Элнет (Чавайн)/Икымше книга/Кокымшо йыжыҥ

Сергей Григорьевич Чавайн
«Элнет» роман
Текстым налме вер

Кокымшо йыжыҥ

1

Мардеж ушдымыла толаша: изин-кугун шӱшка, пирыла урмыжеш, таргылтышла кычкыралеш, окнашке вуйдымо коракла толып перна, оралте леведыш йымак пурен, леведышым чытырыкта, оралте гоч лумым тӱргыкта; чылт ия суянмарийла толаша; ял вуйышто шинчыше школ пӧртым савырал шуашак тӧча, пӧртыш пурен каен, ӱстембалне йӱлен шинчыше керосин лампым пуал йӧрыктен, ӱстембалне кийше кагазым, тетрадь-влакым, книжкам вужгыктен кышкынеже. Ӱстел воктен пӱгырнен шинчыше еҥ, — ялысе учитель Григорий Петрович, — мардеж толашымым ок шиж. Шке пашашкыже вуйжыге каен. Ончылныжо кум тӱшка тетрадь кия. Кажне тӱшкаштыже коло-колович тетрадь. Кажне тетрадьшым ончаш, йоҥылыш возымыжым тӧрлаташ кӱлеш. Тунар паша улмаште мардеж урмыжмым колышташ ярсет мо?

Тетрадьым ончен-ончен, Григорий Петрович нойыш, вер гычше тарваныш.

Тиде жапыште, уло кертмыжым кычкыралын, мардеж окнаш толын керылте. Окна янда тыр-дыр-дыр чытырналте. Григорий Петрович, окна дек миен, кидше дене тул волгыдым шойыштен, тӱгӧ ончале, но йӱд пычкемышыште нимомат ыш уж: окна кандыкым лум вӱдыл шынден. Пӧрт воктен, ушдымо еҥла шӱшкен, кыркален, мардежын куржталме йӱк-йӱанже гына шокта.

Григорий Петровичын чонжылан йӧсын чучаш тӱҥале... Ушыжо тӱрлыжымат шона... Кугу теҥыз... теҥызыште толкын... Пӧрт ора гай вӱд толкын-влак лупшалтыт. Вӱд-толкын коклаште шкет карап (корабль). Карап шанчашла тышке-тушко лупшалтеш... Карап кӧргыштӧ Григорий Петрович шкетын... Шучко!..

Григорий Петрович ишке гыч скрипкажым нале... «Йоҥ-йоҥ-йоҥ» шоктыктен оҥгарыш, смычокшо дене, «гой-й, гой-й, гой-й» шоктыктен, йыгалтыш. Вара «Лесная сказка» вальсым шокташ тӱҥале. Тиде вальсым Григорий Петрович пеш йӧрата. Путыракше тудлан кокымшо ужашыже келша. Тудыжо чылт марий муро семыш савырна. Марий мурымат Григорий Петрович шуко шинча, скрипкаж дене эре шокта. Кызытат шиждеак вальс гыч марий мурышко лекте. Скрипкаже почеш муралтен колтыш:

Кудвече гочет ончальымат,

Уремын-уремын койдале.

Урем гычет ончальымат,

Пасуын-пасуын койдале.

Пасу гычет ончальымат,

Олыкын-олыкын койдале.

Олыкышкет ончальымат,

Ломберын-ломберын койдале.

Тендан олык, мемнан орлык,

Кунам ломбыжо пеледеш?

Ужар ломбыжо ок пелед гын,

Мо ден олыкда сылнештеш?

Мемнан илыш — тулык илыш,

Лачак мурна вел улдалеш.

Мемнан мурна огеш лий гын,

Мо ден илышна сылнештеш?

— Могай сылне муро... Кеч мутшым нал, кеч семжым нал яндар шӧртньӧ. А ме, марий-влак, шкенан мурынам аклен огына мошто. Ме, марий интеллигент-влак, марий мурым мураш вожылына. Эх, йомшо турня-влак!..

Григорий Петрович скрипкажым ишкыш сакалтыш, ӱстел ӱмбачын парня кӱжгытрак книжкам нале, лаштыклам ятыр оншчыш, вара, кынел шогалын, шыдешкен лудаш тӱҥале:

О, родина моя!..

За что любить тебя? Какая ты нам мать,

Когда и мачеха, бесчеловечно злая,

Не станет пасынка так беспощадно гнать,

Как ты детей своих казнишь, не уставая?

Любя, дала-ль ты нам один хоть красный день?

На наш весенний путь, раскинутый широко,

Ты навела с утра зловещей тучи тень,

По капле кровь из нас всю выпила до срока!

Как враг, губила нас, как яростный тиран!

Во мраке без зари живыми погребала,

Гнала на край земли, в снега безлюдных стран,

Во цвете силы — убивала...

Мечты великие без жалости губя,

Ты, как преступников, позором нас клеймила,

Ты злобой душу нам, как ядом, напоила...

Какая-ж мать ты нам? За что любить тебя?..

— Тыге, Мельшин йолташ, тыге. Тын чылт мыйын шонымымак возенат. Молан мыланна кугыжан Российым йӧраташ, — тыланет, Мельшин йолташ, тугак мыланем? Вет тыйым, коло ныл ияш рвезым, шемер калыклан полшаш шоныметлан, революционный пашатлан Петропавловский крепостьыш петырсн шынденыт. Кум ий тушто шинчымскет, тыйым казнитлсн пушгаш судитленыт, но пушташыже пуштын огытыл, тидын олмеш мӱндыр Сибирьышке, Акатуйыш, латкандаш ийлан каторгыш колтеныт... Туге гынат, тынар орлык ужмо умбачат, тый шочмо элетым, шочмо мландетым йӧратенат. Молан?

За что — не знаю я: но каждое дыхание,

Мой каждый помысел, все силы бытия —

Тебе посвящены, тебе до издыхания!

Любовь моя и жизнь — твои, о, мать моя!

— Кернак, шке аватым, кеч-могай лиеш гынат, йӧратет. Авам йӧратыман! Шочмо элым йӧратыман! Тый, Мельшин йолташ, керым ойлет... А мый? Мыят шочмо элым йӧратем, но кугыжан Российым огыл, а ончык лийшашлык эрыкан Российым! Миклай кугыжан Российже мыланем, тыгак марий калыкланат, извате аваг огыл. Тудо мыланна — тюрьма. Мыланна кугыжан Российыште шӱлалташат вольна огыл. Кугыжан элыште мемнан мона уло? Мемнан йозак тӱлышашна, иза-шольынам салтаклан пуышаш веле уло. Кугыжан Российлан мемнан йылмынат ок йӧрӧ, койышнат ок келше... Омсам ала кӧ тӱк-тӱк-тӱк пералтыш. Григорий Петрович пылышым шогалтыш: мардеж мо пеш чот талышныш? Адак тӱк-тӱк-тӱк шоктыш. Тиде мардеж огыл! Григорий Петрович пальтожым вачышкыже сакалтыш, упшым упшале, пӧртончыко лекте. Изиш лиймеке, кугу капан еҥым вӱден пуртыш. Пурышо еҥын вуйжо башлык дене пӱтырымӧ.

— Ну, игече!.. Сай оза тыгай игечыште пийжымат тӱгӧ ок лук.

— Тый, Василий Александрович, тыгай игечыште кушко коштат?

— А вот пале, куш коштам... Пӧрт воктенет тугай пургыж, пыкше-пыкше пурен кертым..

— Ну, башлыкетым рудо, пальтоэтым кудаш, фонаретым пу.

— Уке, Гриша, мый пальтом кудаш шинчаш толын омыл. Мый посол улам... Ну, впрочем, пускай изишак вучат...

Василий Александрович фонарьжым ӱлык шындыш, башлыкшым рудыш.

— Пальтом ом кудаш... Пӧртет юалге.

— Тидыже чын огыл, мыйын пӧртем шокшо. Тыйын шке шокшетым мардеж наҥгаен пытарен. Ом пурто гын, тошкалтыш мучашеш кылмен колет ыле, — воштылеш Григорий Петрович.

— Тыге мыскылет гын, кудашам.

Василий Александрович пальтожым кудаше. Ужар тӱркандран (ужар окантовкан) пинчакше, волгыдо полдыш-влакше тудын чодра кондуктор (лесной ведомствын чиновникше) улмыжым ончыктышт. Григорий Петрович изи капан огыл гынат, Василий Александровичын пылышыж дене тӧр веле. Василий Александровичын шинчаже теме, келге, саҥгаже лопка. Григорий Петрович але кушкын шушо яштката рвезс, а Василий Александровичлан кумло ий утларак. Туге гынат, когыньышт коклаште ала-мо тугай пален кертдыме икгайлык уло...

— Ну, Гриш, мом ыштылат, кузе илет? Уроклан ям-дылалтат?

— Тетрадь-влакым ончен шинчышым... Вара ала-мо чонлан йӧсын чучаш тӱҥалят, скрипкам шоктышым... Тыйын толмет деч ончычын Мельшинын «К родине» лӱман почеламутшым лудым.

— Ну, шкеже мом возет?

— Теҥгече ик почеламутым возенам. Возенам манаш ок лий, кусаренам манаш гынат, чылт керак ок лий, ну, келыштаренам манаш лиеш. Ик руш поэтын почеламутшым лудым да теҥгечсе кечемлан пеш кслшымыла чучо...

— Лудын ончы-ян, колыштына. Григорий Петрович кагаз лонга гыч ик лаштыкым лукто да тыге лудо:

Шем ойго шӱмыштем. Мардеж шутка,

Огеш шу илымат...

Умбалне — шокшо... Теҥызат лӱшка,

Сай ырыкта кечат.

Поран пӧрдеш... Шинчаште вӱд налеш...

Нерен шинча «оза».

Умбалне — мирт, ужаргын мирт кушкеш,

Пеледын ош роза.

Чылт илыдеак илышем эрта,

Эрта чылт эпере...

Умбалне — илыш... Воштылмат шокта.

Пиал чыла вере!

Григорий Петрович лудын пытарыш, Василий Александровичын мутшым вуча. Василий Александровичын саҥгаже куптыргыш.

— Тиде тыйын стиль огыл, Гриш, — мане Василий Александрович, — тиде Лохвицкаялан шотлан толеш. Тиде, милый мой, сентиментализм... Почеламутет мыланем ок келше. Мемнан илыш нигунамат эплын ок эрте. Шӱлыкын ойлаш мыланна ок келше. Тыге Лохвицкая гай буржуазный поэт-влак ойлат. Нуно тидын деч молым ойленжат огыт керт. Шолдыра буржуа-влаклан нунын шӱмышт шелеш: «Пиал чыла вере!..» А кушто кызыт пиал чыла вере уло? Тый шинчет, Аркамбал волостьышко землемер-влак толыныт. Зверевым землеустроительлан назначаен улыт... Столыпинский законым илышыш пуртынешт. Кулак-влаклан эн сай мландым укрепитлаш тӱҥалыт... Хуторыш лекше-влак лийыт...

— Ну, тысе марий-влак столыпинский хуторыш лекташ огыт кӧнӧ.

— Кулак-влакат огыт кӧнӧ?

— Тыште кулакшат икте веле.

— Вет мландыжым тиде яллан веле огыл, чумыр волостьлан манме гае пӱчкедаш тӱҥалыт. Волостьышто ик кулак веле мо? Сайрак ончалаш гын, тиде ялыштат ик кулак веле огыл. Кулакше огыл гын, кулак лияш шонышыжо, мый шонымаштем, уло.

— Конечно, чылт уке, манаш ок лий.

— Мыланна тиде мланде пӱчкедымашым шкенан пашаланна полшыкташ кӱлеш. Мыланна шемер марий-влаклан ыҥлыктараш кӱлеш: кугыжан чиновник-влакше незер-влаклан нигунамат огыт нолшо, нуно эре поян-влак век улыт... А кызыт сайракын чис, скрипкатым нал, мардеж тыпланыш ала-мо, Зверев дек каена. Мый тый декет лӱмын толынам.

— Тый... Мыйым... Зверев дек наҥгаяш толынат? Тый Зверев дек коштат? Мый тыйым ом ыҥле, Василий Александрович.

— Тый, Гриш, чудак улат. Конечно, Зверев осал зверь. Но тудо земский начальник, тыйын школетлан почетный блюститель, — тиде икте. Вес шотшо тыгай, — просто айдеме шотышго тудо уда огыл. Проферанс модышлан пеш сай партнер, уналыкеш мийшылан поро кумылан оза, ватыже, Ольга Павловна, тый гает скрипачлан пеш мастар аккомпаниатор. Таче адак ик ешартыш уло: Петербург гыч Тамара ӱдыржо толын. Тидыжым тыланет келшыме шот гыч ойлем.

— Молан мыланем?

— Эн ончычак, Тамара почеш куржталышгаш мый дечем писырак йол кӱлеш. Вес шотшо — мый Зверев дек игече палаш коштам.

— Тый оккӱлым ойлыштат, Василий Александрович.

— Ну, Гриш, ынде каена. Кызытат шуко вучыктышна. Дворян-влак кугун вучаш огыт йӧрате.

— Дворян-влак мыйым проч огыт вучо гын, сайрак лиеш ыле... Мый нунын дене родо кучаш ом шоно. Тыланетат ӧрам, Василий Александрович, тый?.. .

— Ситыш, ситыш, Гриш. Тиде нерген вес гана мутланена, кызыт каяш кӱлеш. Григорий Петрович адак ала-мом ойлынежс ыле, Василий Александрович, чисн шогалын, фонарьжым кидышкыже нале, Григорий Петрович ӧкымеш чиймыла чийыш, скрипкажым футлярышке пыштыш... — Гриш, кужу шулышан портышкемым чие, штиблетым так налына... Ала штиблет ӱмбач пура? Пура гын, портышкеметым штиблет ӱмбак чие. Мый туге чиенам.

2

Изиш лиймеке, Василий Александрович ден Григорий Петрович уремыш лектыч. Мардеж тыпланен, каваште йыли-юли шӱдыр-влак коедат. Туге гынат, ошкедаш пеш сай огыл, мардеж южо вер гыч капка дене тӧр пургыжтеи шынден. Василий Александрович, фонарьже дене волгалтарен, кужу йолжым шуйкален, пургыжым келын, ончыч кая. Григорий Петрович почешыже вурсен-вурсен лумым келеш:

— Мо кӱлешлан, Василий Александрович, тый мыйым тыге лум келаш луктыч? Ом мие ыле гын, земский начальник арестоваен наҥтая ыле мо?

— Ну, маскала шке вынемыштет киймет молан йӧра? Ну, тый илышым ужынат мо?

— Земский начальникын илышыжым ужмо мыланем молан кӱлеш? — Кӱлеш, Гриш. Земский начальникын илышыжымат палаш кӱлеш.

Тыге чоҥгесен, Василий Александрович ден Григорий Петрович кок пачашан порг деке миен шуыч. Тиде пӧртын кокымшо пачашысе окна-влакше уремышке ош волгыдым ятыр торашке кышкат. Кечывалым эртен кайме годым раш пале: пӧрт йырваш оҥа дене ковыжлымо, ошалге-кӱрен чия дене чиялтыме, тугай чия денак капка ден саварат келыштаралтыныт. Уремышкыла балкон уло, садышкыла — терраса. Василий Александрович, шинчырым мурыктен, изи капкам почо. Капка деч тораштак огыл пӧртӧончыл уло.

— Почешем тол, — мане Василий Александрович. Ужат, кузе тыйым вучат, капка деч пӧртӧнчыл дек шумеш лумым куэнат шынденыт.

