырык-влак, пулач-влакым копнашке чумырат. Вич пулач — ик копна лиеш. Ӱдыр-влак мурат:

Элнет олыкет — мо олыкет? —

Ошыт олыклан ок шулдал.

Ошыт вӱдет — мо вӱдет? —

Элнет вӱдлан ок шулдал.

Шеренге колет — мо колет? —

Оланте коллан ок шулдал.

Шайрамбал ӱдырет — мо ӱдырет? —

Аркамбал ӱдырлан ок шулдал.

Тиде мурылан вашмутым пумыла ик ковра вате тыге муралтыш:

Элнет вудет йогалеш,

Лукын-лукын йогалеш.

Лукшо еда — мӧдовуй,

Мӧдывуй еда — ломбер,

Ломбер еда — укш-парча,

Укш-парча еда пеледыш.

Пелед ок шу, еҥ ужеш,

Тенийсе ӱдыр — норга ӱдыр —

Кушкын ок шу, марлан кая.

Тенийсе каче — йорга каче —

Кушкын ок шу, ватан лйеш.

— Еҥгай, мый ик мурым муралтем гьш, чылт ӧрат, тугай сае, — воштылеш ик самырык пӧръеҥ.

— Муралте, колыштына, — манеш ковра вате.

— От сыре?

— Мурылан молан сырем?

— Ӱдыр-влак, те колыда вет, еҥгай ом сыре мане.

— Колына, колына! — кычкырат ӱдыр-влак. — Муро, Микале, муро, только мемнам ит тӱкале...

— Тендам тӱкалыдымаш те юмылан ниялтыктыме улыда мо? Ну, колыштса!

Микале мураш тӱҥале, семжым оҥай кадыртылеш:

Коркаял ӱдырет — пидме йолет,

Яранур ӱдырет — кугу чапат.

Чыланат ковра ватым воштыл ончал колтышт. Ковра вате — Яранур ӱдыр Элнет велне Яранур ӱдырым «кугу чапа» маныт, но тиде манме чын огыл: Яранурышто изи чапанат, кугу йоланат уледат. Вигак каласаш гын, Яранур ӱдыр-влак, моло ял дене таҥастарымаште, поснак ару улыт, ну, мутат уке, изиш пыльдырирак койышымат кучат...

Ковра вате Микаллан ыш сыре, шннчажым пӱалын, воштылале. Микале умбаке мура:

Нӧрпӧ ял ӱдырет — вороҥга логарет,

Кожлатӱр ӱдырет — кӱчык тореш мӱшкырет,

Нурмур ӱдырет — шӱшмӧ шувышет,

Паранбел ӱдырет — лукде кодшо ушменет...

Микалын кажне мур савыртышыжлап ӱдыр-влак утен каен воштылыт. Микале умбакыже ала-кӧм ойлен мура ыле, лач умбал олык гыч. Курыктӱр марий шӱлешт-шӱлешт куржын тольо:

— Межомшик... Икса лукышто!.. Панкратлан пӱчкеш!..

Тыге каласыш да адак умбаке куржо. Олыкышто кадык кожганыш, рӱжгаш тӱҥале. Кӧн кидыштыже мо улмаш, тудым нумалын, чыланат икса лукышко куржыч. Икса лукышто, межа менге ӱмбалан, теодолитым шогалтен, землемер угылым виса. Умбал турышто Панкратын тарзыже-влак, Япар да хуторыш лекшаш моло марий-влак погыненыт: нуно у межа меҥтым щогалтылыт...

Шудо солышо марий-влак, лӱшкен, кычкырен, куржын тольыч, Япар ден йолташыже-влакым поктыл колтышт. Межа меҥгым луктын шуышт. Землемер теодолитшымат коден куржо. Ик марий, товартош дене теодолитым пераш манын, товарым нӧлтал колтыш. Паймет Йогор тудым руалтен кучыш:

— Ӱзгарым пудыртылаш ок йӧрӧ!

— Мо ок йӧрӧ, тукымсырым пытараш кӱлеш!

— Пытараш! Пытараш! Калык теҥыз вӱдоҥла лушка. Кузе ок лушко? Вет курымла дене кучымо мландыжым тудын деч шупшын налнешт. Чон таза годым тыгайым кузе чытет! Землемер, олык гыч утлен толмекыже, вигак земский начальник дек кайыш. Земский начальник лачак кас велеш чайым йӱаш шинчеш ыле. Тудо землемерым ӧрын ончале: землемерын тӱсшӧ какаргыше, ойлышыжла турвыжӧ чытыра. Элнет олыкышто мо лиймым колмекыже, земский начальник шкежат чытыраш тӱҥалеш: путырак чот шыдешкыш... Чай йӱмет, мочет, вигак телефон дек куржо. Волостной правлений гыч чылаштымат поктен лукто... Окнам, омсам петырыш... Вара губернатор дек звонитлаш пиже.

— Мом ышташ?!

А тиде жапыште революционер-влакат: Григорий Петрович ден Василий Александрович, адак Йогор ден Пашай, — каҥашеныт: мом ышташ?.. Земский начальник калык ваштареш лиеш да карательный отряд толеш гын, ятыр еҥ олыкыш верештеш. Вес велымже эн сай мландым Столыпинский закон почеш поян-влаклан укрепитлаш пуаш тоже нигузеат ок лий.

— Ме кеч-кузе шонена гынат, калык Элнет олыкым поро кумыл дене ок пу... Олыкышго кызыт тугай пудранчык, калык тунар шыдешкен, тудым изиш тарваташ гын, земский начальникат, Панкрат Иванычет чыла пытарен кертеш, — умылтара Йогор.

Эх, кызыт тышке ик воз оружийым кондаш гын, пайрем лиеш ыле, — мане Григорий Петрович.

— Ик Аркамбал общество дене революцийым ышташ ок лий, Гриш. Кресаньык калык Российыште пеш шуко гынат, чумыр кресаньыкат кугыжан властььм пытарен ок керт. Степан Разин ден Пугачев жаплан кугу верым сеҥен налын улыт, но йӧршынак сеҥсн кертде кодыныт. Кугыжан властьым пашазе класс вуйлатыме дене веле пытараш лиеш, — Василий Александрович ойла. — Пашазе партий чыла тиде пашам виктарышаш...