— Дворян-влак кулыштым яра кийыкташ огыт йӧрате. Василий Александрович Григорий Петровичын сӱмсыр шомакшылан вашмутым ыш пу. Пӧртӧнчыл омса воктене кандраште кечыше кольчам шупшыльо, тунамак ала-кушто, кӱшнӧ, оҥгыр йӱк шоктыш. Шукат ыш лий тошкалтыш дене еҥ волымо йӱк шоктыш.

— Кӧ? — вичкыж ӱдрамаш йӱк йодо.

— Мый, Маша, мый, кондуктор...

Кӱртньӧ сура пернылме шылт-шолт шоктыш да тыманмеш омса почылто.

— Пурыза, пурыза, Василий Александрович.

Григорий Петровичын омса лондем гоч вончымыжо годым вичкыж йӱкак ешарыш:

— Поро кас лийже, Григорий Петрович. Григорий Петрович ӧрӧ: кӧ тыште тудын лӱмжым каласенак тудым саламла? Кӧ тыге ойлаш туныктен? Шонен шуктыдеак пелештыш:

— Поро кас лийжс!

Тунамак пӧртончыл омса тӱкылалте, Василий Александрович ден Григорий Петровичым ончылтен, самырык ӱдыр тошкалтыш дене куржын кӱзыш, пӧрт омсам почо, Григорий Петрович ден Василий Александрович изи кыдежыш пурышт. Тушто, пырдыжыште, кугу воштончыш; воштончыш кок могырышто кок лампе йӱла. Ишкылаште ятыр вургем кеча. Кувар ӱмбалне келге калош ден портышкем-влак койыт. Омса деч торак огыл пушкыдо пӱкен шога. Василий Александрович пальтожым кудаше, башлыкшым рудыш, пӱкеныш шинче, йолжым Григорий Петровичлан шуялтыш:

— Портышкемем шупшыл лук, вара тылат полшем. Василий Александрович дек Маша куржын мийыш, портышкемым кудаш нале.

— Ынде, Маша, шке пашатым ышташ кае, — мане Василий Александрович. — Тиде еҥлан мый шке полшем.

Изиш лиймеке, шкеныштым тӧрлатен пытарымекс, Василий Александрович Григорий Петровичлан каласыш: «Скрипкатым тиде пӱкенеш кодо», а шкеже вес кыдежыш ощкыльо.

Григорий Петрович тудын почешыже кугу гостиныйыш пурыш, пӧлем покшелне кугу ӱстел тура потолокеш сакыме кугу лампе йӱла. Лампын тарелкыже, шинчам йымыктен, ош волгыдым йоктара. Ик велне, пырдыж воктен, йылгыжшс шем пианино шога. Пианино воктене кок ӱдрамаш шинчат: иктыже — чалемаш тӱҥалше ӱпан, весыже — але самырык ӱдыр ала-мо, кыдалже пеш вичкыж. Изиш ӧрдыжтырак, книга дене чурийжым петырен, кумшо ӱдрамаш шинча. Гостиныйын вес тӱрыштыжӧ ужар сукна ӱмбалан изи ӱстел йыр ныл еҥ погынен шинчыныт. Нуно карт дене модыт. Лачак Григорий Петровичын пурымыж годым иктыже, ӱдрамаш гай кужу ӱпанже, кычкырале:

— Шым пик!

— Икте деч посна кодыч, батюшка, — воштылале тӱредме ӱпан, тӱредме пондашан, чал ӧрышан, кугу капан еҥ. Тудо ошалге-кӱрен тӱсан кужу пинчакым чиен.

Тиде жапыште Василий Александрович кӱжгӧ йӱкшӧ дене пеҥыжалтыш:

— Господа, теве тыланда шкенан Паганини (пеш мастар скрипказе, итальянец, ХIХ курымышто илен), пагалаш, йӧраташ йодам.

Григорий Петрович эн ончыч чал ӧрышан еҥ дек мийыш:

— Здравствуйте, Матвей Николаевич!

— Здравствуйте, здравствуйте, Григорий Петрович! — Матвей Николаевич Зверев Григорий Петровичын кидшым кучыш, ик жаплан ыш колто. — Ой, сай огыл, сай огыл, Григорий Петрович, тыге кугешнаш сай огыл! Мемнан гай шоҥго-влакым пагалаш кӱлеш. Лӱмынак ужаш колтымым вучымо ок кӱл, шкак толаш кӱлеш.

Григорий Петрович моло-влак денат кидым кучыш, тидын годым Василий Александрович ӱдрамаш-влак дене мутланыш.

— Мо пеш шуко коштда, Василий Александрович? — йодо вичкыж кыдалан ӱдыр.

— Поранже, поранже могае ыле! Ноябрь мучашыште тыгай пораным еҥ ужын! Шкемым теве-теве урен шында. Адак корныжат кӱчыкак огыл, Тамара Матвеевна.

— Мыйым Тамара Матвеевна, ида ман, тыге лӱмдымым мый ом йӧрате. Мыйым просто Тамара манза. Студент семын...

— Тамара, мом ойлыштат? — кугу капан ӱдрамаш ӱдыржым чарыш.

— Ах, маман, ne le tpouvez mauvais (Кӱлтымаш манын ит шоно(французла)), кызыт саман вашталтын.

Тиде жапыште ӱдрамаш-влак дек Зверев ден Григорий Петрович мийышт.

— Ольга Павловна, теве тиде еҥ — кугуракым пагалыдыме, начальникым шотлыдымо учитель Григорий Петрович Веткан. Палыме лийза. А тидыже, куптыргышо куваже, мыйын ватем, поэт-влак семын каласаш гын, курымаш пелашем, — шутитлен ойла Матвей Николаевич. — А тиде вырлянгыже ӱдырем лиеш.

Ольга Павловнат, Тамарат Григорий Петровичлан кидыштым пуышт.

— А тидыже, — Зверев кумшо ӱдрамашым ончыктыш, — тый гаетак калык волгалтарыше еҥ - Нагар сола учительница Зоя Ивановна Кугунерова.

Зоя Ивановна ден Григорий Петрович кидыштым ваш кормыжтальыч.

— Григорий Петрович, мемнан Ольга Павловнан кидше тыланет шукертсек чыгылт коштеш, — Матвей Николаевич куважым ончен пелештыш.

— Матвей Николаевич, тый мыйым кузе рекомендоватлет! Григорий Петрович мыйым ала-мо деч осал кувалан шотлаш тӱҥалеш.

— Тый, Ольга Павловна, мыланем мутем кошарташ эрыкым ыжыч пу. Мый «шукертсек тыйын скрипкат почет пианиныжым шоктынеже» маннем ыле.

— Григорий Петрович, тый скрипкатым кондышыч?

— Скрипкажым ок кондо гын, шкенжымат ом кондо ыле, — коклаш пурыш Василий Александрович.

— Матвей Николаевич, тыйын верчет мый нальым, батюшка адак шым пикыш шумеш торгая, — чал пондашан еҥ картым Матвей Николаевичлан шуыш.

— Тау, доктор, мом тушто шонаш, шым треф, — мане картым кидышкыже налмскше Матвей Николаевич. — Ольга Павловна, тый уна-влакым ончо.

— Тый, Григорий Петрович, скрипка шокташ пеш мастар улат, маныт. Вара тый музыклан кушто тунемынат? — Ольга Павловна, шем шинчаж дене шыматен, Григорий Петровичым ончале.

— Мастарлан шотлышо-влак, Ольга Павловна, йоҥылыш лийыт, мый просто дилетант пеле улам. Тунемашыже мый музыклан посна тунемын омыл. Семинарийыште тунеммем годым музыка урокым колыштынам.

Григорий Петрович ден Ольга Павловна музыка нерген ойлаш туҥальыч. Тамара нота-влакым онча, Григорий Петровичын йӱкшым колыштеш, коклан уш висаж дене висен, ала-кӧ дене таҥастарымыла, пӱркыт гай шинчаж дене Григорий Петровичын кап-кылжым шереш...

Изиш ӧрдыжтырак Василий Александрович ден Зоя Ивановна мутланат, Утларакшым Василий Александрович ойла, Зоя Ивановна колыштеш веле.

— Тыйын пашат, Зоя Ивановна, Тамарам пален налаш. Тудлан кернакак студенческий революционный кружокышто шогымылан Петсрбургым кодашыже верештын, але ӱдыржым Петсрбургышто приличне аншаш пагалыме Матвей Николаевичын вийже ок шуто?

— Мыйын шонымаштем, пытартышыже утларак чынлан толеш, — Зоя Ивановна пелештыш.

— Ала тидыжат, тудыжат уло. Кеч-кузе гынат, тудо студент коклаште лийын. Мыланна тидым сайык пален палаш кӱлеш. Тый тудын дене келше, тудын ӱшаныме еҥже лий. А тиде анархистым, — Василий Александрович Григорий Петровичым ончыктыш, — чын корныш лукташ мый шке ӱмбакем налам. Тудо пытартыш жапыште ятыр весемын... Кузе весемын манат гын, мемнам, марксист-влакым, руш улына гынат, пагалаш тӱҥалын. Ончычшо тудо чыла руш еҥым марийын тушманжылан шотла ыле: «Те колонизатор улыда, те мемнам айдемыланат огыда шотло, те мемнан вӱрым йӱын лӧчаш толын улыда», манеш ыле. Кызыт ынде тыгай мутым мыланем ок ойло. А тышке пыкшс кондышым... Ынеж тол ыле. Теве ончо, музыка нерген Ольга Павловна дене кузе шыман мутлана, а марий калык нерген иктаж мутым орлен пелешташ гын, чылт чадыртанла ылыж кая...

Тиде жапыште Григорий Петрович ончыл кыдежыш касн колтыш. Ольга Павловна Василий Александрович век савырныш:

— Тыйын протежет просто прелесть... Музыка шотышто тудо пеш ыҥлыше еҥ. Мемнан авайлан, кӧ изишак музыка нерген мутланна гын, чыла прелесть... Пуйто тӱняште чылажат музыка веле, — аваж шомак дене келшыдымыла Тамара пелештыш.

Тамара Матвеевна, ах, извините, Тамара, — вошгылалын коклаш пурыш Василии Александрович, — Григорий Петрович музыка нерген веле огыл, моло нергенат ойлен мошта, например, мода нерген пеш сайын ынлыктарен кертеш.

Григорий Петрович скрипка ден смычокым кучен тольо.

— Первыйлан мом шоктена? — йодо Ольга Павловна.

— Нота лиеш гын, кеч-моат йӧра! — мане Григорий Петрович.

— Туге гын, Моцартын концертшым шоктена, — Ольга Павловна нотым пианино велен шогалтыш, кок сорта пӱкенешат сортам чӱктыш.

Григорий Петрович первый нотымак тӱҥале. Ольга Павловнат пеш сайын аккомнанироватла. Григорий Петрович кушто улмыжым мондыш... Пытартыш аккорд, пӧрт мучко шергылт каен, шуленат ыш шу, сово ваш пернымаш йӱк-йӱан тудым вашталтыш... Григорий Петрович вуйжым нӧлтале: карт дене модшо-влак картыштым шуэныт, Василий Александрович ден Зоя Ивановна мутланымыштым чарненыт, Тамара, шкаланже шке ӧрын, шинчажым пыч ыштыде Григорий Петрович кидысе смычокым онча, Зверев, кынел шогалын, копажым ваш кыра:

— Браво!.. Браво!..

Григорий Петрович тыгай моктымашым вучен огыл, садлан изиш аптыраныме семын лие, туге гынат, ала-можо самый, куштылгын чучо. — Господа, тиде партийым эрла модын пытарена, — уна-влакшылан каласыш Зверев. — Таче кодшо жапнам музыкылан пуэна... Ольга Павловна, мыланем «Демонын» арийжым мура...

Ольга Павловна аккордым нале, сем тӱҥалтышым шоктыш. Матвей Николаевич пушкыдо бас дене муралтен колтыш:

Не плачь, дитя, не плачь напрасно...

Матвей Николасвичын мурымыжымат пеш колыштыч. — Ынде Тамара Матвеевна мыланна иктаж-мом муралта, — адак пелештыде ыш чыте Василий Александрович.

— К сожалению, мый ом муро, Василий Александрович.

— Туге гын, иктажым декламироватлен пу.

— Кернак, Тамара, иктажым ойло. Мый аккомпанироватлем, — ӱдыржын артистка койышыжым ончыкташ шонен, Ольга Павловна пелештыш.

— Маман, мыланем минорный тон кӱлеш... Ольга Павловна тоным пуыш. Тамара оҥ альт дене декламируяш тӱҥале, Ольга Павловна пеш келыштарен аккомпанироватла:

Может быть, это был только гадостный сон?

Кто-то светлый открыл мне дорогу мою...

И сказала душа: это он... это он...

Тот, кого я люблю...

На руках у него след оков и ценеӱ...

И в далеком, холодном краю

Он страдал за других...

Тамаралан сово кырыше ыш лий. Чыланат шӱлыкаҥын шинчат. Василий Александрович гына Кугунеровалан шыпак каласыш:

— Ӱдырет романтик шот дене оҥарыме. Тидым мыланна мондыман огыл.

Кок янда вошт чыматлын, урем гыч йӱшӧ еҥын кычкыралын мурымо йӱкшӧ пӧртышкӧ витыш, кукшо козыра дене пылышым удырале.

— Тиде марий-влакын мурыштат уке ала-мо, ала-могай ирын веле урмыжыт... — ала йодын, ала так нелештыш Ольга Павловна.

Григорий Петровичын кӧргыжлан йӧсын чучо, шыде шомак тӱрвӧ гычше изиш ыш тӧршталте. Уло эрыкшым поген, Григорий Петрович шкенжым кидышкыже нале. Тыманме жапыште ала-мыняр шонымаш вуйыштыжо пӧрдын савырныш. Мом ышташ? Тыгай чон корштыктышо мутлан кузе вашмутым пуаш? Григорий Петрович кидышкыже скрипкажым нале, кодшо кенежым Кудаш-нурышто колмо сӱан мурыжым шоналтен, смычокшо дене йыгалтен колтыш, скрипка шытмыжалтыш. Ольга Павловна чытен ыш керт — аккомпанироватлаш тӱҥале, шола кидше пианино клавиш-влак гыч марий тӱмыр йӱкым лукташ тӱҥале. Колыштшо-влак коклаште лачак Зоя Ивановна веле марий муро мелодийым шижын, молышт, Григорий Петрович ала-могай вальсым шокта, але пеш мастарын импровизацийым ышта, шоненыт. Эн чотшо Тамара ӧрын: Петербургышто тудлан шуко студент-влакым, шуко рвезе чиновник-влакым, гвардий офицер-влакым ужаш, нунын дене мутланаш логалын. Нунын коклаште южышт, англичанин манмыла, «гай лайф» гычшат ыльыч, но але марте ик пӧръеҥат тудын шӱмыштыжо пеҥгыдын сӱретлалтын огыл. Тамара, мыняр онча, тунар тудын ушыжо умылыдымын Григорий Петрович йыр пӧрдеш... Моло кавалер-влак дене таҥастара. Ялысе учитель умылыдымо мелодийже дене Тамаран чонышкыжо шеҥынак пура... Уке, тыге ок йӧрӧ, тыгай шонымашым вуй гыч кораҥдаш кӱлеш! Тамара ушыж дене Григорий Петровичым ӧрдыжкӧ шӱкале, вес пӧлемыш кайыш.

Григорий Петрович смычокшым ӧрдыжкӧ нале. Скрипка нытмыжмым чарныш.. Колыштшо-влак иканаште нимомат ышт пелеште, сово ваш кырымашат ыш шокто. Туге гынат, Григорий Петрович шиже, тудын скринкаже марий мурым моло муро коклаште ончыл верыш лукто.

— Григорий Петрович, тый могай вальсым шоктышыч, але тыге сылнын импровизайышыч? — Ольга Павловна шыман гына пелештыш.

— Тиде муро — марий муро. Тыге марий калык кечкыжеш, — мане Григорий Петрович.