Ме кызыт, кугыжан властьым пытарыме нерген огыл, Элнет олык нерген мутланена. Вот эрла мом ышташ? Элнет олыкым Панкратлан пуаш але пуаш огыл? — Григорий Петрович йодышым конкретно шындыш.

Тиде мутлан Василий Александрович вашмутым пуэн ыш шукто. Уремыште ала-кӧ уло кертмыжым кычкырале:

— Пожар! Тунамак чаҥ йӱк мӱгыраш тӱҥале. Григорий Петрович, Василий Александрович, Йогор, Пашай уремыш куржын лектыч: Панкрат Иванычын оралте коклаж гыч шикш кынелеш...

А телефон воктенак шогышо земский начальник телефон дене губернаторлан кычкырале:

— Бунт!

Ик вич минут гыч Озаҥ гыч Чарлашке, Моркышко приказ чоҥештыш: Аркамбаллан полшаш!..

Аважым тоен толмеке, Сакар чытен ыш керт, пӧртешыже шинчын, чот шорто, вара, пычалжым налын, пӧртшым тӱкылдеак, лектын кайыш. Кудвече гыч пакчашке, пакча гыч чодра корныш, умбакс кожлашке ошкыльо... Кушко, молан кая? Сакар каласен ок мошто. Ойго тугай кугу, Сакарын чон туге йӱла, каласен мошташат ок лий. Сакар Элнет ден Кудашнур кокласе чоҥгам шке пакчажс семынак пала, корно деч посна кая гынат, шонымо верышкыже турак миен лектын кертеш. Кызыт Сакар кушеч, кушко кайшашым ок шоно. Только тышечын умбакырак каяш! Тыште ойго, тыште йӧсо! Сакар изи межа дене Элнет век кая. Йол йымачше мызе кынел кайыш, вес вере мераҥ лӱдьш кудале, Сакар тидым ышат шиж. Сонарзе, сонарзе, тый мо лийынат?

Панкратын суртгшо йӱлымылан кок кече эртыш. Становой ден урядник пеш чот кычальыч гынат, винаматан еҥ ыш лек... Кумшо кечылан Аркамбаке уло стан кӧргысӧ урядник ден стражник-влак погынышт. Иктаж коло стражник Морко гыч янда заводыш толын возыныт.

Элнет олыкышто шудым солен пытареныт, каваным оптат. Шудо пеш чот лектын. Яшайын паешат ик каван тӱкныш. Яшай пеш куанен:

— Ну, Чачи, тений алашана курган лиеш. Шӱльӧ изиш шочеш гын смола заводым ыштен кертына.

— Ачай, адак заводым ыштынет?

— Моло пашаланже нимо йӧнат уке. Теният, завод огыл гын, киндым кӱсын налаш тӱкна ыле.

Умбалне оҥгыр йӱк шокташ тӱҥале. Шукат ыш лий: кум пар имне дене Икса лукыш земский начальник, становой, землемер толын шогальыч. Почешышт Япар ден йолташыже-влак тала орва дене кудал тольыч. Урядник имньым кушкыж кудал тольо.

Шдылыкысо калыкат погына. Становой ден земский начальник, папиросым шупшын, мутланен шогат:

— Константин Ильич, вет сонар сезон шуын. Кунам каена?

— Иктаж семын каяш кӱлеш ыле, Матвей Николаевич.

Землемер адак теодолитшым келыштарыш. (Тудым Йогор шалаташ пуэн огыл). Япар вешкым пале. Кок марий шинчырым шупшын каят. Шудылыкысо марий-влак сӱрлаш тӱҥальыч. Ик марий чытен ыш керт, Япарын кидше гыч вешкым шупшын нале...

— Элнет олыкым тыланда пӱчкаш огына пу!

— Огына пу! Огына пу! — йырваш шергылт кайыш, Земский начальник саҥтажым куптыртыш. Становой револьвер кобуржым ниялтыш. Урядник имне ӱмбачше чодрашкыла ончале.

— Калык-влак! Тышеч кайза. Землемерлан пашам ышташыже ида мешае, — земский начальник кычкырале..

— Ме Элнет олыкым поянраклан огына пу! — кычкырат калык-влак.

— Мо тыланда кӱлеш? — земский йодеш. — Икте ойлыжо.

Ончыко Йогор лекте:

— Ваше высокородие, мыланна нимат ок кӱл, ме тый дечет нимомат огына йод... Только тиде олыкым Панкратлан огына пу.

— Вет тудлан мландым пуаш приговоржым шкак пуэн улыда.

— Приговорым Элнет олыкым пуашлан ыштыме огыл, обществыш пурташ веле пунчалме. Тудыжымат Панкрат Иваныч аракам йӱктен ондален налын.

— Кузе налын, ом шинче. Но Аркамбал общество тудлан приговорым пуэн. Значит, пӱтынь мландым уэш пайлыме годым тудо шке пайжым укрепитлен кертеш.

— Вес вере укрепитлыже, а тыште огына пу! — Пашай кычкырале.

— Огына пу!.. Огына пу!.. — калык ик еҥла кычкырале. Земский начальник ала-мом становойлан каласыш, Становой кычкырале:

— Разойдись!.. Кайза тышеч! Ида мешае!

— Тышакын уполномоченный-влак веле кодыт, — земский начальник кугу йӱкшӧ дене ешарыш.

— Те шке тышеч кайза, ме огына кае!

— Огына кае, огына!

— Пытартыш гана каласем: кайза тышеч! — становой кычкырале.

— Те шке кайза! Ме огына кай!

— Огына, огына!

Сакар Элнет вес могырышто улмыж годымак лушкымӧ йӱкым кольо. Мом тушто лӱшкат? — манын, Элнет серышке мийыш, лачак кол пуя тура лекте. Кол пӱя ӱмбач, кидшым кок веке шаркален, Элнет вес могырыш ончале да калык лӱшкымашке ошкыльо. Элнет деч пеш торашкак каен огыл ыле, ала-кӧ, шӱлт шоктыктен, лӱен колтыш. Сакар, пычалжым коҥлайымалныже кучен, еҥ тӱшкашке миен шогале.

— Молан тынар лӱшкеда? — йодо. Йодмо еҥже нимомат пелештен ыш шукто, ала-кӧ кычкырале:

— Стражник-влак!

Кернакак, умбал олык велым стражник-влак, винтовкым кидеш налын толыт. Калыкым йыр авыраш. Тӱҥальыч. Тидым ужын, ӱдрамаш-влак пӧръеҥыштым ӱжыт:

— Каена... Айда кеч-мом ыштышт, тыйын мо пашат? Каяш ыш тӱкнӧ. Стражник-влак Икса лукым авырен нальыч.

Земский начальник кычкырале:

— Тыге ышташ тендам кӧ таратен? Таратыше еҥгым мыланна пуыза, шкеже пашашкыда кайза.

— Таратыше еҥ мемнан коклаште уке.

— Уке, уке!

Япар земский начальник дек мийыш, Йогорым ончыктен, пелештыш:

— Калыкым таратыше тиде!

— Взять! — кычкырал колтыш земский начальник. Стражник-влак Йогорым руалтен кучышт. Пашай стражник дек миен пиже. Вес стражник Пашайым винтовка приклад дене шуралтыш. Пашай кумык пурен кайыш. Ала-кӧ шеҥгечын кӱм шуэн колтыш. Кӱ земский начальникын вуй воктенже каен колтыш. Земский начальник ошем кайыш. Оралгыше йӱк дене становойлан кычкырале:

— Усмирите!

Становой лӱяш командым пуыш. Залп мӱгыралте. Ӱдрамаш-влак, ушдымыла магырен, Элнет серыште куржта-лыштыт. Пӧръеҥ-влак южыжо, шӱй таныт да мойын вӱдым келын, Элнет гоч вес веке лектыт, южыжо оргаж лоҥгаш шылыт. Олык покшелан Йогор ден Пашай веле кодыч, адак нимом умылыде Сакар шога. Пашай вӱр йоген кия, Йогор ден Сакарым стражник-влак тунамак авырен кучышт. Сакарын кидше гыч пычалым шупшын нальыч:

— Сволочь, але пычал дене толын! Земский начальник тарантасыш кӱзен шинче, Йогор ден Сакарым ышат ончал, становойлан гына каласыш: — Чот тергаш!.. Урядник землемерым оролыжо. Сусыргышым больницыш наҥгаяш.

Земский начальник ден становой почела кудальыч. Вич стражник Йогор ден Сакарым Аркамбаке наҥгайышт.

Землемер теодолитшым келыштарыш, Япар вешкым нале, кок марий шинчырым нальыч. Столыпинский закон Элнет сереш тӱсшым конкретно ончыкташ тӱҥале.

Пелйӱд деч вара Григорий Петрович денат, Василий Александрович денат обыск лие. Григорий Петровичыным нимомат муын огытыл. Шке возымо почеламут тетрадыше ученик-влакын тетрадьышт коклаште лийын. Ученик-влакын тетрадьыштым урядник лончылен ончен огыл. Василий Александрович дене становой шке кычалын. Становой вес кугыжанышеш печатлымс «Что такое друзья народа?» книгам муын. Василий Александровичым тунамак Чарлашке колтеныт. Сакар ден Йогорым кас велеш наҥгайышт.

Кастене земский начальник шке декше Григорий Петровичым ӱжыктен. Григорий Петровичын миен пурымыж годым земский начальник дене становой пристав шинча ыле. Григорий Петровичын шӱмжылан йӧсын чучо... Ӱстембалне самовар шолын шинча, ик бутылка коньяк коеш, графиныште — зубровка, воктеныштак — кум чарка. Ик чаркаже кугу.

Григорий Петрович пурымекыже, становой комнатыш йытыран чиен Маша пурыш.

— Теме, — мане Матвей Николаевич. Маша кум стаканешат темыш.

— Ынде кай, кӱлеш лият гын, кычкыралам. Мӱндырк ит кай.

Маша йол йӱк шоктыде лектын кайыш.

— Григорий Петрович, Константин Ильич, ӱстел дек шичса. Константин Ильич, теме. Мый тыглайым йӱам, — мане земский начальник, шкаланже кугу чаркаш темыш. Становой пристав коньякым шкаланже темыш, вара — Григорий Петровичлан.

— Ну, таза лийза! — Матвей Николаевич кугу чаркажым коолт йӱын колтыш.

Григорий Петровичат подыл колтыш. Матвей Николаевич конфеткым ончыктыш:

— Лимонный. Коньяк почеш пеш келша. Григорий Петрович, ӱйым шурӧ. Сакыржым кок моклакам пыште... Константин Ильич, первый ден второй коклаште огыт шӱлалте.

Становой адак кок чаркам темыш.

— Матвей Николаевич, тыйже от теме мо?

— Мыйын объемжо кугу, иктат сита.

— Мемнан градусыжо кӱшнӧ.

— Ну, мом ӱчашеда, йӱза. Григорий Петрович, тый рвезе еҥ улат, подыл колто.

Григорий Петрович подыл колтыш. Кӧргыж дене шона:

«Молан ужыктен? Молан йӱкта? Кодшо йӱдым кычальыч... Василий Александровичым Чарлашке наҥгайышт. Мыйым кузе кодышт? Сакарже Элнет олыкышко кузе верештын?»

— Константин Ильич, — шоктыш земский начальникын йӱкшӧ, — шке пашатым ит мондо. Адак икте гыч подылына.

Кум чарка коньякым йӱмеке, Григорий Петровичлан сайын чучаш тӱҥале. Становоят сай еҥла коеш. Матвей Николаевичшым ойлыманат огыл, тудо пеш сай. Ольга Павловна ден Тамара кушто улыт? Молан нуно столовыйыш огыт лек?

— Григорий Петрович, тый шинчет, ме тыйым шкенан икшыве гаяк йӧратена. Тый але самырык улат, тыйын илышет ончылно... Ме шинчена, тый йоҥылыш корнышко логалынат. Тыйым вес еҥ ондален. Садлан тыйым ме пеш чаманена. Тый шинчет, Григорий Петрович, ме тыйым, кызытак арестоваен, Чарлашке колтен кертына ыле, ме тыйым туге огына ыште. Константин Ильич, адак икте гыч теме.

Становой адак темыш... Матвей Николаевич умбакше сила:

— Тый мыланна каласе, кондуктор деч моло адак кӧ-кӧ тендан кашакыште лийын? Кондуктор деке кӧ-кӧ коштын? Ну, тый лийынат, Кутунерова, Пайметов, Пашай, адак кӧ лийын?

— Моло иктат лийын огыл.

— А заводышто кӧ уло?

— Мый заводышко коштын омыл.