— Извинитлыза, Григорий Петрович, тый марий улат мо? — Григорий Петровичын шпилькыжым шиждымыла Ольга Павловна йодо.

— Мый чынак марий улам.

— Но тый чылт акцент деч посна ойлет... Тӱсет гычат марий улметым палаш ок лий.

— Туге гынат, мый марий улам! — Григорий Петрович, артистла кумалын, вуйым савышат, скрипкажым нумалын, ончыл пӧлемышке ошкыльо. Только тудлан пӧлемыш лекташ ыш тӱкнӧ: пӧлем омсаште, корным авырен, Тамара шога. Григорий Петрович первый Тамара деч кораҥ кайнеже ыле, но омсан пел велже вело почмо, ӱдырым шӱкал каяш, кеч-кузе гынат, оҥай огыл. Григорий Петровичлан Тамара ончылан шогалашыже тӱкныш. Тыманме жаплан шинчашт вашлие. Григорий Пстровичын могыржылан йӱштын-шокшын чучо. Мо тиде тыгай? Сырымаш але куанымаш? Григорий Петровичлан сырымыжла чучо. «Мом тудо тыге онча? Мый янлык улам мо?» — шоналтышат, Григорий Петрович шеҥгек чакналтыш, ӧрдыжкырак кораҥе, вара каласыш:

— Пожалуйста, пуро...

— Тамара пурыш. Григорий Петрович ончыл пӧлемыш лекте, скрипкажым футлярыш пыштыш. Первый шоналтымашыже тыгай лие: пальтом чияш, кызытак тышечын лектын куржаш... Тунамжс вара тудым йӧршеш ир еҥлан шотлат ыле, вара тудлан нигунамат тиде пӧртышкӧ толмыжо ок кӱл ыле... Молан тышке толашыже? Нине аристократ укш мучаш-влак Григорий Петровичтан молан кулыт?.. Куржаш!..

Куржаш Григорий Петровичын вийже ыш сите: Тамаран тусшӧ тудым авырыш... Шкаланже шке сырен, Григорий Петрович лекме пӧлемышкыже мӧҥгӧ пурыш... Пурыш да чылт ӧрӧ: шоҥго доктор, кидшым ораторла шуйкален, ойла:

— Ну пашаче улыт, честный улыт, но пеш культурдымын илат. Адак аракам йӱыт, эн сай огылжо — ӱдрамаш-влакыштат йӱыт. Икече тыгай случай лийын: Карамас гычын эрден эрак ик марий кудал толын. «Ватем аза ышташ тӱҥалын, но нигузе ыштен ок керт», манеш. Мый акушеркым колтышым. Акушерка миен шуын да тунамак мыланем изи ссрышым колтен: «Аза ышташ толашыше вате пеш черле, темпсратуржо кӱшнӧ, шке содор тол». Мый тунамак кудальым. Миен шуым, ончем: черле ӱдрамашем мурен кия. Акушерка пеш вожылын, «извинитлыза, мый йоҥылыш лийынам, вате йӱшӧ улмаш», — манеш. Акушерка але самырык, тудым вурсет мо? Тудо...

— Тыланет, доктор, шке практикыштет тӱрлыжымат ужаш тӱкна дыр? — - Ольга Павловна докторын мутшым кӱрльӧ, — мый нимо семынат чиде пашам ыштен ом керт ыле. Тый, доктор, герой улат.

— Кинде кочде илаш ок лий. Кажне еҥ шке семынже кинде катышым кычалеш, — шыман пелештыш доктор. — Герой лияш мыланна мӱндыр...

— Ольга Павловна, руш пословица тыге каласа: «Шӱшпыклан басньым огыт пукшо». Ужин нерген шоналташ жап, — нырдыжыште кечыше тыртыш шагатым ончалын, Зверев пелештыш. Пырдыжысе шагат пикш-влак латик шагатым ончыктат.

— Тамара, ужиным погаш шӱдӧ, — шке вер гычше тарванен, кугу ӱстел дек Ольга Павловна ошкыльо.

Ужин годым утларакше землемер ойлыш. Музыка нерген ойлымо годым тудо мутым ыш му гын, шке пашашкыже мут савырнымек, тудын йылмыже рудалте.

— Столыпин — кугу айдеме. Илыш кузе савырнымым тудо раш умылен. Молан Америка мемнан киндылан Европышто корным петыраш толаша? Молан Бельгий кресаньык десятин гычын кок шудӧ пуд киндым налеш? Кушто секретше? Америкысе фермер машина дене мланде пашам ышта. Тудын мландыже ик вере. Мемнан кресаньык аҥа гыч аҥашке коштынак куралме нарак жапым эртара. Ынде мемнан крссаньыкат община кид гыч утла.

— Пеш чыным ойлет, Алексей Антоныч. Ынде мемнан кресаньык шке мландыжлан шкак оза лиеш. — Теве тыште Петр Аркадьевичын мудрый политикыже...

— Мемнан кресаньыкат, мландыжым ик вере чумырен, машина дене пашам ышташ тӱҥалеш гын, Америкысе фермер деч мӧнгӧ ок лий.

— Мыланем интересне, — коклашке Василий Александрович пурыш, — ну, мландыжым те ик верыш чумырен пуэда, а машиныжым кресаньык мо дене налеш? Адак кум-ныл десятинылан могай машиным налман? Вет Америкысе кажне поян фермер витле-кудло десятин мландым куча.

— Первыйлан шогавуйым кудалтен, плугым налеш гынат, пеш сай лиеш, — ыш чакне землемер. — - Вара, илен толын, моло машинымат налын кертеш.

— Адак иктым йоднем, — тидыжым ала Матвей Николаевич каласа. — Аркамбал обществыште мыняр ен мландым посна пӱчкыкташ шонышо уло?

— Аде шуко манаш ок лий. Первый ме мландым ял ден ялыным ойырена. Тиде жапыште калыклан ыҥылтараш кӱлеш: мландым шкалан пӱчкыктымьш могай пайдаже уло. Кресаньык умыла гын, община дене кучымо мланде ок лий, — Зверев кадыртыл вашмутым пуыш.

Тыгай паша нерген кутырымо мут Ольга Павловналан ыш келше:

— Матвей Николаевич, тыгай нерген шке канцелярийыштет, адак орол пӧртыштӧ, але волостной сходышто мутланыметат сита. Тыште, ӱстел тӧрышто шинчымет годым, весе нерген мутлане.

Вара Григорий Петрович век савырнен йодо.

— Григорий Петрович, тый сонарым йӧратет? Тыгай вучыдымо мутым колын, Григорий Петрович трукышто нимом пелешташат ӧрӧ. Григорий Петрович, чынжымак каласаш гын, але марте ик тришкамат пуштын огыл. Кернак, изиж годым чӱчаш дене ӧршым кучен. Но тидым сонар манаш лиеш мо? Григорий Петровичым Василий Александрович утарыш:

— Ольга Павловна, сонарым кӧ ок йӧрате? Григорий Петровичлан киндым ит пукшо, только сонарыш колто. Шке эрыкше лиеш ыле гын, тудо школжымат кожлашке нангаен шында ыле. Григорий Петрович яндар южым пеш йӧрата. А кызытсе школышто шӱлаш йӧсӧ.

— Лиеш гын, мыят шке канцелярием чодрашке куанен наҥгаем ыле, — Зверев мане.

— Тый тугеже вара земский начальник от лий ыле, зверский начальник лият ыле, — Зверевым йочала ончен, Василий Александрович пелештыш. — Мемнан чодраште янлык шуко, ныл йоланжат, кок йоланжат...

Землемер ӧрын вуйжым нӧлтале, вилкыж дене тӱрвыжым шуралтыш. Докторын нер ӱмбалныже шинчалыкше шӧрын кайыш. Зоя Ивановна ден Григорий Пстровичат ыҥылыдымын ончат... Ольга Павловна ден Тамара ала-мом вучышыла койыт. Зверевын шинчапунжо овараш тӱҥале. Василий Александрович, нимом шиждымыла, иктыланат пелешташ эрыкым пуыде, умбаке ойла:

— Мыйын шонымаштемат южо еҥлан чодраште сайрак лиеш. А теве мый чодра кондуктор улам гынат, айдеме деч посна илен ом керт. Мый иктаж кече айдемым ом уж гын, мыланем йӧсын чучаш тӱҥалеш. Мый айдемым пеш йӧратем. Мыйын шонымаштем, тиде шотышто ме доктор дене пеш келшена. Докторат шке пациент-влакшым пеш йӧрата. Уке гын, тыгай маска лукышто интеллигент ен- кузе коло вич ий служитлен кертеш ыле? Доктор лӱшкыктен тарелкыжым шӱкалс, кынел шогале, Ольга Павловнан кидшым шупшале, вара мане:

Сийланда тау лийже. Тыланет тымык йӱд лийже, манаш мыланем эрыкым пу.

Моло-влакат кынельыч, оза-влаклан таум ыштышт.

Зверев аҥыра еҥ огыл, но Василий Александровичын дерзостьшым тудо нигунарат вучен огыл, сандене тунамак кӱрлын огыл... Лумым келын, урем дене каймышт годым Григорий Петрович Василий Александрович деч йодо:

— Кугунерова молан Зверев дек толын шинчын?

— Кок причина дене. Эн ончычак, Кугунерован школжыланат Зверев почетный блюститель. Почетный блюстительлан почет кӱлеш. Почетым ыштынет гын, Зверевмыт дек толде ок лий. Нунын дек от пуро гын, нуным пагалыдымылан шотлат... Тидым тыят ушышкет налаш ит мондо... Вес шотшо тыгае, Зоя Ивановна ончыкыжо мыйын ватем лийшаш, сандене мыйын мутем колыштде ок керт.

— Тудлан Зверевмыт дек кошташ тый шӱденат мо?

— Мый.

— Молан?

— Тидым тый весканарак умылет.

Тиде жапыште Зверев-влак_ватыж ден марийже, — тыге мутланен малай возыч:

— Марий ок лий гын, тудо пеш интересный кавалер лиеш ыле, — мане ватыже.

— Да, — мане марийжс, — тудо талантан ен. Марий ок лий гын, мундыркак каен кертеш ыле.

3

Аркамбалне ятыр ий годсек Вӱрзым вел поян еҥ, Панкрат Иваныч, кевытым куча. Тудо — торговой еҥет, кенета Аркамбал марий-влаклан пеш шӱман лийын шинчын. Аркамбал кресаньык лиймыже шуаш туҥалын... Аркамбал обществыш пураш Панкрат Ивановичын шонымыж нерген Григорий Петровичлан Паймет Йогор ойлыш.

Паймет Йогор але шукерте огыл гына Сибирь гыч толын, тудо 1904 ийыште «Потемкин Таврический» броненосецыште лийын. Корабльын пӱтынь командыже кугыжан власть ваштареш восстанийым нӧлталме годым Йогор активнын шогсн манаш ок лий. Тунам Йогор книгам мойынат сайын шинчен огыл. Туге гынат, тудым Сибирьышке, курымеш ссылкыште илаш, колтеныт. 1913 ийыште, Россий престолышто Романов тукым кугыжа-влакын шинчымыштлан кумшӱдӧ ий темме амал дене эртарымс амнистий годым, Йогорлан шочмо элышкыже пӧртылаш йӧн лие.

Кандаш ий революционер-влак коклаште коштмыжо Йогорым ятырак ыҥле еҥым ыштен, санденак тудо Столыпинский реформын акшым вигак умылен: тиде реформа кулак-влаклан веле келшышашлык, Йогор Аркамбал марий-влакым Столыпинский хуторыш лекме деч шӧраш тӱҥалын. Кулак-влак тоже нсрен киен огытыл. Эн чотшо кевыт оза Панкрат Иваныч тыршен. Тудо коштан-влакым ончылгоч йӱкташ тӱҥалын, Япар Павыл гай яришкамат монден огытыл, сандене иктаж кум еҥ эн йорло-влакат хуторыш лекташ йодмашым пуэныт. Йорло Япар Павыл кок лӱмаш мландым поена пӱчкын пуаш йодын. Кернак, Япарын ниможат уке: пӧртшат, имньыжат, ешыжат. Тудын ревижский лӱм мландыжым шукертак ял вес еҥлан пуэн. Но столыпинский закон почеш Япар шке лӱмаш мландыжым ик вереш пӱчкын пенгыдемден кертеш, а тиде мландылан Панкрат Иваныч нимом пелештыде вигак кумшӱдӧ тенгем пуа.

Панкрат Иваныч пытартыш жапыште пеш пушкыдо кумылан, Япарлан аракамат йӱкта, калачымат пукша, нимомат ок чамане, только иктым йодеш: Панкрат Иваныч Аркамбальский обществын кресаньыкше лияш приговорлан орол пӧртыш мия гын, Япар ден йолташыже-влак логарыштым ынышт чамане, чот кычкырышт.

— Тиде нерген итат шоналте, Панкрат Иваныч, шонымст семын ыштена!.. Кертына! — вуйыш кайше Япар ӱшандара.

Панкрат Иваныч ик Япарланак всле ок ӱшане. Землемер тудын горницыштыже пачерлан ила, — тудлан, мо кӱлеш, чыла ямдс. Земский начальникат Панкрат Иванычын кевыт гычше сатум вучымеш утларак налаш тӱҥалын. Панкрат Иваныч ок чамане, пуа. Старшина ден кугу тиякат Панкрат Иваныч деке чӱчкыдын уналыкеш коштыт.

Чыла тидым Григорий Петровичлан Паймет Йогор ойлен пуыш. Григорий Петрович ӧрын: кузе, мом ыштыман? Василий Александровичат янда заводыш, лесничий дек, каен да ок тол. Григорий Петрович ден Паймет Йогор ятыр каҥашышт, кузе-гынат кевыт озалан приговорым пуаш огыл манын кӧнышт. Григорий Петрович ден Паймет Йогор йорло ден марда крееаньык коклашге умылтарен коштыч:

— Торговой Панкрат кызытат шкенжым гыланда озалан шотла, мландым пуэда гын, тудо вара кернакак тыланда оза лиеш. Оза веле мо, тудо тендам тугс кормыжта, те шӱлалтснат огыда керт.

Южо марий-влак тидлан келшат, южыжо «поян деч носна илаш садак ок лий, чынжым ойлаш гын, юмылан тау, Панкрат Иваныч юмын шӱдымӧ ночеш ила, мемнам ок обижас», — маныт.

Кеч-кузе гынат, вучымо рушарня шуо. Орол пӧртышкӧ калык шыҥ-шыҥ погынен. Йозаклан пеш шыгыр годымат, становой ден земский начальник толмо годымаг тынар калык иканат погынен огыл. Ешыште пӧръеҥже уке гын, ӱдрамашыже толын; ӱдрамаш гыч кугуракше уке гын, йочажс толын. Ӱдрамаш ден йочан помыштышт яра бутылка уло, коклаште просто кугу пунчыкым чыкен толшыжат косда.

Григорий Петрович ден Йогорын орол пӧртыш мисн пурымекышт шукак ыш лий, Панкрат Иванычын тарзыжс ден Япар Павыл кум ведра пурыман печкем нумал пуртышт, ӱстел вуеш шындышт. Почешышт Панкрат Иваныч яра ведрам нумал пурыш. Ӱстел тӧрыштӧ Аркамбал староста ден ялысе тияк шничат. Григорий Петровичлан учитель чинжым пагалсн, верым ял тияк воктенс пуышт. Йогор калык коклаш шогале.