— Василий Александрович коштын?

— Мый ом шинче.

— Константин Ильич, адак теме.

— Матвей Николаевич, тыгак мый ом йӱ, кызытат вуйлан сай огыл, — Григорий Петрович кынел шогале. Земский начальникын йӱкшат, мутшат вашталте.

— Григорий Петрович, шич!.. Сайын колышт... Мый икана тыланет кудалтенам, вескана ом кудалте. Революционер кеч шке эргым лийже, садыгак тудым ом чамане. Тый ончык илышаш еҥ улат. Сайрак шоналте: ончылнет кок корно — арест, тюрьма, Сибирь... але тышак кодат, тошто гаяк ласкан илаш тӱҥалат. Кудыжым ойырен палат, шке палет. Тышак коднет гын, мыланна подпискым пуэт: тиде ял воктенсе учитель-влак нерген мом шинчет, ончыкыжо мом палет, чыла мыланна ойлаш тӱҥалат.. Мемнам увертарыде нигушкат от кошт.

— Мый нигушкат коштмашем уке, учитель-влак кузе илат — ом шинче.

— Напрасно от кошт, кошташ кӱлеш. Ончыкыжо кошташ тӱҥалат. Ямшык тарлаш мойын окса кӱлеш гын, ме изиш пуэн кертына.

— Те тыгеже мыйым шпионым ыштынеда? Мый нигунамат тугай ом лий!

— Тый, Григорий Петрович, мыйым йӧршеш тупуй умылет... — Земский начальникын йӱкшӧ адак ныжылгеме. — Ме тыйым марий калыклан аралынена. Тый марий калыкын илышыжым саемдаш шонет. Тидым тый школ гоч веле ыштен кертат. Школышто лият гын, тый шуко пайндам ыштен кертат. Шонашет тыланет, Григорий Петрович, лу минут... Константин Ильич, каена мыйын кабинетышкем...

Земский начальник ден становой столовый гыч лектын кайышт. Григорий Петрович шкетын кодо. Ушышкыжо тӱрлыжат пура. Теве Григорий Петрович йоча. Йолташыже-влак тудым Когой маныт. Когой вес ялышке, кок меҥге коклашке, школышко коштеш. Йӱштӧ годым школ пӧртешак мала. Сторожлан пум нумалаш, комакам олташ полша. Йоча-влаклан тунемаш пеш йӧсӧ. Учитель — руш. Марла изиш чокея гынат, туныкташыже эртак рушла туныкта. Когоят рушла плокан мошта, лудмыжым чылажым ок умыло, садлан шукыжым наизусть тунемаш тӱкна. Эн чотшо ять буква чоныш шукта...

Вес ял школым тунем пытарымекше, Когой Арин школышко кайыш. Тушко тудым шонго поп наҥгаен. Экзаменыш толмыж годым тудлан Когойын йӱкшӧ пеш келшен. Кернакак, Когой Арин школышто тунеммыж годым клиросышто эре мурен, садлан Когойлан шоҥго поп стипеидиным — тылзылан кум теҥгем — клопотаен пуэн. Тиде кум теҥге стипендий ок лий гын, Когой Арин кок классан школышто тунем ок керт ыле. Ачаже нужна, пачерлан тӱлаш тылзылан теҥге оксам кушто ситара?

Григорий Петровичын вачышкыже пушкыдо кид возо. Григорий Петрович ончале: воктенже Тамара шога...

— Гриша, чонем, молан тыйым тынар йӧратем! — Тамара кок кидше денат Григорий Петровичым ӧндале. — Каена, Гриша, Петербургышко. Тушто мыйын кокам уло. Тудо мыйым йӧрата. Тыланет консерваторийышке тунемаш пураш кӱлеш. Тый вара знаменитый музыкант лият.

Григорий Петровичын вуйыштыжо икте пӧрдеш: арест, тюрьма, Сибирь... Молан тюрьма? Молан Сибирь? Григорий Петрович кӧлан осалым ыштен?

— Гриша, тый мо лийынат? Молан тыгай улат?.. Гриша?

Григорий Петрович Тамаран кидшым кораҥдыш, кынел шогале:

— Тый, Тамара, от умыло.

Тиде жапыште земский начальник ден становой тольыч. Становойын кидыштыже пел листа кагаз.

— Григорий Петрович, ме тыйын оетым вучена. — Становой кагазым ӱстембаке пыштыш. — Кокытыштыжо иктыже — арест или подписка — кудыжо тыланет келша?

Григорий Петрович становойым ончале, земский начальникым ончале... Земский начальник ден становой пурлаш ямдылалтше пийла ваҥен шогат, Григорий Петровичын тарванымыжым веле вучат... Григорий Петрович шинчажым Тамара ӱмбак кусарыш. Тамаран шинчаже Григорий Петровичым сӧрвален ончымыла коеш. Григорий Петрович нимоланат ӧрӧ. Мом ышташ?

9

Чачи Элнет олыкеш Сакарым ужын огыл. Тугай тургымышто кушто ужат? Эрлашым, шудо каван йыр печым печен толмеке, вӱд кондышыжла Сакарым вашлие. Тудо Йогор дене пырля ошкеда. Йырже стражник-влак. Иканаште Чачи нимомат умылен ыш шукто, Йогор тудлан кычкырале:

— Чеверын, Чачи!

Сакарат Чачим ончал колтыш. Чачи теҥгечысым шарналтыш... Только тушко Сакар кузе верештын? Чачи вӱд ведражым шындыш, Сакар почет куржо:

— Сакар, Сакар, тыйым кушко наҥгаят?

— Чарлашке! — манын веле шуктыш Сакар, ик стражник кычкырал колтыш:

— Ит мутлане! — Вара Чачи дек савырныш: — Чак ит тол! Арестант дене мутланаш ок лий!

Туге гынат, Чачи пасу капка эртымешке ужатен колтыш, Сакарын тупшо йоммешке ончен шогыш, вара аҥыргышыла мӧнгышкыжӧ кайыш. Кастене уремышкат ыш лек, йӱдым чыр омымат ыш ыште, эре Сакар нерген шонен. Эр велеш гына изиш луш лийын ыле, туштат клат омса кылде-голдо почылто. Ведат вате пурен шогале, Чачи помыжалт кайыш.

— Айда, содоррак йолетым пид! — Ведат вате Чачилан ыштыр-йыдалым пуыш.