Мологунам, тыгай сходка, годым, орол пӧртыштӧ чарныде шоям шойыштыт, мыскарам ыштат, ужмо-колмым тӱрлӧ оҥгайым ойлат, а таче калык пеш шып шога, чымыме пикш йоҥеж гай тыматлын: коеш. Чыланат старостым, Панкрат Иванычым, Григорий Петровичым: ончат: мо лиеш? Кузс лиеш? Тиде кум еҥ коклаште эн умылаш лийдымыже Григорий Петрович. Молан тудо тышке толын? Тудлан тыште мо кӱлеш.? Тудьн деч ончыч Макар Кириллыч вич ий ала-мо Аркамбалне учительлан шоген, но нигунамат орол пӧртышкӧ толын ончалынат огыл.

Те, лудшо-влакем, революций, деч ончычсо ялысе сходкым шукыжо ужын огыдал, садлап тудым огыдат шинче. Орол пӧртыш миймеке, олымбалан шичшыжат кӱвар ӱмбалан сукалтышыжат, пырдыж воктен энертен шогалшыжат, эн тӱҥ пашалан шотлен, тамакам пижыкта, сандене орол пӧрт кӧргыштӧ ужар-канде шикш пылла коштеш. Тамака шупщаш тунемдыме еҥ тыгай шикщыште нигузеак чытен ок керт. Икана мый изием годым, ачий чодраш кайме шеҥгеч, орол пӧртыш, погынымашке миенам. Ӱстел вуй турасе олымбалан шинчым, Ятыр шиичышым. Тамака шикш пылла коштеш ыле. Вара ала-кузе-вуемлан выж-вуж чучо. Мый, тарванен, туго лекнем ыле, кӱвар ӱмбак мукльык вело койым, пуренат кайшым. Мыйым тӱгӧ нумал луктыч. Тулеч вара орол пӧртышкӧ коштдымо лийым.

Григорий Петровичлан тамака шикшыште шинчаш саяк огыл, да кузе гынат, чыташак шона, ял тияк деч тачысе погынымаш нерген йодыштеш. Панкрат Иваныч нимом пелештыде печке гыч ведрашке аракам тичак йоктарыш, ведражым ӱстембаке шындыш. Ведра воктсне кок кугу кружкам шындыш. Кажнышкыже пел бутылка пура. Ик кружкаже тичак аракам коштале, оҥжым кугун креслыш...

— Калык-влак, пиал лийже, — манын, «кылт-кылт-кылт» шоктыктен, йӱын колтыш. Вара адак тичак коштале. Ындыже шке ыш йӱ, старостылан шуялтыш.

Староста арака кружкам кидышкыже ыш нал, ӱстембак шындаш шӱдыш. Староста кынел шогале:

— Калык-влак, Панкрат Иванычым чыланат шинчеда, тудо мемнан ялыште ынде ятыр ила. Тудын дечын ме нимо осалымат ужын огынал...

— Сайжымат ужын огынал! — ала-кӧ кычкырале.

— Мыланем ойлен пытараш эрыкым пуза, вара те ойым ыштеда. — Староста калыкым ӱшандара. — Панкрат Иваныч мемнан ял кресаньык лийын возалташ мемнан деч приговорым йодеш.

— Тудо мландымат йодеш вот? — адак ала-кӧ ыш чыте, коклаш пурыш.

— Кресаньык еҥ мланде деч посна могай кресаньык? — Япар виктарыш.

— Мо, яралан кум ведра аракам йӱкта мо? — вес яришка ешарыш.

Тиде моментым Григорий Петрович шкаланже лачак келшышылан шотлыш. Кынел шогале, шыман йодо:

— Родо-влак, тендан мландыдаже утыж дене уло мо? — эркын веле пелештыш гынат, йӱкшӧ шенгел лукышкак вошт шоктыш.

— Могай утыжо, лачакшат уке, — йӱкшым лукто комака пусакыште шогышо йорло Пашай.

— Утыжо уке, могай уто! — тыште-тушто йӱк-влак шоктат.

— Тугеже мый тыланда ӧрам, родо-влак, кузе тыге чудо мландыдам шалатылыда? Вет землемер тыланда утыжым ок пӱч. Кызыт тендан мыняр мландыда вере-вере уло, тудым гына ик тореш чумырен пӱчкын пуа.

Тыгай мутым колын, Панкрат Иванычын изи шинчаже кугун каралте, каза пондашыже ончыкыла кадыргыш, кок турвыжӧ ваш ишалтыч, каҥга капше адак чотрак турто.

Григорий Петрович Панкрат Иваиычым ок ончо, калыкым ончен ойла:

— Мый, родо-влак, тыланда тыгай ойым пуэм, мландыда шкаландат шагал, ӧрдыж еҥым шкендан обществышке ида нал.

Умбакыже Панкрат Иваныч чытен ыш керт:

— Тый, Григорий Петрович, шкеже ӧрдыж еҥ улат, тыште ойым ыштен от керт. Адакше тый пеш, самырык улат, школышто икшывым туныкто, а кугуракым туныктен от керт.

— Учительын верже школышто, учитель орол пӧртыш коштман огыл, — кычкыра Япар Павыл.

— Знаме, учительлан орол пӧртыш коштман огыл! — кычкырат Япарын йолташыже-влак. Ончыко Паймет Йогор лекте:

— Пошкудо-влак, мемнан погынымашкына тунемше, ушан еҥ толын. Тунемше еҥ ушан ойым пуа. Григорий Петрович мыланна пеш сай ойым пуыш. Мемнан мландына шкаланна шагал...

— Тиде катырганже адак мланде кугу, молан тышке мланде уке! — Япар иялана.

— Уке, уке! Катырганлан могай

— Пошкудо-влак! — Пашай ончыко лекте. — Йогор еҥ пуштмылан Сибирьыш миен огыл.

— Тудо кугыжа ваштареш шогалын, пуштнеже улмаш! — ала-кӧ кычкырале. Тудлан орол пӧртышкыжат голаш ок лип.

— Тудым тушеч шурен лукшаш!

— Луктына!

— Чу, пошкудо-влак, туге ок йӧрӧ. Йогорым кугыжа мӧҥгӧ колген гын, ме тудым шурен луктын огына керт, — йыгыра пондашан, кугу капан марий калыклан умылтара. — Только вот пашаже Йогорышто огыл, Панкрат Иваныч мемнан деч приговорым йодсш. Шотшо дене каҥашыза, пуаш але уке?

— Мыят тыгак ойлем, — ешарыш староста.

— Пуаш.. Пуаш!.. Огына пу!.. Огына пу!..

Панкрат Иваныч вес кружкашат аракам тичак коштале.

— Павел Архипович, тол! Кидет куштылго лийже! — Панкрат Иваныч аракам Япарлан шуялтыш.

Япар кружкам, кок кидше дене урзен кучыш. Япар ик кружка аракам вӱдла йӱын колтыш. Япар почеш хуторыш лекташ возалтше-влак кидыштым шуйышт. Нуныжлан Панкрат Иванычын тарзыже темен-темен пуыш. Панкрат Иваныч тиде жапыште староста ден ял тиякым алгастарыш.

Ужар кишке сеҥыш... Марий-влак арака кружка дек поче-поче кидым шуяш тӱҥальыч. Ӱдрамаш-влак помыш гычышт кленчанггым луктыч. Йоча-влакат черетыш шогальыч.

Тидым ужын, Григорий Петрович, вуйым сакен, орол пӧрт гыч лектын кайыш. Почешыже Йогор ден Пашай лектыч, адак иктаж кум-ныл еҥ лекте, молыжо чылан кодыч.

Шуко ыш лий, Панкрат Иваныч, мер приговорым кӱсеныш пыштен, староста ден ял тиякым шке декше уналыкеш вӱден наҥгайыш... Орол пӧртеш Панкрат Иванычын тарзыж ден Янар Павыл йӱмашым вуйлаташ кодыч...

Панкрат Иванычын мер приговор налмыжлан тылзе эртыш. Хуторыш лекташ адак кок еҥ возалтын. Микипыр Яшаят возалташ шонен, да тудыжым Григорий Петрович ден Паймет Йогор шӧрен сеҥеныт.

Василий Александрович тидын нерген тыге ойла:

— Осал пашанат сай велже уло. Панкрат Иваныч чоя. Тудо Аркамбал мландылан пайыш пура. Вара «шке» мландыжым ик вереш пучкыкта. «Шке» мландыже воктен Япарын мландыжым пӱчкыкта. Япар мланде. Панкрат кидыш пурде ок код. Моло йорло-влакын мландыштат, Япар мланде семынак, Панкрат кидым ончат. Конечно, ме йорло-влакым чаманена, йорло-влаклан полшена, ме поян кашак дене Тиде пашаштат кучедалына. Ме тиде пашам туге савырена: йорло-влаклан поян-влакын осалыштым раш ончыктен кертына. Столыпинский реформа классовый кучедалмашым пӱсемда. Общинный мланде гыч кӧ ойырла? Эн ончычак — кулак, вара — ял гыч олашке фабрикыш, заводышко каяш шонышо йорло-влак ойырлаг. Кумшо тӱрлыжӧ — Япар гай яришка влакше, — мландыштым посна пӱчкыктен ужалаш шонат. Тыгеракын, мландыдыме кресаньык кокла гыч шукыжо олашке кая. Олаште паша кид шукемеш, пашазын положенийже удаҥеш. Тыщечын забастовка да турло пудранчык тарвана. Ялыштат кресаньык коклаште дифференциаций кугсмеш. Хуторыш лекше кулак-влак сайрак мландым налыт. Йорло-влак тидлан сырат, кулак ваштареш кучедалаш пижыт. Адак ик йӧн уло: кугыжа ден дума нужна кресаньыкым зоритлаш поян кресаньык-влаклан кунар чот полшат, йорло кресаньык масса тунар раш чынжым умылаш туҥалеш, кугыжалан инаныдыме лиеш. Ий еда ялыште еҥлан пашам ыштыше батрак шукемеш. Кӱчызӧ гай йӧрлештше, зоритлалтше кресаньык-влак ешаралтыт. Тугай кресаньык миллион дене шотлалташ тӱҥалеш. Нуно оласе пролетариат дене кылым кучыде шкаланышт утаралтмашым огыт му. Оласе пролетариат кугыжа ден поян-влак ваштареш кынелеш гын, йорло кресаньык массат пролетариатын вуйлатымыже почеш шке илышыжым саемдышаш верч, уло вийжым пыштен, кучедалаш пижде ок код... Панкрат Иваныч Аркамбал марий-влакым кызыт ондален гын, тиде ондалымашыжс нунын шинчаштым почаш веле полша. Конешно, ме тоже мален киен огына керт. Тыланда, Петрович, Йогор дене когылянда наша утларак тукна. Те марий улыда, те шке марий калыкдам мемнан деч утларак паледа. Ме, Зоя Ивановна дене коктын, утларакше руш коклаште умылтарыме пашам ышташ тӱҥалына. Мый янда заводысо пашазе-влакым организоватлаш пижам, Зоя Ивановналан кресаньык-влакым пуэм.

Григорий Петрович ден Йогор тиде ой дене келшышт, пашам тыге шельыч: Григорий Петрович революционный литературым марлашке кусара, кугурак ученик коклаште турлӧ йӧн дене агитацийым колта, коклан школеш ялысе марий-влаклан мутланымашым ышта. Тыгай мутланымашым ышташ научно-популярный беседа амал дене разрешенийым налаш лиеш, Йогор ялысе пашаште, кастене рвезе-влак погынымаште, — икманаш кушто йӧн, тушто, — кугыжан власть ваштареш кынелшаш нерген умылтараш тӱҥалеш.

Тидын деч вара Григорий Петровичын илышыже кум кыдежан лие: ик кыдеж — школышто икшыве-влакым туныкташ, учебный программым шукташ, весе — революций паша, кумшо — шке илышыже. Григорий Петровичын шке илышыже тугай лончыш пурен, нимо семынат умылен от керт: ончыкыжо мо лиеш? Григорий Петрович Тамарам йӧратен шынден. Григорий Петрович ик могырымыжо пеш умыла: поян помещик кокла гыч лекше земский начальникын ӱдыржӧ ден йорло марий кресаньыкын эргыже илыш корнышто таҥ тошкалын касн огыт керт. Кернак, Тамара пеш поро кумылан ӱдыр, нужна-влакымат пеш чамана. Туге гынат, Григорий Петрович шижеш: Тамара нигунамат шке классшын илышыж гыч ойырлен ок керт... А Григорий Петровичын йорло марий эрге улмыжым нигунамат ок мондо... Вес могырымжо, ала-могай каласен моштыдымо вий Григорий Петровичым Тамара дек шупшеш. Тамара лиеш гын, пычкемыш пӧртат волгыдын чучеш, теле йӱштыштат умыр лиеш.

Григорий Петрович земский начальник дек первый миймыж деч вара шуко марте нигушкат ыш кошт, Тамарам ыш уж, тудым йӧршын мондымыжла чучо. Туге гынат, тудын шӱмешыже первый ужмаштак Тамаран тӱсыжӧ пенгыдын сӱретлалт кодын улмаш.

Ик кастене Григорий Петрович волостной правлений гыч толеш ыле. Земский начальникын пӧртшӧ турашке щушашыже годым трук капка почылто, — уремышке Тамара лекте. Кенеташте Григорий Петрович нимом ышташат ӧрӧ: эртен каяш, але пелешташ? Пелештыде эртен каяш оҥай огыл, вара йӧршеш дикарьлан шотла. Григорий Петрович упшыжым нолтале:

— Поро кас лийже, Тамара Матвеевна! .

— Поро кас лийже, Григорий Петрович! — Тамара, муфто гыч кидшым луктын, Григорий Петровичлан шуйыш, Григорий Петрович шыман гына изи кидшым кормыжтале. Олмешыже Тамаран кугу парняже Григорий Петровичын кидтупшым пентыдынрак темдале.

— Григорий Петрович мо тый нигуштат от кой? — Тамара адак пелештыш. — Ме тыйым кодшо рушарнян вучышна. Григорий Петрович нимо нелешташат ӧрӧ... Мом тудо ойлыштеш? Молан вученыт? Кӧ вучен?

— Кодшо рушарнян мый ече дене Азъялыш миенам.

— Ече дене кошташ сай мо?

— Мый пеш йӧратем.

— Григорий Петрович, ече дене кошташ мыйым туныкто!.. А мом ме тыште шогена, айда мемнан дек! Ала тыйын пашат Пеш шыгыр?

Григорий Петрович адак чот ӧрӧ. Мом ышташ: пураш, але пураш огыл? «Извинитле, Тамара Матвеевна, таче мый пурен ом керт, пашам пеш шуко уло», манаш Григорий Петрович умшажым почо, но йылмыже йӧршеш вес семын каласыш:

— Таче нимогай пашамат уке.

— Туге гын, мутланышаш уке! — Тамара Григорий Петровичым кидпӱан гычше кучыш.

Пӧртыш пурымеке, Григорий Петровичын ӧрмашыже адакат чот ешаралте.

— Маша, самоварым шынде, — мане Тамара омса пӧртыш пуртышо прислугылан.

— Григорий Петрович, тый: столовыйышко пуро, мый сейчас лектам.

Тамара изи пӧлемышке пурен кайыш. Григорий Петрович столовыйыш пурыш, — иктат уке. Пырдыжыште кечыше шагат шым гана перыш. Спиртовый лампе волгыдын йӱла. Пӧлемыште ик еҥат уке. Григорий Петрович пушкыдо пӱкеныш шинче.

Шукат ыш лий, Тамара тольо.

— Ачий ден аван доктор дек унала касныт, мыят тушко каяш лектынам ыле. Григорий Петрович кынел шогале.

— Извинитле, Тамара Матвеевна, мый тидым ыжым шинче.

— Эх, могай тый дичок улат, Григории Петрович. Григорий Петрович, шинчажым кумык ыштен, шинче.

— Мый дечем ит лӱд, Григорий Петрович. Мыйын тый денет мутланышаш уло.

— Тамара Григорий Петрович воктелан шинче. Мый школ ончышо инспскторлан прошенийым колтенам ыле, теве тудын деч таче вашмутым нальым. Тудо тыйын школышкет практикылаи ышташ мыланем разрешснийым пуэн... Кунам мыланем кошташ тӱҥалаш?

— Инспектор разрешенийым пуэн гын, кеч эрла гыч тӱҥал, — мане Григорий Петрович, Тамарам тӱткын ончале. Тамара тудлан тугай сай, лишыл еҥла чучо. Григорий Петрович Тамаран кидшым руалтен кучыш. Тамара кидшым шупшын ыш нал, шыман гына вашмутым пуэн воштылале:

— Вара, Григорий Петрович, адак иктым йоднем: тый мыйым марла кутыраш туныкто, марий школышко назначаят гын, марла ойлен от мошто гын, туныкташ неле лиеш вет?

— Йӧсӧ лиеш.

— Олмешыже мый тыланет француз йылмым туныктен кертам, конечно, тыйын тунеммет шуэш гын...

— Тый туныктет гын, китай йылмымат тунемам. — Комплиментым ойлымо ок кӱл, Григорий Петрович!

Уна Маша самоварым конда. Тамара кынеле, буфет гыч ик стаканым, чашкам, чайникым лукто. — Ну, ме урокнам тӱҥалына воле... Мом те йӱнеда? Мыйын чай уло, адак шоколад уло. Можым йӱына?

— Мыланем чайым пу, — Григорий Петрович марла пелештыш, вара мо лиймыжым Тамаралан умылтарыш.

— Мыйын чаем пет чапле. Тол, тыжак шич. Йӱ. — Тамара чайым темен Григорий Петровичын ончыкшо шындыш. — Сакырым кугуракын пыште.

Григорий Петрович ончыктымо пӱкеныш шинче. Тамара булкым пучкедыш, шӱшмӧ ӱйым буфет гыч кондыш, Григорий Петровичлан каласыш:

— Пожалуйста, нал. Григорий Петрович, нигунамат тыгай тамле чайым йӱын огыдал? Изиш лиймеке, Тамара адак йодо:

— Григорий Петрович, тый Виктор Гофманым йӧратет?

— Кӧ тудо тугае?

Тый тудым лудын отыл мо? Тудо ятыр журналыште печатлалтын. Мый тудын ик почеламутшым пеш йӧратем, путыракше тудо тачысе кечылан келша... Григорий Петрович Тамаран шинчашкыже ончале, Тамаран шиичаже Аркамбал мушылла келгын коеш.

Тамара, Григорий Петровичым тура ончен, ойлаш тӱҥале:

У меня для тебя столько ласковых слов и созвучий,

Их одну только я для тебя могла придумать, любя.

Их певучий волной, то нежданно-крутой, то ползучей

Хочешь, я заласкаю тебя?

У меня для тебя столько есть прихотливых сравнений, —

Но возможно ль твою уловить, хоть мгновенно, красу?

У меня есть причудливый мир серебристых видений, —

Хочешь, к ним я тебя унесу?

Видишь, сколько любви в этом нежном взволнованном взоре?

Так я долго таила, как тебя я любила и люблю. —

У меня для тебя поцелуев дрожащее море, —

Хочешь, в нем я тебя утоплю?

Тамара кок кидшыге Григорий Петровичлан шуйыш. Григорий Петрович кынел шогале, Тамарам ӧндал кучыш...

Григорий Петрович тылеч вара Зверевмытын чӱчкыдӧ унашт лие... Тамара дене книгам лудеш, Ольга Павловна дене музыкым шокта, Матвей Николаевич дене преферансла модеш. Префсрансла модаш Григорий Петрович пет вашке тунеме, — школышто тунеммыж годымат Григорий Петрович задачым пеш сайын решая улмаш. Зверевмыт чыланат Григорий Петровичым йӧратеныт. «Пеш ушан рвезе», — маныт. Григорий Петровичат «мый нунын дене родым кучаш ом шоно» манмыжым монден, Матвей Николасвичымат сай еҥлан гына шотла...

Но вашке Григорий Петрович ден Зверевмыт коклаште йоҥылыш паша лийын кайыш. Тунам 3веревмыт — куваж ден кугызаже — землемер да Григорий Петрович картла модыныт. Землемер ден Матвей Николаевич мланде пӱчкедыме нерген мутланат ыле. Эн адак хуторыш кайме нерген лекте. Землемер ойла:

— Памаштӱр гыч коло пӧрт лектеш... Хуторыш лекмын пайдажым калык умылаш тӱҥалын... Петр Аркадьевич Столыпин ушан деятель улмаш.

— Да, ушан деятель ыле, — пелештыш Зверев, — чылт арам пуштыч. Тыгай еҥ верч чон коршта.

— Вот иктаж революционерым сакен пуштыт гын, мый пырчат ом чамане. Столыпиным пеш жал, — шке мутшым каласыш Ольга Павловна.

Ольга Павловна тыге ок каласе ыле гын, Григорий Петрович чыта, нимомат ок пелеште ыле. Ольга Павловнан мутшым колын, Григорий Петрович чытен ыш керт, йылмыжым кучен ыш сеҥе, пелештен колтыш:

— Мыланем пырчат жал огыл.

— Кӧ жал огыл?

— Столыпин.

— Молан жал огыл? — Зверев кӧргӧ йӱк дене йодо.

— Икте колен, весе лектын, — келгышке кайыш Григорий Петрович.

— Кӧ лектын?

— Коковцев.

— Так значит, Коковцев лектын? — шуялтаренрак Зверев пелештыш. — Те шинчеда, але уке? Столыпиным иктат алмаштен ок керт. Тыланет, Григорий Петрович, гыге ойлаш вожылаш кӱлеш. Столыпин виса кресаньыклан иктат сайым ыштен огыл. Умбакыже ала-мо лиеш ыле дыр, но йӧра, Григорий Петровичым случай утарыш. Волостной правлений гыч изи тияк куржын толын:

— Ваше высокородие, тыйым телефоныш Хохряков шӱда. .

— Молан?

— Моланжым ок ойло, кызытак толжо, пеш кӱлеш, манеш.

— Мо тушто адак лийын? — Зверев лектын кайыш.

Григорий Петрович гиде жапыште позицийым коден куржмашым эн сайлан шотлыш. Ольга Павловна ден Тамаралан кидым пуыш. Землемерат тарваныш:

— Пожалуй, мыят каем.

— А пулькыжо?.. Шинчыза, Матвей Николаевич вашке толеш.

— Пулькым вескана модын пытарена.

Землемер ден Григорий Петрович уремышке пырля лектыч.

— Ай-ай, Григорий Петрович, земский начальниклан тыге ойлаш кузе тоштат? — ӧрын йодо землемер.

Григорий Петрович тиде мутлан нимомат ыш пелеште, землемерлан кидым пуэн, школышкыжо ошкыльо.

5

Кум кече годым Григорий Петрович школ гыч ыш лек... Тамарат ала-мо сырымыла коеш. Урок пытымек ик пырчат ок шого, тунамак лектын кая. Кум кече гыч Василий Александрович тольо. Григорий Петрович тудлан чыла ойлыш:

— Ынде Зверевмыт дек иканат ом кае.

— Да, вигак каласаш, глупость спорол, — Василий Александрович мане, — Мо ия таратен тыйым земский начальник дене Столыпин нерген тыге ойлышташ. Вет гиде мутлан тудо тыйым арестоватлен Чарлаш колтен кертеш ыле.

— Зверев гай ончылно пеш шекланен ойлымаи. Тамараже ончылнат пеш ойлыштмо ок кӱл. Зоя Ивановна умылен налын: Тамара кернакак студент-влак коклаште лиеден, но нимогай революционный кружокыштат шоген огыл.

— Мый ынде урок деч моло вере тудын дене ваш ом лий... Шкежат тудо кызыт мыланем сырышыла коеш.

— Тидыжым шке шинчет, кузе шӱмет шупшеш, туге ыште. Только иктым ич мондо: мемнан пашана кугу, изменник ит лий...

— Василий Александрович, тый мыйым кӧлан шотлет!?

— Мый тыланет ӱшанем, но шекланыме нигунамат утым ок ыште. Ынде каласе: ойлымо почеламутет ямде але уке?

— Тенгече возен пытарышым, — Григорий Петрович кагаз лаштыкым лукто. — Колышт, иктаж можо ок келше гын, вигак каласе:

Ончо, могай чапле купечын полат!

А земский начальник ден опкын Панкрат

Пеш тамылын кочкыт, пеш чаплын чият,

Пашажым могайым гын нуно ыштат?

Незерын кид-йолжо, незерын пашаже

Полатым, вургемым, кочшашым ышта.

Молан гын йӧратыме тудын йочаже

Кылмен, орланен, какшемын пыта?

Незерын пӱж-вӱдшым, незерын вӱр-вийжым

Поян ден тӧрамыт кашакын лӧкат.

Полшат нунылан, чылт пудий гай пижын,

Руш поп ден мулла, чимарий тӱлекарт.

Ты ситмиж кашакын коклаште эн онжо, —

Пел юмо маналтше вӱран кугыжа,

Вет тудын полатше, ший-шӧртньӧ тронжо

Шемерын лулеге ӱмбалне шога.

Кынел, тарване, шемер марий калык,

Оласе пашазе ден ушно иктеш,

Вачетым тарвате, вист ситышашлык,

Чыаштым солалте, пытаре йӧршеш.

Вара тыланет шуялта кече йолжым,

Йочат пеледалтын кушкаш тӱҥалеш.

Вашке, вашкерак тый кынел, марий калык,

Тущман ваштареш пижашетак кӱлеш!

— Томам огыл, — мане Василий Алексапдрович, — тулжо уло, но тый, конкретнын тӱҥалын, абстрактно пытаренат. Пӧрык земский начальник ден Панкрат нерген тӱҥалынат гын, мучашке шумеш нунын нергенак возаш кӱлеш ыле. Материалжат пеш сай уло вет: примерлан. орол пӧртеш арака йӱктымым, приговор налмым, вообще мланде пӱчкедыме, столыпинский хутор нерген возаш гын, калык шӱмыш утларак логалеш. Мый ушанем, тый мыйын оем дене келшет, тиде кечылаште тиде нерген возет... А кызыт, пожалуй, землемер дек миен толына: тудо тушто мом ыштылеш?

— Мый землемер дек ом кае.

— Молан?

— Тудо Панкрат дене ила.

— Вот чудак... Вет тый Панкрат дек от кае; тый Алексей Антонович Огородников дек кает. Кстати, тый колынат, марий-влак Огородниковым кузе ойлат?

— Уке. — «Ваше благородие» олмеш «ваше огороди», маныт. Ха-ха-ха! Онай вет?

— Фамилийже дене пеш келша.

— Ну, кайышна.

Григорий Петрович ден Василий Александрович уремыш лектыч. Василий Александрович адак Григорий Петровичым шылтала:

— Эх, мо чортлан земский начальниклан, дворянинлан, Столыпин нерген тыге ойлснат! Вет, неблагонадежныйлан шотлен, тыйым эскераш тӱҥ-алыт гын, вара тыланет школеш нимогай лудмашымат ышташ эрыкым огыт пу, школ гычшат кораҥдат.

Григорий Петрович йоҥылыш лиймыжым шкат шижын, но ынде мом ыштет? Земский начальник дек каен извиненийым йодат?.. Тамара ала полша, ала уке?.. Эх, чорт, нуно дек коштмыжак ок кӱл ыле. Григорий Петрович умбакыже йӱкын пелештыш:

— Мый первыяк нунын дек ынем кай ыле, тый шке наҥайышыч.

— Вот, чудак, мыйымак титакла. Мый вет тыйым кошметлан ом вурсо, Тамара дене келшыметланат тореш омыл, йылметым кучен моштен отыл, теве тидыже сай огыл... Ну, ит ойгыро, ала иктаж йӧн дене так эрта, руш ойлымыла, без последствий пройдет...

...Кернак, тиде корнылан так эртыш. Шуматкече кастене, урок пытымеке, Тамара, класс гыч лектын, вик шке декше ыш кай. Григорий Петрович Тамаралан пӱкеным пуыш. Шкеже, вес пӱкеным налын, Тамаран ваштарешыже шинче. Коктын ятыр марте, нимом пелсштыде, ваш ончен шинчышт. Вара Тамара, шыпак кынелын, омса веке кайыш. Григорий Петрович пӱкен гычше кынел шогале, но Тамарам ыш чаре. Омса кылым кучымекше, Тамара мӧҥгӧ савырнен шогале, муфто тычше изи письмам луктын, Григорий Петровичлан шуялтыш:

— Авам тыланет серышым колтен.

Григорий Петрович, Тамара дек миен, письмам нале. Тамара тунамак лектын кайыш. Григорий Петрович, письма калтам кушкедын, изи каляка ош кагазым лукто. Ош кагазын пел могырешыже тыгыдын тыге возымо:

«Пагалыме Григорий Петрович! Мемнан пулькына пеле кодын. Тудым таче модын пытаращна кулеш. Икечысе инцидент шотышто иг коляне... Конечно, Матвей Николаевич — кугыжан слугаже, тудо Столыпин гий кугу еҥ нерген айда-лийже ойлымым ок чыте. Весылан гын, ок кудалте ыле. Но тый але пеш самырык улат, адак ме тыйым икшывына гае йӧратена, садлан тьйым таче куд шагатлан шкенан дек вучена. Мемнан дек толмекет первыяк тый Матвей Николаевич деч извиненийым. йод, кеч-кузе гынат, тудо почетный еҥ... Тыйым пагалыше О. Зверева».

Тыгай серышым лудмекыже, Григорий Петровичлан ик могырым луш чучо. Инцидент, Василий Александрович манмыла, без последствий эртыш: шоҥо Зверевмыт Григорий Петровичым кернакак йӧратат улмаш. Вес могырымжо, молан Тамара тыгай лийын? Кеч-кузе гынат, таче кастене чыла палем...

6

У ий деч кок арня эртымеке, Микипыр Яшай ден ӱдыржӧ адак Кужу куп дек, смола заводышко, кайышт. Смола, шолташ черетше ныл кече гыч иже пура, да под йымалан олташ пу кӱлеш. Лум ятырак келге, вашке луктын ситараш йӧсӧ...Смола заводыш мийме кечыштак, кас велеш, Левентей кугыза тольо, тупыштыжо — ний дене тодмо лаче, вачыштыже — пычалже. Почешыже самырык марий тольо. Тудынат пычалже. уло, тудат лачым сакен... Коктынат ече дене улыт. Чачи, самырык марийым ончале да чодрасе Нӧнчык патырла еҥым кышкылтше саде сонарзым палыш. Сакарат Чачим налыш. Кернак, Сакар тиде кечылаште Чачим ужаш шонен, только тышан огып, Аркамбалан вашлиям шонен. Чачи гын, «Нӧнчык патыржым» ужаш тыгс йӧн лиеш, манын шоненат огыл. Чодрашге вашлиймыжат ынде кок тылзе коклаште мондаш туҥалын, омо ужмыла веле чучеш. Тудо первыйракше самырык сонарзым ятыр марте шонен коштын, вигак каласаш гын, чотак шонен... Но мом ыштет, илыш тугай, жап ала-могай черымат паремда, Чачият чодраш вашлийме марийым эркын-эркын мондаш тӱҥалын ыле, но вот тудо адак Чачи ончылно шога, шинчажымат Чачи ӱмбач ок ойыро...

— Поро кече лийже, Яшай, поро кече лийже. Чачи! — Чачин пылышешыже Левентей кугыан йӱкшӧ шоктыш.

— Туге лийже, Левентей изай, — вашгарешыже Яшай пелештыш.

— Адак шолташ тӱҥальыч мо?