Чачи омсашке ончале, омсаште палыдыме марий койо. Изиш лиймеке, Чачин аваже тольо. Чачин шӱмжылан шӱй чучо.

— Ӱдырем, вашкерак чие, — мане аваже. Чачин сайрак вургемжым кашта гыч конден пуыш. Чачи изиж годсек эр кынелаш тунемын, сандене еҥ йӱкым колмеке, вашке чийыш. «Тыгай эр еҥ молан толын?» Клат воктенс кечыше ате гыч вӱдым налын, шӱргыжым мушко. Ведат вате Чачи почеш оролымо гаяк коштеш. Чачи леваш йымаке ончале, тушго тарантасан имне шога. Мо томаша? Шуко шонаш жап ыш лий. Ведат вате Чачим пулыш гыч кучыш да пӧртышкӧ пуртыш. Пӧртышкӧ пуртымекше, Чачин йол йыжыҥжат каен колгыш: ӱстел тӧрыштӧ ачаж дене саде палыдыме мариет шинчат, шӧрлыкыштӧ, юмоҥа ончылно, сорта йӱла, ӱстел деч изиш ӧрдыжтырак Чужган Макар шинча. Чачин аваж ден палыдыме марий пеш мутланат, изиш подылынат шуктеныт ала-мо...

— Ӱдыр тӱзланен! — мане Ведат вате, чыланат кынел шогальыч.

— Чачи, тол кӱдыкем, — мане Яшай. Чачи ачаж дек мийыш. Ачаже тудым воктенже шындыш, вес велымже палыдыме марий шинче. Ачажс воктен аваже шинче. Палыдыме марий воктен Ведат вате шинче. Ведат, тамакам шупшаш манын, комака воктен пел пулвуй дене сукалтен шинчын. Иктын-коктын пошкудо влак пураш тӱҥальыч.

— Чачи ӱдырем, — мане Яшай. — Ӱдыр еҥ курымеш ача-ава суртышто илыман огыл... Пурымашыже шуэш гын, ачаж деч, аваж деч ойырлен, шксж гай пӧръеҥ дене ушныман, шке ешым погыман... Тыйынат пурымашет шуып. Ме нужна еҥ улына, а тыланет юмо улан илышым пӱрен улмаш. Лопнур Осып кугызат ден куватат, Макарат тыйым йӧратеныт. Кернак, мемнан погына шуко огыл, но тыйын кидет шӧртньым шога. Сын-кунет, кап-кылет Осып кугызан сурт сынжым ок пужо. Тый Осып кугызан йӧратыме шешкыже лият.

— Мый Макарлан, колем гынат, ом кае! — Чачи уло чонжо дене каласыш.

— Ой, юмо! Мом ойлыштат, Чачи?.. Тыгай всрышкат от кай да, вара кушко кает? — ӧрӧ Ведат вате. — Мый ӱдыр лиям гын, тыгай верышке кок кида юмылтен каем ыле.

— Верже вер, — мане тулар марий, — качыжат уда огыл... Тыгай качыланат от кай да, вара кӧлан кает?

— Ача-ава пуымашке каяш кӱлеш, ӱдырем, — Яшай шыман пелештыш. — Тыйым кычкыраш колтымешке ме ават денат, тиде тулар денат чот мутланышна... Осып кугызат пеш раш ойлсн колтен: вургем уке монын манын, ынышт ӧр, окса лиеш гын, вургем лиеш, манын.

— Ом кай, ачий, ит ӧкымлӧ!..

Чачи, устел тӧр гыч лектын, тӱгӧ каяш тӱҥале, тудым тӱгӧ ышт лук. Тиде жаплан пӧртӧнчылет тич калык погынен. Кудвечыште, уремыште шогылтшат уло. Лоннур поян Чужганын эргыже Яшай ӱдыр дек толмо нерген увер ала-кушеч ял мучко шарленат шуын.

Чачим Япар авырен кучыш. Ведат вате миен пиже. Ведат коклаш пурыш. Чыланат темлат, чыланат аҥыртарат. Чачин вуйжылапат выж-вужж веле чучеш. Чачи умыленат ыш шукто, ала-кӧ арака чаркам кучыктыш, ала-кузе лие, Чачи аракам подыл колтыш, тунамак утен каен шортын колтыш. Чачин шортмо нигӧмат ыш ӧрыктаре: марлан кайше ӱдыр шортман. Арака чарка кид гыч кидыш пӧрт мучко кайыш... Чачим уло ял дене йӱаш тӱҥальыч...

Чачин сӱанже Илян кече деч ончыч, изарнян, лие. Сӱан пеш кугу, латвич орва толын... Чачи кеч-мыняр шорто гынат, кеч-мыняре мучышташ тӧчыш гынат, Макар деч утлен ыш керт. Ведат вате чылт Аги Йогорла оролен кошто. Пошкудо-влак шукыжо Чачим пеш чаманен улыт.

— Яшай шке ӱдыржым молан тыге ӧкымеш пуа? — манеш иктыже.

— Чужган Осып гай поянже кум волостьыштыжат уке. Яшай поян еҥ дене родым ыштынеже, — весыже умылтара.

— Пийынат шылже коя, да кочкаш ок йӧрӧ, — манеш кумшыжо;

Яшай ден ватыже, кернакак, поянлан куаненыт. Утларакше Яшай вате куанен. «Тудын родыж гай иктынат тиде ялыште ок лий... Адак Макар — Чужган куван йӧратыме межнеч эргыже... Чачи — аҥыра, ала-могай ораде Сакар верч ойгыра! Кернакак, юмо пурымым нигузеат эртен каен от керт, саде Сакарет лачак Элнет олыкыш верештын». Яшай вате ушыж дене тыге шона, Сакарым наҥгаймылан таум ышта... Сакар вольнаште лиеш ыле гын, ала-момат ышта ыле, вет Сакар пеш осал, — маныт.

Чачи гын, вес семын шона: Сакар лиеш гын, тудым утарак ыле. Сакар нимо дечат ок лӱд, чылт Нӧнчык патыр гае, но Сакар уке, Опкын ынде Чачим шке полатышкыже наҥгайде ок код.

Кас ончыл йумыжо годым, Ведат кудыш погынышо калык, утларакше ӱдрамаш-влак, шортде ышт чыте. Яндар йӱкшӧ дене ныжылгын муралтен, Чачи ала-кӧн чонжымат тарватыш:

Эҥерын-эҥерын вудшӧ йогалеш,

Сержым каткален йогалеш.