— Шолташыже але уке, под йымалым ямдылаш толын улына... Чачи, кӧршӧк дене чайым шындышаш, кугызамытын йӱмышт шуэш дыр...

— Мый, шкат шинчет, чайым ом ну, Сакар йӱэш гын веле?

— Огым, — кӱчыкын пелештыш Сакар.

— Сонарзе гыч кӧ чайым йӱэш? — воштылеш Левентей кугыза. — Мыланна эн йӱштӧ вӱд кӱлеш... Чай огыл, теве ме шӱрым шолтена. Сакар, мераҥетым ньыктыт... Чачи, пареҥыда уло гын, иктаж пареҥгым эрыктет гын, йӧра ыле.

— Тый, Чачи, кугызаглан шӱрым шолташ полшо, мый нымыштым руал толам, — мане Яшай, омаш лук гыч ечым лукто, товарым кыдалысе поташкыже чыкале.

— Чачи кочкаш шолта гын мыят тый денет пырля нымыштым руаш мием, куван йыдалже пытен, ыштен пуаш возеш, — мане Левентей кугыза, гупысо лачыжым кудашын, омаш ончылно шогышо пӱнчӧ укшеш, кид шумашешрак, сакалтыш, ну, Яшай, каена, — вара Сакар век савырнен пелештын. — Кугурак кӧршӧкеш шолтыза.

Яшай ден Левентей кугыза чодрашке кайышт. Сакар ден Чачи омашыш пурышт. Омашыште иктат уке. Смола шолтышо Кӱсола марий-влак тӱнӧ улыт: иктыже смолалык нуым шелыштеш, весыже — смолам ойыра...

Омашыш пурымеке, Сакар тупысо лачыжым кудаше, лаче гычше ош мераҥым лукто, кӱсен гычше наград вурдан паккӱзым лукто, мераҥым ньыкташ тӱҥале. Чачи пареҥгым эрыкташ шинче. Кснеташте, шуко мутланышаш уло гынат, мутым лукташ йӧсӧ. Тыге Чачи ден Сакарат мутым огыт му. Сакар, чодрасым шарнен, Чачим йӧратен онча.

Могай чонеш пижше ӱдыр! Тыгай вате.лиеш гын, Сакарын шӱкшӧ пӧртшат мызе пыжашла чучеш ыле! Кӧ шинча, ала юмо пӱрен гын, лиешак? Левентей кугыза, шке тулар марий лиям гын, Яшай пуа, манеш да... Левентей кугыза пеш оҥай айдеме, Сакарлан корно мучко Микипр Яшайын ӱдыржым темлен тольо:

— Миен гын, теве ужат... Кашпе шымавуч гай, йолым шопш гайым пидеш, ӱпшӧ ошалге, пунемже кыдалже деч ӱлык кеча...

«Айда шоҥго, чыла ончен шуктен!» — шоналтыш Сакар. Сакарлан тудыжак пеш оҥай: Сакар нигунамат Чачим ужьн огыл, манын Левентей кугыза шона, Садлан мут савыртыш еда «теве шке ужат» манеш. Чачият Сакарым онча. Молан тудо тышке толын? Пычал дене кошташ тышке толын мо? Чачи тышке толмым шижмылак тачак толын. Чачи мыняр онча, тунар шӱмжӧ ырымыла чучеш... Чодрасе Нӧнчык патырже Чачин шумыштӧ угыч ылыжеш. Тиде еҥын можо Чачин чонжым тыге шке декше шупшеш? Ончымаште ниможат еҥ деч утыжо уке. Лӱмжым але марте Чачи шинчен огыл ыле, лӱмжым кызыт гына кольо, — лӱмжат сылне огыл — Сакар. Сакар... сакыр... такыр... Нимо сайжат уке. Туге гынат, Сакар солык налаш мия гын, Чачи ик пырчат ок сӧрвалтаре, йуэш...

— Кӧргӧ ӱзгар опташ иктаж кӱмыжет уло? — шоктыш Сакарын йӱкшӧ, тунамак мераҥ коваште тӧргалтын кержалте. Чачи, оҥамбачын налын, шулдыран теркым конден пуыш. Сакар, теркым налын, кӧргӧ лукташ тӱгӧ кайыш. Чачи, парсҥгым эрыктен, падрештен, мушкын ямдылен, кӧршӧкыш пыштен шындыш.

Сакар, мераҥым пуртен, пучксден, кӧршӧкыш оптыш. Чачи вӱдым оптале, шинчалым пыштыш, кӧршӧкым коҥгашке шындыш.

— Ме вет тендан веке каяш лекше улына, — Сакар мутым муо.

— Кушко? — ыш умыло Чачи.

— Тендан ялыш... Мый судыш каем, земский начальник ӱжыкта.

— Могай судыш? Молан? — йодеш Чачи, чонжылан изин-кугун чучеш.

— Саде Ужанур марий судыш пуэн, адак Токтар стрелок протоколым возен аман...

— Ужанур марийже молан судыш пуэн?

— Упа тунам тыйын имнетым перымыжлан шкенжым лумыш чумал шуышым-ыс. Тудлан пуэн. Уке гын, молан пуа?

Земский начальникше тыйым судитлен ок шынде гын, йӧра? — колянен йодо Чачи.

— Ынде Левентей кугыза полша гын веле... Адак тыйымат свечыллан шогалташ шоненам ыле, да тый тыште улат улмаш.

— Мыйже тидлан йӧрем мо?

— Тый раш каласет гын, нуно шке тӱшкан толын пижыч манат гын, мый винамат ом лий, маныт.

— Мый пеш шогалам ыле, да завод шолташ пура. Пу ямдылышаш уло, мом ыштыман вара?

— Завод черетдаже кунам шуэш?

— Нылымыште кастене пура.

— Судшо кумышто лиеш. Тугеже ала миен кертат? Утлаш полшет гынже, мый вара пу ямдылашда полшем ыле... Стрелокын протоколжылан тюрьмашкак огыт шынде, ыштат гын, штрафым ыштат.

— Тугеже пеш мием. Ачий теве мом ойла.

Тиде жапыште Яшай ден Левентей кугыза ойлен-ойлен мӧҥгӧ пӧртылыт. Яшай куд нымыштым нумалын, Левентей кугызан кидыштыже пычалже веле. Левентей кугызалан нымыште ок кӱл. Тудо Яшай дене ныл шинча вашлийын мутланаш гына чодрашке каен.

— Мыйын икшывем уке, юмо налын пытарен. Кува ден коктын илена. Погем пеш шуко манат ок лий, но нунылан илаш тӱҥалашышт сита. Эргылыкеш пуртышаш нерген мый Сакарлан шкаланже але ойлен омыл. Тудо тидыж нерген алс ок шинче. Шонымаштем, тудо тидлан тореш ок лий. Ме тудын дене шукертсек келшена. Пычал дене кошташат тудым мый туныктенам. Аваже тудын шоҥго, эре шӱкшӱн ила, Сакарлан ӱдыр налде ок лий. Ала, Яшай шольо, ӱярнялан шотым ыштена ыле?

— Мый, Левентей изай, тыйым пагалем, тый мыланем шойышт от ойло. Чачим марлан пуашыже шкемынат ешем уке. Мыйынат ик ӱдырем деп ик эргым веле вет. Вара паша еҥем проч ок кодыс. Япушем але латкок ияш веле. Чачижат але кугу огыл.

— Паша еҥ уке манын, ӱдырым кучыман огыл, Яшай шольо. Япушет вашке пашалан шуэш, рвезе еҥ кушкеш, коваштыже ургымо огыл. А Сакар гай еҥым шагал муат...

Тыге мутланен, Яшай ден Левентей кугыза смола заводышко толын шуыч. Нунын толмашеш шӱр лачак кӱын шуын. Шӱр кочкаш нылытын шинчыч. Кочмыж годым Сакар судыш каймыже нерген ойлыш, чодраште шыжым лийше пашам умылтарен пуыш. Пу ямдылаш полшаш шонымыжымат каласыш.

— Чачи, тугеже каяшет возеш, пашажат мемнан верчын лийын. Пуым кычал ямдылем, пӱчкын толашыже варат лиеш. Тошто пуна але кок кечылан сита.

Эрлашым кас велеш Чачи Левентей кугыза ден Сакарымым шке декше намиен пуртыш. Яшай вате первый ӧрӧ, вара кузежым-можым умылымекше, кыч-куч веле кояш тӱҥале: уло шӱрашыж дене пучымышым шолтыш. Сакарге, Левентей кугызаге чайым огына йӱ манмыла путырак чот ӧрӧ:

— Кызыт чай йӱдымӧ еҥ уке шонем, ыле, Морко велыште уло, ужат?

— Морко велыштат чай йӱдымӧ кызыт уке. Мемнан пашанаже тугай, пычал дене коштмо годым чай йӱаш ок. йӧрӧ. Чай йӱын могыр лушкыдемеш, —умылтарыш Левентей кугыза.

— Туге гын, аракам йӱда гын веле? Чачи, мий, пел бутылкым налын тол.

— Аракам да мойын ит васартыл, ме уна она ул.

— Уна дечат уна улыда. Яшай ден Чачи тендан нерген эре ойлат. Чачи, оксажым шӧрлыкеш пыштенам.

Чачи арака дек каен колтыш. Япуш пычалым ниялткала.

— Ит туко, шӱшмӧ ала! — аваже шӱрда.

— Шӱшкашыже шӱшмӧ, да лӱяшыже ок лӱйӧ, чыве-нерыштыже пистон уке, кагаз дене веле петырен улына.

— Кугызай, тый маскамат пуштынат мо? — Япунш йодеш.

— Лӱалтын, — кӱчыкын каласыш Левентей кугыза.

— Тыят лӱенат, изай? — Сакар дечынат палынеже Япуш.

— Маскамак але пуштын омыл, пирым иктаж кумытым пуштынам.

Чачи аракам налын тольо, аваже пучымышым кӱмыжыш оптыш.

— Родо-влак, шичса... Теве тышке тол...

Сакар шолтымо мераҥ шылым ӱстембаке луктын опгыш:

— Тидыжым те кочкын ончыза..

— Тиде мо шыл вара?

— Саде лум ӱмбач кудалшет...

— Пий шыл? — коклаш пурыш Япуш. — Кай ушдымо, пийым кӧ кочкеш!.. Мераҥым Морко велне тыге маныт вет?

Левентей кугыза вуйжым муклык ыштыш.

— Ну, родо-влак, тау, — Яшай вате арака чаркам тӱрвешыже тушкалтыш, вара Левентей кугызалан ешарен темыш.

— Чачиланже от пу мо?

— Мый огым, кугызай...

— Ӱдыр еҥ тудо айда марлан каймыж годым йуэш да йӧра, — воштылеш Яшай вате.

— Туге гын, тау лийже! — Левентей кугыза шалт йӱын колтыш. — А-а, пеш мотор улмаш... Чачи, тыгеже, ават ойлымо семын гын, пеш кужунак йӱде ит кошт.

— Каче толеш гын — кает, ок тол гын — корак тупеш шинчын кает мо? — воштылеш Чачи... Ала-кузе Левентей кугыза дене мутланаш Чачилан куштылгын чучеш, Левентей кугыза деч Чачи ок лӱд, шке кочаж дечат сайлан шотла.

— Корак тупеш огыл, тарантасеш, але рогозан тереш шинчын каяш кӱлеш. Тыгай сай ӱдырым, самырык лиям гын, иктыланат ом пу ыле. — Левентей кугыза Сакарлан шинчам пуале.

Чачи тидым тогдайыш, чеверген тӱгӧ лектын кайыш.

Кастене Левентей кугыза земский начальник дек миен тольо. Толмекыже, Япушлан «Маска» йомакым колтыш:

«Ожно ик марий нурым куклен. Куклымашкыже маска лектын.

— Марий, мом ыштет? — маска йодеш.

— Нурым куклем, вара ревым ӱдем. Реве кочкаш пеш тамле.

— Мыйымат ушо.

— Тол.

Маска ден марий нурым куклаш тӱҥалыт. Марий омарта йыр товар дене изиш печка да маскалан каласа.

— Лук!

Маска омартам каткален луктеш. Марий тыгыде оргажым нумалеш, маска шолдыра кашкам кӧсмыра.

Тыге толашен-толашен куклат, вара ревым ӱдат. Реве пеш мотор шочеш. Ревым лукташ тӱҥалыт. Марий маскалан ойла:

— Тый мом налат: вуйжым але вожшым? Марий вуйым пога манмым маска ала-кушеч ожно колын улмаш.

— Мый вуйжым налам, — манеш маска.

— Йӧра, — манеш марий.

Марий ревыжым налеш, маска реве шудыжым вынемышкыже нумалеш.

Марий теле мучко ревым кочкеш, маскан реве шудыжо шыжымак шуын пыта.

Вес шошо шуэш. Марий адак нурым куклаш тӱҥалеш. Маскат, вынем гыч лектын, куклымашке мия.

— Тый мыйым ондалышыч. Ынде мый тыйым шкендым кочкам, — манеш маска.

— Мыйым кочкаш тый але шуат, айда адак куклена, вара тый вожшым налат, мый вуйжым налам, — манеш марий.

Маска келша.

Нурым куклат, шожым удат. Шож Пеш мотор шочын. Тӱредаш жап шуын.

— Ынде мом налат? — манеш марий.

— Ойлымына семын ыштена, ынде мый вожшым налам, а тый вуйжым пал, — манеш маска.

Марий шожын парчажым тӱред налеш, маска вынемышкыже отылым нумал опта.

Марий теле гоч шож киндым кочкеш. Маскан вынемыштыже отыл пыкнен пыта.

Теле эрта. Шошо толеш. Марий адак нурым куклаш тӱҥалеш.

Маска, вынем гычше лектеш, марийын куклымашкыже мня:

— Тый адак мыйым ондалышыч. Ындыже тыным кочка мак.

— Кочкат гын, кочкат огыла, — манеш марий, — мыйын кудыштем имнем ден орвам арам кодеш, тудымат тыланет конден пуэм. Эрла марте колто.

— Йӧра, — манеш маска. — Эрла от кондо гын, кудышкетак миен кочкам.

Марий пеш ойгырен мӧнгыжӧ кая. Корнеш рывыжым вашлиеш.

— Молан тыге ойгырен ошкедет, марий? — рывыж йодеш. — Кузе ом ойгыро, мыйым эрла маска кочкеш.

— Ит ойгыро, — манеш рывыж, — эрла тышке орва дене тол, пеҥгыдырак керемым кондо, мый тыйым утарем. Мыланем агытаным кондо, мый агытаным пеш йӧратем.

Марий тугак ышта. Рывыжлан агытаным конда. Рывыж агыганым кочкеш. Чашкереш шылын шинчеш. Марий орважым куклемсшыже шогалта, куклаш тӱҥалеш. Маска толеш, «ынде тыйым кочкам» — манеш марийлан. Тиде жапыште рывыж шучко йӱк ден кычкыралеш:

— Марий, марий! Молан тиде шӱчан омартажым орвашкет от пыште?

Маска лӱдеш, марийлан ойла:

— Пыштышын кой, пыштышын кой.

Марий маскам кучышын коеш, маска шкак орвашке кӱзен возеш. . Рывыж адак кӱжгырак йӱк дене кычкыра:

— Марий, марий! Молан тиде шӱчан омартатым от пид?

— Пидшын кой, пидшын кой, — манеш маска.

Марий маскам пеҥтыдын пидын шында. Рывыж адак кычкырал колта:

— Марий, марий! Молан тиде шӱчан омартатым от руал.

Руалшын кой, руалшын кон, — манеш маска.

Марий маскам вуй гычак руал шында..Маска колен колта. Рывыж кудал толеш.

— Тидыжым пеле гыч ыштена, — манеш. Марий рывыжымат вуй гычшо руал колта. Рывыжат колен колта.

Марий, рывыжге, маскаге оптен, кудышкыжо толеш. Йомак умбак, мый тембак, катык кӱмыж олымбал йымак! — Тыге кошартыш йомакшым Левентей кугыза.

— Марийже поян улмаш мо, кугызай? — йодо Япуш.

— Молан поян? — ӧрӧ Левентей кугыза.

— Поян еҥ паша ышгымылан ондален тӱла, — мане Япуш.

Левентей кугызан йомакым колтымыж годым Сакар ден Чачи вес тӱрлын йомакленьгг... Нуно пӧртыштӧ огыл, капка ончылно шогеныт...

— Тыйын чодраш пурен каймекет ижс ушешем возо: эх, ораде, молан лӱмжымат, кусыжымат ыжым йод, манын шкаланем ӧпкелышым, — шыман мутлана Чачи.

— Лӱмет йодаш мыйынат шот лийын огыл. Туге гынат, мый тыйым эре шонен иленам. Адакше Левентей кугызай тыйым эре ойла ыле,

— Мыйым мом ойлашыже, мый смола под лукмо деч молым нимомат ыштен ом мошто.

— Смола подымат моштен лукташ кӱлеш...

— Эре мыйым шонаш — Кудашнурышто ӱдыр уке мо?..

— Тый гает уке... Мыйын чонеш пижше уке, — шонымыжым Сакар вигак каласыш.

— Тый ондалет... Пӧръеҥ-влак эре ондалат.

— Тыйым иктаж еҥ ондален мо? — Сакарын йӱкыштыжӧ колянымаш шоктыш.

Чачи Сакарым тура ончале да пелештыш:

— Уке.

— Уке гын, поръеҥ ондалымым кушеч шинчет?

— Кодшо кеҥежым ме ачий дене коктын Лопнурыш Чужган Осып дек кинде кӱсын налаш миен улына ыле. Тый шкат шинчет, Чужган кугыза кинде дек мийшевла-кым кок-кум кече пашам ыштыкта да иже пуа. Ме ачий дене коктын кок кече шияш, терыс кышкаш полшышна. Теве тушто мыланем Сандыр лӱман ик ӱдыр ойлыш, тудым Чужган Макар ондален... Макар мыйымат пеш тура ончен кошто...

— Шӱйжым курлам! — чытен ыш керт Сакар, кычкырал колтыш.

Умбакыже Чачилан ойлаш эрык ыш лий, аваже пӧрт-ончыч кычкырале.

— Чачи, пурышаш! Мом еҥым кылмыктен шогыктет!..

Сакар тыге кылмен йӱдвоштат шога ыле, пӧртышкӧ пурымыжо пырчат ок шу. Чачи, аваже кычкыралмым колын, марла капкажым кычырик почо... Пӧртыштӧ тымык. Левентей кугыза пондашым веле шогалтен, тореш олымбалне тӧшакыште мален кия, Япуш ӱдрамаш пусакыште омым ужеш. Яшай вате чарайолын, ӱштыле пӧрт кӱварым ӱштеш.

— Тулар, уна тышак воч, — Яшай вате Левентей кугыза воктене Сакарлан верым ончыктыш.

Суд сайын эртыш. Сакарлан порубко ыштымыжлан пел теҥге штрафым веле судитлыш. Токтар стрелок Сакарын луй лӱмыжым ужын огыл. Шопкем Сакар клепкылан руыктен. Шопке гыч ур лектын кудалын... Урым лӱяш Сакарын пычал билетше уло. Мӱйжым Токтар шке декше наҥгайыктен... Чодра оролым сусырташ тӧчымыжо нигушечат пале огыл... Сакарым поктышыжла лумышто пӧрдалмыжым Токтар ыш ойло...

Ужанур ял марий-влакат Сакарым винаматыш луктын ышт керт. Тыштыже Сакарлан Чачи полшыш: Сакар винамат огыл, Стапан шке ончычын толын кержалте, ярныше имньым лумышко шӱкалаш тӧчыш, Сакар тудым веле щӱкал колгыш, вара кужу марий куржын тольо... Тудо Сакарым мушкындыш, тудо мушкындымек иже Сакар тудым шуралтыш...

Ужанур ял марий-влак шкак кляузникыш лектыч...

Тыге суд эртымылан Сакар шкат ӧрӧ. Тудын деч ончыч земский начальник еҥым судитлыш: иктыжым — чодра шолыштмылан, весыжым — старостым перымылан. Старостым перымыже тыге лийын: — йорло марий йозакым тулен кертын огыл, садлан тудын пытартыш тунажым торги дене ужалаш туҥалыныт. Йорло марий тунажым шӱкшӧ вуташкыже петырен да нигомат чак ок намие. Староста ден лувуй виешак лукташ тӱҥалыныт. Йорло марий старостым тоя дене перен. Тыге староста ойла. Йорло марий вес семын ойла: староста тудым шкенжым чот кырен, йорло марий мучышташ тӧчышыжла веле старостым шӱалын, староста вуйжо дене янк воктен пернен. Йорло марийым земский начальник ият пелылан каземагыш петыраш судитлыш... Тидым колмекыже, Сакарын кидше-йолжат чытыраш тӱҥале... Чодра шолыштшыжо-пунчо пырня дене кучалтын. Пырняжат чапле огыл,, укшан пӱнчҥ вуй веле. Мантале пазарыште тыгай пырнялан тенте деч коч огытат пу. Марийлан земский начальник. куд теҥге штрафым тӱлыкташ судитлыш. Марийын шинча гычше тунамак, йыр-йыр койын, шинчавӱдшӧ йоген лектыҥ Сакарын чонжылан кочын чучо.

— Захар Ефремов здесь? — йодо земский начальник.

— Здесь, — Сакар йӱкым пуьш.

— Иди сюда!

— Мий, ӱстел дек кай, Левентей кугыза Сакарым ончыко покта.

Сакар земский начальник ончыко миен шогале. Земский начальник чал ӧршан, чалемаш тӱҥалше ӱпан, вургемже йылгыжше полдышан. Оҥыштыжо йылгыжше ший-аршаш гае кеча. Аршаш мучаштыже кугу теҥге уло. Теҥештыже орел кайык шулдыржым шаралтен. Ӱстелже ужар сукна дене леведме. Ӱстел шеҥгелне земский начальникын шинчыме пӱкенже. Пӱкен кӱкшӧ эҥертышан. Ӱстембалне тӱрлӧ кагаз, кӱжгӧ книга кия. Земский начальник шкеже шыдын ончышыла коеш. Сакар нигунамат нимогай судышкат коштын огыл, нимогай начальство денат_ але марте тыге вашлиеден огыл... Пӧрт кӧргыжат вес тӱрлӧ — пырдыжлаште шыдын ончышо кугыжан портрет-влак кечат. Чонлан шучкын веле чучеш. Сакар чодраште маскам кок йолтошкалтыш коклаш вашлиеш гын, тыге ок чытыре ыле. Можо тыге Сакарын йол йыжыҥжым чытырыкта? — ончылныжо маска огыл, айдеме шинчас.

— Ну, какое у тебя будет ходатайство? — йодо земский начальник.

Сакар нимомат ыш умыло, шеҥгекше ончале.

— Ты меня понимаешь?

— Он русским плока калякыт, — шоктыш шеҥгечын Левентей кугызан йӱкшӧ.

— Сергей Степанович, переведите, — мане земский начальник кугу тиякын полышкалышыжлан. — По этому делу вы будете переводчиком. Сергей Степанович манме еҥ Сакарлан земский началыникын йодмым умылтарыш.

— Мый свечылым конденам. Тудо чыла ужын, — мане Сакар.

Земский начальник Чачим свидетельлан шогалташ лиеш мане.

Сакарын утлымыжлан Левентей кугыза пеш куанен. Утларакше шке шотым мумыжлан йывыртен. Теҥгече кастене земский начальник дек пурен ом мутлане ыле гын, земский начальник Сакарым судитлыде ок код ыле, шона Левентей кугыза...

7

Ольга Павловнан ӱжмыжо почеш Григорий Петрович кастене Зверевмыт дек кайыш. Григорий Петровичым Маша почын пуртыш.

— Барышня шке комнатыштыже, барыня — столовыйышто, барин кана, — мане.

Григорий Петрович столовыйышко пурыш. Ольга Павловна Матвей Николаевичын чулкажым штопасн шинча.

— Поро кас лийже, Ольга Павловна.

— Поро кас лийже, Григорий Петрович. Шич. — Ольга Павловна воктенсе пукеныш ончыктыш.

— Извинитлыза, Ольга Павловна, мый тунам йоҥылыш ойлыштынам. Проститлыза.

— Мый ӱшанем, тыйын осал шонымет лийын огыл, тый так, нимом шоныде ойлен колтенат... Ну, ынде тидын нерген огына ойло... Тиде кечылаште тый мом ыштышыч?

— Мемнан паша неле, Ольга Павловна, — Григорий Петрович пӱкеныш шинче, — кечывалым туныктет, кастене тетрадьым тӧрлатылат, эрласе уроклан ямдылалтат, малаш вочмо деч ончыч иктажым лудат, — кече эрта.

— Григории Петрович, каласе, икшыве-влакым туныкташ пеш йӧсӧ?

— Каньыле паша кушто уло, Ольга Павловна? Мый шонымаштем, ӧрдыж гыч ончен шогет гын, еҥ паша веле-куштылгын чучеш. Теве тый чулкам штопает. Мый ончен шинчем. Мыланем Тиде паша пеш куштылгын чучеш, а кидышкем кучыкто, тыйып семынет келыштарен пырчат ом керт.

— Ну, чулка штопаяшыже йӧсӧ огыл, моло шотыштыжо тый чыным ойлет: кернакак, кеч-кӧат еҥ пашам веле кушылгылан шотла, шкенжыным эре неле манеш. Ну, икшывым туныкташ, мый шонымаштем, эн нелыже. Тамара кас марте туныктет да вуй коршташ тӱҥалеш манеш.

— Авий, мом тый ойлыштат? Григорий Петрович мыйым нежснкылан шотлаш тӱҥалеш.

Тамара омсаште шога, Ӱпшо локон дене, локон дене вачышкыже вола. Платьыже пыл гай ош тӱсан, чылт сакчыла коеш.

— Поро кас лийже, Григорий Петрович! Авайлан ит ӱшане, тудо шке гыч шонеп ойла. Мый тудлан нимомат тугайым ойлен омыл... Григорий Петрович, тый от шинче, тений Чарлаште учитель-влаклан курс лиеш але уке?

— Наверное, лиеш. Кодшо кеҥежым чылажак миен огытыл. Например, мыят миен омыл.

— Тений лиеш гын, кает мо?

— Каяш логалеш... Колышт ончаш кӱлеш, кузе ойлат кызытсе методист-влак. Адак тушко чумыр уезд гыч учитель-влак погынат, нуно кузе илат, кузе туныктат, палаш интересно.

— Григорий Петрович, мый инснекторлан письмам возенам, курс лиеш гын, мыланемат мияш лиеш мо? — манын йодынам. Айда мыйын комнатышкем, тыланет лудын ончыктем...Авий, чай шумек мемнам кычкыралыктет.

Тамара шке комнатышкыже Григорий Петровичым вӱден кайыш. Тамаран комнатше кугу огыл, но пеш келыштарен сылнештарыме; кӱвар кумдыкеш ковер, пырдыж воктен аҥысыр кровать шога. Кроватыше никель ӱмбалан. Кровать кутышеш, пырдыжым петырен, вес ковер сакыме. Ик пырдыжыште акварель дене возымо чодра сӱрет, вес пырдыжыште, изи диван ӱмбалне, Тамаран шкенжын портретше кеча. Кумшо пырдыж воктенже изи ӱстел шога, тушто духи, пудра да ӱдырлан кӱлшӧ тылеч моло арвер-влак улыт.

Григорий Петрович диванеш шинче, Тамара воктенже пызныш, Григорий Петровичын пылышыжым кӱраш тӱҥале. Григорий Петрович Тамаран кидшым руалтен кучыш, пеҥтыдын кормыжтале.

— Ончо шинчашкем, — Тамара Григорий Петровичым тура онча. Ынде тыланет вожылмаш огыл? Ну, каласе, пырчат ок вожыл?

— Молан вожылашыже?

— Кунамсек тый мыйым орландарышыч? Кузс орландарышым? Молан лӱмын ӱжмешкем ыжыч тол?

— Ну, Тамара, тый шкат умылст, мыланем толаш келша ыле мо?

— Мый тыланет сырем гын, келша ыле, а тыланет мыланем сыраш нимогай причинат уке.

Григорий Петрович ваштарешыже нимомат нелештен ыш шукто, омса почылто. Маша каласыш:

— Самовар ӱстембалие. Барин кынелын. Барыня тендам столовыйыш ужеш.

Столовыныш пурымо годым Матвей Николаевич ӱстел воктене папиросым шупшын шинча ыле. Григорий Петрович, винаматан тӱсым ыштен, пелештыш:

— Матвей Николаевич, мый шкат ом шинче, кузе тунам тугай окмак мутым ойлыштынам, Извинитлаш йодам... Тыланет таум ыштем, тый...

Умбакыже каласаш Матвей Николаевич эрыкым ыш пу, умша гычше пфуу шоктыктен, гамака шикшым луктын колтыш да мане:

— Ну, ну, йӧра... Мо эртен каен гын, эртен каен. Ончыкыжо мемнан коклаште тыгай кӱлдымаш паша ок лий, шонем. Шич, Григорий Петрович. Григорий Петрович шинче. Ваштарешыже Тамара шинче.

— Ну, Григорий Петрович, мый у уверым тыланет каласем. Вес рушарнян маскам пушташ каена, — торжественно каласыш Матвей Николаевич. Тамара ден Ольга Павловна иканаште ӧрын ончал колтышт.

— Матя! — Ольга Павловна ӧрдыж еҥ уке годым марийжым эре тыге манеш. — Матя! Кунам тый маска вынемжым муынат?

— Водно ик кугыза голын каласыш. Маска вынемым шыжымак муынам, манеш.

— Ала тудо ондала?

— Уке, тудо ок ондале. Мыйым ондалаш йӧсӧ. Мый кӧ настоящий сонарзе, кӧ аферист — иканаште палем... Так значит, Григорий Петрович, каена... Пычалетым ачален ямдыле.

Тыгай мутлан Григорий Петрович вашмутым пуаш чылг ӧрӧ: маска лӱяш огыл, тудын ур лӱймӧ пычалжат уке, лӱенжат ок мошто. Туге гынат, Григорий Петрович чыным каласаш вожыльо.

Мыйын пычалем, мастер дек наҥганыде, ачалаш ок лий, — шойышто Григорий Петрович. Шӱргыжлан шокшын чучо.

— Папа, мыланемат мияш лиеш? — Тамаран йӱкшӧ шоктыш. Мом ойлет! — ӧрын пелештен колтыш Ольга Павловна. — Ӱдыр икшыве сонарыш кӧ коштеш!?

— Мый! — кучыкын пучкӧ Тамара.

— Чодраште оргажеш почет пижеш, — воштылеш Матвей Николаевич. — Адак тошто пычалем Григорий Петровичлан пуашем верештеш. Тудын шкенжын пужлен. Мастерын койышыжым мый шинчем, вашке кӱлеш манын пуэт гын, тудо пушо кужун мутая.

— Ну, пычал уке гын, мый так каем, ончаш... Поч нижеш манат гын, мый сонарзе костюмым чием. Мый урла писын куржтал кертам, — моктана Тамара.

— Озаҥ гыч Аркадий Анемподистович толеш. Телефон дене мутланышна... Адак Константин Ильичым налына.

— Тугеже кайде ом код! — Тамара ӱшаненак каласыш.