Серже катлыл йогымешке,

Меже йоген кайшаш ыле.

Кӱ моклакан чонжо уке,

Чонжо уке, ойгыжо уке.

Меже чонан улына,

Меже ойган улына.

Ой, ӱдыржат, ой, шамычшат,

Ой чонемжат, шумемжат!..

Умбакыже Чачи ойлен ыш керт, шортын колтыш. Почешыже ончылшогышо ӱдыржӧ шорташ тӱҥале. Кудысо калык гыч шукыжо шинчаштым ниялтышт. Чачи изиш тыпланыш, вара адакат муралтыш:

Ачай кучыктыш, арака чаркам кучыктыш,

Йӱмемжат ок шу, каймемжат ок шу,

Шке ачан деч ойырлымемжат ок шу,

Шке сурт гыч лектын каймем ок шу.

Авай кучыктыш, сыра коркам кучыктыш, —

Йӱмемжат ок шу, каймемжат ок шу.

Шке авай деч ойырлымемжат ок шу,

Шке сурт гыч лектын каймем ок шу.

Мамык шуртет — пушкыдо шуртет,

Шупшылат гын, шуйналеш.

Ава кумылет — пушкыдо кумылет,

Шортын шинчышашым веле шинча.

Ача кумылет — пушкыдо кумылет,

йӱын шинчышашым веле шинча.

Иза кумылет — пешкыде кумылет,

Лектын шичметым веле вуча.

Еҥга кумылет — пешкыде кумылет,

Капка почшашым веле вуча.

Аршаш гае агулем кодеш,

Посто гае пошкудем кодеш.

Тарай гае таҥем кодеш.

Пеледыш гае шольым кодеш.

Ачан-аван кидыштыже

Каван ӱмбал озым улына,

еҥ кидышке каймекыже,

Каван йымал коштыра лийына.

Чачи адак мӱгырен шортын колтыш. Кудышто шукыжо шортыт.

— Чачи, молан тынар шортат? — Ведат вате эмраташ тӧча, Чачин кидышке арака чаркам кучыкта, Чачилан ӱян муным пукшаш толаша. — Шортмо ок кул; юмо гына пиалым пуыжо, чыла сай лиеш...

Чачи шортмо лугыч муралтыш:

Умыла йыраҥет — ик йыраҥет,

Ок лий улмаш мӧр йыраҥет,

Самырык илышет, — ик илышет,

Ок лий улмаш кок илышет.

Пеледыш гай ӱдыр илышем

Аяр покшым чывыштале.

Ведат кудо гыч Чачи шортынак лекте. Шортынак шке декше тольо... ӱдыр-влак капкашкыже шумешке ужатен кондышт, ончылшогышо ӱдырлан эскераш шудышт.

Тарантасыш кузен шичмыжат, Элнет чодра вошт толмыжат, сӱан лӱшкымат Чачилан омо ужмыла веле чучеш. Теве тудын вуешыже шарпаным путыреныт. Вуйышто ала-мо йоҥ-йоҥ-йоҥ кыра.

Ала-молан тудым ӱстел ваштареш сукыктен шынденыт, воктенже ончылшогышо ӱдыр сукалтен, вес вела и Макар сукалтен, изиш ӧрдыжтырак почеш толшо вате шога. Вуй пулчышо вате, кид-пӱянже тич тувырым, шарпаным, солыкым, шовычым оптен, тӧрыштӧ шинчыше-влаклан кӧлан шовычым, кӧлан мом пыштен кайыш... Ӱстел тӧрыштӧ Чужган кугыза ден куваже, эргыже-влакше, ӱдыржӧ-влакше шинчат, чылаже иктаж лучко, еҥ уло... Чужган кува межнеч эргыжын сӱанжылан кӧра сайынак подылын. Ӱстел тӧрыштӧ кынел шогалын, чывыла вуйжым шӧрын ыштен, Чачим тура ончыш-ончыш, да ала-можо ыш кслше, — тудын йӱшӧ шинчажлан Чачин сылне чурийже сайын ыш кой ала-мо, — ваче гычше кумалтыш тувыр ден шарпан-нащмакым налын, вигак Чачин вуйышкыжо шуыш, вара чаргыжаш тӱҥале:

— Наҥгайза, наҥгайза, тыгай ош пыльтка мыланем ок кӱл.

Чачи тушакак ушыжо кайме гай лие: Чужган кува теве кузе межнеч шешкыжым вашлиеш? — шоналтыш. Но шинча гычше шинчавӱдшӧ ыш лек. Ала шортын пытарен, ала шӱмжӧ кужгемын? Чужган кувам тыпландарышт. Умбакыже сӱан шке шотшо дене эртыш. Кече шинчаш торак огыл ыле, Чачи ден Макарым когыньыштым клатыш петырышт. Омсам чӱчмыжӧ годым савуш тыге муралтыш:

Ик пуд, кок пуд, —

Серебро — шым пуд.

Подкалина-малина,

Эре тыге малдена...

Савуш омсам чӱчӧ веле, кӧргӧ гычын Макар шке тӱкылыш. Чачи ден Макар клатеш коктын кодыч. Чачин шӱмжӧ мераҥла пыртка. Макар пинчакшым кудаше. Чачи, нимолан ӧрын, клат покшелне шога. Макар Чачи деке мийыш, сывынжым кудашын, кашташке лупшале, вара Чачим ӧндал кучыш, чевер леведышан кӱртньӧ койкыш наҥгайыш... Макарын кидше тукнымӧ Чачим кишке чӱҥгалмыла чучо... Чачи кыде-годо кынел шогале. Макар адак руалтен кучыш:

— Куш куржат, ораде? Ынде тый мыйын ватем улат. Ынде тый курымеш мыйын лият. Мый тыйым иктыланат ом пу!