— Тамара кая гын, мыланем нигузе кодаш ок лий. Мый пӧръеҥ улам, — шоналтыш Григорий Петрович...

8

Левентей кугыза смола пуым руэн коштмыж годымак маска вынемым муын. Тунамак шонен пыштен: иктаж бариным кондаш «Усола Маска Сергей эре туге ышта: маска вынемым муэш, вара Озаҥ олашке. кая. Тушеч барин-влак толыт. Сергейым пукшат, йӱкшат, тройка дене кудалыштыктат» маныт. Левентей кугызат Озаҥыш каяш шонен. Миенат коштын, только шотым муын огыл. Палымыже уке улмаш. Озаҥыште шотым муын огыл гын, Левентей кугыза колын: Аркамбал земский начальник пеш тале сонарзс, маныт. Теве туддек каен ончышаш, — шонен пыштен... Лачак тунам Сакарлан судыш каяш повестка толын. Аркамбал земский начальник повесткыжым колтен. Сандене Левентей кугыза Сакар дене пырля Аркамбаке ошкылын. Палемден кодымо маска вынемжым кайшыжла Сакарлан ончыктен: «Земский начальниклан, маска вынем уло, тыланет ончыктена, манам гын, тыйым тудо ок судитле», — - Лепентей кугыза Сакарлан ӱшандарен.

Кернак, Левентей кугызан увержылан земский начальник пеш куаныш. Вес рушарнян Кужу куп денысс смола заводыш мияш лийын кодо. Левентей кугызат шке могыржым земский начальникым ӱшандарыш: тудын миймашеш чыла ямде лиеш.

Суд деч вара Сакар ден Чачи Кужу куп дек смола заводышко кайышт. Левентей кугыза вич кечылан шке декше Кудашнурыш ошкыльо. Заводышко шуматкечын эрдене мияш лие.

Сакар вич кече годым Яшайлан пу руаш, шупшыкташ полшыш... Тиде вич кече Чачи дене пырля илыме, паша ыштымс Сакарын ончыл корныжым рашемдыш. Яшаят Сакарым йӧратыш: Сакар пашалан тале. Левентей кугыза арам темлен огыл улмаш. Чачим гын, ойлыманат огыл: тудо уло чонжо дене Сакарым йӧратыш...

Шуматкечын эрден эрак Левентей кугыза толын шуо. Тольо да вигак чодрашке кайыш. Пеленже Сакарымат наҥгайыш... Кастсне, рӱмбалгымеке иже мӧҥгӧ толеве.

— Ну, Сакар, таче ондакырак малаш возына. Эрдене эрак кынелаш кӱлеш, — мане да Левентей кугыза, кугу трупкажым пижыктен, тореш олымбаке, пырдыж воктелан, кугыргсн возо. Ятыр марте чылымжым поккен, ала-мом шонен кийыш, вара мален колтыш. Сакарын омо нигузеат ок тол. Сакар эрласе маска нерген шона. Барин-влак лӱяш пеш мастар улыт мо? Пычалышт могай гын? Левентей кугызан ойлымо гыч нунын пычалышт шӱдӧ геҥтеаш да мойын...

Чачи шке семынже мален ок керт... Эрла маска пушташ барин-влак толыт... Кумышто тудо Сакар ден Левентей кугызам намиен кодаш кая. Сакарын аважым ужеш... Кеҥежым, сӱрем годым, Сакар ден Левентей кугыза тарантасым кычкен толыт... Сакарын аваже Чачинат аваже лиеш. Тудын аважым Сакар «авай» манаш тӱҥалеш... Кызыт миймыж годым Сакарым Чачин аваже «тулар» манын ойлыш, вара «веҥе» манын ойлаш тӱҥалеш... Умбакыже Чачи Макарым шоналта да, Чачин шӱмжылан кызытат йӧсын чучеш. Тунам Сандыр миен ок шу гын, очыни, Макар Чачимат Сандырым мыскылыме семын мыскыла ыле... Тунам, шийын пытымек, Сандыр Чачим шке декше наҥгайыш. Кылат ончылно шуко мутланен кийышт. Сандыр тунам Чачилан чыла ойлыш.

Ӱмаште уярня годым Чужган кугыза Сандырым вольык ончаш, вӱд нумалаш мияш шуден. Шешке-влак уналыкеш кайынешт, манын. Сандыр миен. Иктаж кумыр гынат асу, кеч иктаж шӧр налаш йӧра, шонен. Чужганын вольык шуко, вӱдат ятыр кулеш, пукшашат жап кӱлеш. Кас марте Сандыр чылт ноен пытен. Кастене, нойыметлан манын, Чужган ик изи чукыр аракам йӱктен. Подылмеке, Сандырын йыжыҥже йӧршеш каен. Сандыр комака шеҥгек пурен возын да мален колтен. Ала шуко лийын, ала шагал, тудым Сандыр ок шинче, помыжалт кая, тудым ала-кӧ ӧндал кучен... Тыге тудо Макар деч мучыштеч кертын огыл... Ик тылзе эртен, Сандырын улыл вургемже яндарак лийын.

Могай янлык Чужган Макар!.. А теве Сакар пырчат туган огыл: вич йӱд йыгыре возын малыме гаяк илышт гынат, Чачи ожно могай ыле, тугаяк яндар ӱдыр...

— Мый але Макарлан ушым пуртем, — мане тунам Сандыр.

— Мом ыштет? — манын йодмылан «Мый шотым муам» веле мане, молым ыш ойло.

Земский начальник ден унаже, становой пристав, Константин Ильич, смола заводышко кум пар имне дене кудал тольыч. Сонарзе коклаште Григорий Петрович ден Тамарам ужын, Чачи чылт ӧрӧ: Тамара пӧръеҥла чиен, изи пычалым кучен, тулуп лоҥга гыч лектын, тер гыч волыш.

— Григорий Петрович, теве мыланем йолташ! — Чачим ончыктен, Тамара пелештыш.

Чачи рушла изиш мошта гынат, Тамаран ойлымыжым ыш умыло. Сандене, тупуй савырнен, омашыш пурен кайыш. «Земский начальникын ӱдыржат пычал дене лӱлтын мошта, ужат», — шоналтыш...

Имньыштым заводеш кодышт да сонарзе-влак кочде-йӱде вигак чодрашке кайышт. Пеленышт ямшык-влакымат нальыч. Иктым гына имне ончаш кодышт. Каймышт годым кечывал торак огыл ыле.

Рӱмбалгыме годым ямшик-влак куржын тольыч. Имньым кычкен кудальыч. Ик пел шагат гыч сонарзе-влак тольыч. Ик терыште, тер тич, — маска кия. Земский начальник ден унаже смола завод омашышке. пурен ончальыч да мӧнтӧ лектыч. Омаш деч ӧрдыжышто кум ладыра кож йыгыре шога. Кож деч изиш ӧрдыжеш тулым олташ шӱдышт, Яшайлан пулан. Тӱлаш лийыч... Тул ылыжмеке, кож йымалан шудым шарыктышт, шудо ӱмбаке тулупым, коверым оптышт. Чачилан ик кугу кӧршӧк шокшо вӱдым ырыктыктышт. Тул йыр шинчыч.

Кас тымык, йырваш — чодра. Сандене шикш нигуш ок тайныл, меҥгыла туран кӱшкӧ куза. Сакар ден Левентей кугызамат йыгыре шындышт. Первыйже Левентей кугыза ыш шич:

— Ме, барин, шогена, — мане.

— Чодраште нимогай баринат уке, чыланат икгаяк сонарзе улына, — мане земский начальник. — Шич!

— Шичса! — верым ончыктыш становой пристав. Тамара Григорий Петрович ден Сакар коклаште шинча... Когыньыштымат ӧрын онча...

Маска вашке ыш лек. Ола гыч толшо унан пийже пеш удырен-удырен оптыш гынат, маска ыш тарване. Вара Сакар кужу вара дене пурыш. Тунам иже лекте... Сакар ӧрдыжкӧ тӧршталтыш. Маска вигак оласе уна ваштареш кайыш. Оласе уна лӱен колтыш. Ала вашкымыж дене, ала кидше чытырналтын, только пуля маскалан логалын огыл. Тиде жапыште маска дек пий кудал мийыш. Маска пийым солалтыш, пий Григории Петрович могырыш кудале. Маска — пий почеш. Кок йола шогале, Григорий Петрович аптраныш. Кидешыже пычалым кучен, тудо але первый лектын. Ом логалте гын, пытара, — шоналтыш, — но мо лиеш, лиеш — лӱйшаш... Маска вуйым ончен, пычалжым шуялтыш, шинчажым кумалтен, лӱен колтыш... Григорий Петровичын пычалже денак иканаште вес пычал пудеште. Тудыжо Сакарын ыле. Но тудым иктат ужын огыл. Чыланат Григорий Петровичым онченыт. Григорий Петровичын музыкылан тунемше пылышыж гына шиже; тудын пычалже деч чырык секунд вара вес пычал пудеште. Григорий Петровичын шинчажым почын ончалме годым Сакар тупуй шога ыле. Маска, еҥ шӱкалмыла, шенгек чакналтыш, шӱртнен йӧрльӧ. Пуля маскан вуйышкыжо логалын... Матвей Николаевич арака стопкым нолтале:

— Эн мастар лӱйшӧ верч йӱына!

— Ура-а! — кычкырале Константин Ильич.

Чыланат Григорий Петровичым ончал колтышт. Григорий Петрович нимом ышташат ӧрын... Шинчажым кумык ыштен, аракам подыл колтыш.

— Ур-ра! — кычкырале Матвей Николаевич.

Арака вуйышкышт кайыш. Ола гыч толшо уна первый Григориий Пстровичлаи сырымыла койын шинчыш да, вуйыш каймекше, пореште.

— Кужу ӱмыран лийже, тура логалтен лӱйшӧ! — манын ик стакан аракам йӱын колтыш.

Григорий Петровичынат вуйышкыжо каен, ик кидше дене вожылде Тамарам ӧндал кучен, вес кидше дене арака стопкым нӧлталын, ойла:

— Таче мый маскам пуштым... Только тудым мый пуштын омыл, коллектив пуштын... Мый, пагалыме Аркадий Анемподистович, маска коваштым тыланет пӧлеклаш йӱкем пуэм. Матвей Николаевич, тый тидлан ваштареш от лий?

— Григорий Петрович, тый благородный еҥ улат. Мыйын ӱпем чалемын, а тыйын але ӧрышетат сайын кушкын шуын огыл... Туге гынат, мый тыйым пагалем. Марий от лий ыле гын, мый тыланет нимом нелештыде Тамарам пуэм ыле.

— Проч! Ок кул! — Григорий Петрович Тамарам шӱкал колтыш. Тамара Сакарын ончыко миен возо. Григорий Петрович, Римысе трибунла кидшым кӱшкӧ нӧлтен, каласыш:

— Мый марий улам, мый чынак марий улам. Мыланем дворянин ӱдыр ок кӱл. Мый уна гиде пычкемыш ӱдырым налам! — Чачим ончыктен кычкырале.

— Григорий Петрович, Гриша! — Тамара, кынелын, Григорий Петровичын кидшым шке декше шупшеш. — Гриша, тудын ойжо нимоланат ок йӧрӧ, мый шкаланем шке оза улам...

— Григорий Петрович, тый молан сырышыч? — ӧрын йодеш Матвей Николаевич. — Мый тыланет мом тугайым осалым ойлышым? Ом умыло, — манын аракам темен, шалт йӱын колтыш.

Ола гыч толшо уна мурым лукто. Матвей Николаевич полшаш тӱҥале. Тамара Григорий Петровичым сӧрастарыш. Йӱд тымыкым тарватен, муро шергылташ тӱҥале:

Сонар пешак сае. Кӧ тушко ок кае,

Ту еҥ окмак гае ок пале нимом.

Той пуч пуалта гын, ур пий опталта гын,

Кӧн чонжо чыта гын пычал кучыде?

Йӧрата ма ир шордо, йӱкла ма ир кеде,

Лӱя пычалнаже ик семын тура.

Кас кече волмеке, тул йыр ме шичмеке,

Кожла шергылтеш дыр мемнан мурна ден:

Тра-ла-ла-ла-ла, тра-ла-ла-ла-ла,

Тра-ла-ла-ла-ла, тра-ла-ла-ла-ла!..

У кече лектеш гын, тул олмым ужеш гын,

Тунам поктена дыр ме янлык тӱшкам...

А кече нӧлтмеке, тӱня помыжалтмске,

Куплаште, кожлаште пычал мӱгыра.

Йорта ма ир шордо, йӱкла ма ир кеде,

Лӱя пычалнаже ик семын тура.

Кас кече волмеке, у тул олтымеке

Кожла шергылтеш дыр мемнан мурна ден:

Тра-ла-ла-ла-ла, тра-ла-ла-ла-ла!..

Заводышто пашам ыштыше-влак омаш ончылан погынен шогалыныт. Барин-влакым ончат. «Эй, томаша, могай кочкыш, могай йӱыш тӱняште уке гын?!

Только мыланна кукшо кинде ден пареҥге деч моло ок логал», — ушышт дене шонат.

— Становойжо могай чарга йӱк дене мура, — мане Яшай.

— Земский кӱжгӧ йӱк дене колта.

— Ну эн сылныже учитель келыштара.

— Йӱмышт годым нунат мурат улмаш, — тогдайыш ик марий. — Тыге шогаш ок йӧрӧ, под лукташ кӱлеш, — увертарыш вес марий.

Тидым колын, Сакар кынел шогале. Тудлан Тамаран, пеш туран ончымыжо ыш келше. Тамаран шипчаже Сакарын шинчажым лӱен онча. Сакар туге тура ончен ок сеҥе. Тамаран тыгай койышыжо Чачиланат ыш келше. Молан тудо Сакарым тыге онча?

Сакарын кынел шогалмекыже, Тамара йодо:

— Тый кушко?

— Под лукташ, — шуялтыш Сакар.

— Под лукмым мый нигунамат ужын омыл, — мане Тамара, Сакар почеш кынел шогале.

— Тый кушко? — йодо Григорий Петрович.

— Под лукмым ончаш, — ӱшандарыш Тамара.

— Нимогай интересат уке.

— Тыланет уке, а мыланем уло.

— Туге гын, тек ончо! — Григорий Петрович стака-яешыже тичак портвейным темыш.

Тамаран Сакар почеш каймыже Чачин чонжым утларак пудратыш. «Мом тудо Сакар почет коштеш», — шоналтыш. Чачи очаг ӱмбак кӱзен кайыш, тушеч кычкырале:

— Сакар, тол тышке!

Чачин йӱкыштыжо Тамара колянымашым кольо:

«Орадет ушкала, тудым изиш орландарышаш», — шоналтыш, очаг ӱмбак кӱзаш тӱҥалше Сакарым кидпуян гыч руалтен кучыш. Сакар ӧрын ончале, но кидшым шупшын налаш аптыраныш. Тидым ужын, Чачи омашыш куржын колтыш...

Под шындаш тӱҥалмеке Тамара, Сакарым коден, сонарзе тӱшкашке мийыш. Тушто Григорий Петрович ден Озаҥ гыч толшо уна ӧндалалт шичат. Матвей Николаевич кугу йӱкшӧ дене мура:

Гай да тройка! Снег пушистый,

Ночь морозная кругом!

Светит месяц серебристый,

Едет парочка вдвоем!..

Сакар омашышке пурыш, Чачи угылышто шортын кия. Сакар йӧршеш аптыраныш:

— Чачи, мо лийынат?

Чачи нимомат ок пелеште...

Левентей кугыза омашыш толын пурыш: «Коло вич — теҥгем пуыш!» — манын, Сакарлан у кагаз оксам ончыктыш...

Мӧҥгеш:← Икымше йыжыҥ | Умбакыже: Кумшо йыжыҥ →