Макар уло кертмыжым Чачим ӧндале. Чачи, уло вийжым поген, Макарым шӱкал колтыш. Макар лукышко, клат кӧргым сургалтарен, пурен кайыш. Чачи омсашке тӧршталтыш. Омсам почын, шеҥтекыже ончале; Макар тарваныде кия. Чачи чакырак миен ончыш: Макарын вуй гычше вӱр йога. Макар вуй вичкыжшс дене шондык шӧреш пернен. Чачин ӧрт лектын кайыш: тудо Макарым пуштын!.. Чачи кашта гыч вӱргенчык шовычшым солалтыш, клат ончыко лекте. Кудвечыште еҥ иктат ок кой, туге гынат, Чачи кудвсчыш ыш воло. Клат ончыч сарайыш, вӱта ӱмбаке кайыш, вӱта ӱмбачын каен, кылта пуртымо омсашке шуо. Омса пробой гыч пашкарым луктын, омсам почо, идым-печыш лекте. Каван-влак кокла гыч куржын, пасушко, уржа лоҥгашке, пурен кайыш. Уржа лоҥга гыч вигак Элнет корнышко лекте. Элнет корно дене ноймешкыже, шеҥтск ончен-ончен, куржо...

10

Земский начальник ден становой приставлан подпискым пуэн толмекыже, Григорий Петровичын вуйыштыжо кок тӱрлӧ шонымаш кучедалаш тӱҥальыч. Иктыже Григорий Петровичым пыдалаш тӧча, весыже — эре титакла.

— Моло семын нигузеат ышташ ок лий ыле. Тюрьмаш петырат гын, марий шемерлан асум ыштен кертат мо? — ик шонымаш пӧрдеш.

— Ну, брат, тыге ыштет манын, нигунамат шонен омыл ыле, — вес шонымаш вуйышко шеҥын пура. — Кеч-мом ойло, — сай паша огыл!

— Осал пашаштат сайже уло, — эмыратылеш первый шонымаш. — Ынде тыланет земский начальник ден становой пристав ӱшанат. Тый нунылан чынжым молан ойлет! Иктаж йӧн денрак келыштарен ойлышыч, пирыжат темсш, шорыкшат тӱрыс кодеш. Земский начальник ден становой иктаж весылан тыге «ӱшанат» ыле гын, ударак лиеш ыле.

— Ынде Василий Александрович ден Йогорым мо шӱргет дене вашлият? — шылтала весыже. — Але нуно иктаж вере колен йомыт, шонет?

— Тый шкендым веле араленат, — ӱшандара первый шонымаш, — нуным ончычак наҥгаеныт. Тый тушто винамат отыл.

— Кеч-кузе шкендым ошемдаш шоно, тыгай лаврам ӱмбачет ӱштыл шуэн от керт, — чарныде шӱмым йӱлалта кокымшо шонымаш.

Григорий Петровнчьн чоныштыжо тугай йӧсӧ, каласен мошташат ок лий. Уремыш лектеш гынат, кажныже, «Эх, тый! Мом ыштенат?» манын шонен эртымыла чучеш. Земский начальникат гоштыж гай огыл, Григорий Петровичым йырнен ончымыла веле чучеш. Эсогыл Тамарат вашталтын ала-мо? Подпискым пуымыж деч вара иктаж кум-ныл кече лиймеке, Григорий Петрович Зверевмыт дек мийыш, Зсмский начальник шкеже уке ыле. Тамара ден аваже террасыште чайым йӱыт ыле. Тамара ала-мом воштыл-воштыл аважлан пеш ойла. Григорий Петровичын террасыш лекмекыже, Тамара кынелын шке комнатышкыже кайыш. Ольга Павловнат, Григорий Петровичлан чайым темен пуыш да, «извинитлыза» манын, пӧртышкӧ кайыш. Ожно гын, тидым Григорий Петрович огешат шиж ыле. Кызыт шӱмжылан кӱзӧ дене шуралтымылак чучо. «Ынде мый денем йыгыре шинчашат йырнат», шоналтыш. Кернак, Тамара тунамак мӧнтӧ лекте, но тошто семын вӱдла йогышо мутышт ыш лек.

— Мо таче скучный улат? — йодо Тамара.

— Мый эре тыгаяк улам, мане Григорий Петрович. Мут адак пытыш. Изиш тыге мутланен шинчымеке, Тамара винаматан еҥла пелештыш:

— Извиниле, Гриша, таче мыйн жапем уке. Авай эрла Озаҥшке кайнеже. Корнылан ямдылаш кӱеш. Эрла тол, кечыгут пырля эртарена.

Григорий Петрович стакан чайжымат йӱын ыш пытаре, Тамаралан кидым пудеак, лектын кайыш... Школ пӧрт дек шушашыже годым тудым стражник поктен шуо: «Тыйым пристав шуда», — мане.

Становой пристав Григорий Пегровичым шуко ыш кучо, шке кабинетышкыже пуртыш да йодо:

— Тый, Григорий Петрович, Ивановым налет?

— Палем.

— Тый тудын деке коштат?

— Уке.

— Вот мо, Григорий Петрович, мыланем Ивановын характеристикыже кӱлеш. Тый возен пуян...

— Мый тудым сайынак ом шинче.

— Палаш кӱлеш, Григорий Петрович. Тыланет арня срок. Тудын деке миен толат, тудым шке декет ӱжат. Роскотлан окса кӱлеш гын, каласе.

Становойын пытартыш мутшо Григорий Петровичлан шӱргӧ гыч совымыла чучо: Григорий Петрович, нимом пелештен кертде, вуйжым рӱзалтыш..

— Ок кӱл? Ну, вес гана шотлена. Кызыгеш чеверын.

Григорий Петрович становой деч ушдымо гай лийын лекте. Школ пӧртышкӧ кайшыжлак кабак гыч пелштоп аракам налын кайыш. Кум кече айык ыш лий...

Пелйӱд эртен. Туге гынат, Григорий Петрович ок мале. Ӱстембалне пелштоп кленча шога. Кленча пундаште изиш арака уло. Григорий Петрович ӱстел тӧрыштӧ вуйжым кучен шинчыш-шинчыш да муралтен колтыш:

Шошо толеш, пеледыш пеледеш, —

Эх, молан йӧра, кӧлан йӧра?

Эх, молан йӧра, кӧлан йӧра,

Мемнан ӱмыр эрта, молан йӧра?..

Григорий Петрович чашкаш аракам темыш, кидшым кӱшкӧ нӧлтале:

— Йӱ. Григорий Петрович, йӱ!.. Тыланет куанашет арака веле кодын! Эх, Гриша, Гриша! Тый пытыше еҥ улат!

Григорий Петрович ӱпшым парняж дене пӱтырал чымен кучыш, кок кынер вуйжо денат ӱстембалан эҥертен шинче. Омсаште ала-кӧ шолт-шолт пералтыш. Григорий Петрович вуйжым нӧлтале. Омсашке адак ала-кӧ пералтыш. Григорий Петрович, тайныштын, омсам почо. Омсаште Чачи шога. Кенеташте Григорий Петрович шеҥгек чакалтен колтыш:

— Тунарак йӱшӧ улам мо? Шинчамланат кояш тӱҥале?

— Григорий Петрович, мыйым утаре! — Чачи, мӱгыралтен, шортын колтыш.

— Чачи, тый улат мо? — Григорий Петрович ушаныде йодо.

— Мый улам, Григорий Петрович.

— Вет тый таче, уке таче огыл, теҥгече марлан каенат. Кузе тышке толынат?

Чачи кузе лиймыжым шортын-шортын ойлыш.

— Тый сай ончышыч? Ала тудо колен огыл?

— Огеш тарване, вӱр йога...

— Тыйын кайметшым иктат ужын огыл? Тыйым поктен огытыл?

— Поктен улыт. Пел пӱнчыш шуынам ыле, пар имне дене пеш талын кудал толыт. Мый, корно деч изиш ӧрдыжкӧ куржып, пӱкшерме воктелан чӱчырнен шинчым. Йушӧ-влак мыйым ышт уж, эртен кудальыч.

Григорий Петрович Чачим сайынрак ончале, Чачин ӱпшӧ кыдалже деч ӱлкӧ кеча.

— Григорий Петрович, мый ачаймыт дек ом кае. Нуно мыйым марлан виеш пуышт. Мыйым тый Сакар толмеш иктаж семьн шылтен ашне...

Григорий Петровичын вуй гычше арака пуш лектын кайыш. Григорий Петрович шоналтыш: тыгай самырык, пычкемыш ӱдыр шкенжым кӱртньылаш эрыкым пуэн огыл, а мый, пӧръеҥ, интеллигент, шкемым шинчырлаш эрыкым пуэнам. Уке, уке! Тау тыланет, Чачи! Тый мыйым ылыжтышыч! Григорий Петрович шонаш тӱҥале... Чужган Макар колен гынат, колен огыл гынат, Чужган-влак Чачилан ынде илыш кечым огыт ну. Макар колен гын, Чачилан каторгыш каяш тӱкна, колен огыл гын, Чачин ачажым чуриктарат: олным, моло роскотым мӧҥгеш йодаш тӱҥалыт... Мом ышташ? Кок йӱд малыде эртармыже, йӱдым чодра вошт лӱдын-лӱдын куржмыжо, каласен моштыдымын чон йӱлымыжӧ Чачин йыжынжым йӧршеш пытареныт. Чачи вынер гай ошемын, пӱкеныште пыкше шинча. Григорий Петрович, Чачим вуй гыч ниялтыш, шыман пелештыш:

— Чачи, воч, изиш каналте... Тол тышке...

Григорий Петрович вес пӧлемышке Чачим пуртыш, койкешыже малаш пыштыш, вара, пачержым тӱкылен, пасушко кайыш. Окна гыч кечыйол пурыш, Чачим шыматен, вучкалтыш. Чылам мондыктарыше омо Чачийым шокшын ӧндале...

Пасушто коштын, Григорий Петровичын шӱмжӧ изиш лыпланыш. «Эн ончыч умылен налаш кӱлеш: Макар мо лийын?» — шоналтыш Григорий Петрович, пасу гычын вигак Микипыр Яшай дек кайыш. Яшай мӧнгыштыжӧ уке ыле: тудым Чужган Элыксандыр, Макарын изаже. Чачим кычалаш налын каен. Чачин аваже, шортын-шортын, Григорий Петровичлан ойлыш:

Ала-кӧн тынар шумжӧ шелын, Чачим йукшыктарен колтен? Макаржат толын ыле мо? — йодо Григорий Петрович.

— Макарже толын кертын огыл, вуйжо сусырген, манеш. Ой, юмо! Чачием тыгае лиеш манын, кӧ шонен!..

«Макар колен огыл!» Тиде мутым колмекыже, Григорий Петровичын чонжылан луш чучо. «Эн шучкыжо уке! Молыжым, йӧсӧ гынат, иктаж семын сеҥена», — шоналтен, Григорий Петрович Яшайын суртшо гыч лектын кайыш. Школыш миен пурымыж годым латик шагатым перыш. Григорий Петрович, йӱк-йӱаным ыштыде омсам почын пурыш, тугак шыман малыме ӧблемыш ончале: Чачин ӱпшӧ купчык мучко шаланен кия, сынже олма гай чеверын коеш. Григорий Петрович шиждегече кок гана ончык тошкале, койко воктелан шогале. «Эх, могай мотор улат, а кузе тыйым илыш вашлиеш!» — шоналтыш. Тиде жапыште Чачи шинчажым почо, Григорий Петровичлан шыр воштылале. Но тунамак вуйжым леведыш дене петырен возо: Григорий Пегровичын шенгелныже Чачи вес еҥым ужын. Тудо еҥын шинчаже Чачим шӱтен шуышашла онча. Григорий Петрович савырнен ончале: полем омсаште, Тамара шога.

— Тыге, Григорий Петрович... Тый, значит, тыгай улат улмаш. Мый тидым шинчен омыл. Тыйын чыла йӧратымашет ондалымаш улмаш. — Тамара каяш савырныш. Григорий Петрович Тамарам вес пӧлемеш авырыш:

— Тамара, колышт!

— Ит ойло! Ом колышт! Мый шке шинчамлан утларак ӱшанем... Ох, могай подлец улат!

— Тамара!.. Колышт... Тудо — ойган еҥ...

— Садлан тудо, тыйым ончен, воштыл кия, ужат? Кузе тый тудым ойгыш пуртенат?..

Тамара, вуйжым кучен, лектын куржо...

Григорий Петрович омса янакыш эҥертыш. Мо тиде тыгай? Омо, але чынак?

Вес пӧлем гыч Чачи куржын лекте.

— Григорий Петрович, тудо мыйым кучыкта! Григорий Петровичын уло капше чытырналте. Григорий Петрович Чачим ончале, саҥгажым кучен изишак шогыш, вара мане:

— Ит лӱд!

Мӧҥгеш: ← Кокымшо йыжыҥ | Умбакыже: Кокымшо книга/Икымше йыжыҥ →