8
Сабырсызланып көткән унбишенче апрель җитте.
Бүген хөкем йортында Зөләйханы үтерү эше карала, күрик, ни булыр?!
Вакытның бик иртә булуына да карамастан, таң белән үк, хөкем йорты янында төрле җенес, төрле милләттән бик күп халык җыелган иде. Татарлар һәм руслар, ирләр һәм хатын-кызлар... Татарлар гел сәүдәгәр халкыннан гына булмыйча, араларында нәфис яки зәгыйфь чырайлы, сары яки нурлы йөзле япь-яшь адәмнәр дә бар иде. Болары-укучылар, мәдрәсә шәкертләре иде. Шулай ук руслар арасында да төрле-төрле халык: офицерлар, студентлар, адвокатлар һәм төрле катлау сәүдәгәрләр күзгә ташлана иде. (...)
Ниһаять, кешеләр җыела башлаудан берничә сәгатьләр вакыт үткәч, ишекләр ачылып, зарыккан халык, бер-берсен баса-кыса, этешә-төртешә, хөкем йорты эченә су кебек агылып керә башлады. Алдан кергәннәр биек мәхкәмә7 залындагы агач эскәмияләрнең алгы сафларыннан урын алу бәхетенә ирештеләр. Соңрак кергәннәр – арттагы эскәмияләргә утырыштылар. Бераздан барлык эскәмияләр тыгызланып утырган кешеләр белән тулды. Эскәмияләрдән урын ала алмый калганнар, дүртәр-бишәр кешеле төркемнәргә бүленеп, саф араларындагы буш урыннарга бастылар. Залга җыелган халык арасында, әлбәттә, Әхмәди бай белән Нигъмәтулла әфәнде дә бар иде.
Менә бер-бер артлы присяжный заседательләр – антлы утырышчылар килә башлады. Хөкем эшләре приставы, секретарь-сәркәтиб ярдәмчесе дә күренде. Соңгысы хөкем барышында кирәк булачак кәгазьләрне тәртип белән өстәл өстенә тезеп куйды.
Җыелган халык сабырсыз бер халәттә утырыш башланганны көтә иде. Кайберәүләр, эш юктан эш булсын дигәндәй, үз белгәненчә Муса әфәндене хөкем итә. Гомум тавыш эчендә һәр кешенең дә ни әйткәнен ачык ишетеп булмый. Әнә алдагы эскәмияләрнең берсендә бер бай белән бер шәкерт янәшә утырганнар да үзара әңгәмә корып җибәргәннәр.
Шәкерт байга:
– Галиәхмәт абзый, инде хөкем тиз башланыр, әнә ахун хәзрәтләре дә килде,-диде. (...)
– Кайда, кайда ахун хәзрәтләре?
– Әнә! – дип, шәкерт икенче бүлмәнең ачык ишегенә таба кулы белән ишарә ясады.
Галиәхмәт бай, ачык ишек аша икенче бүлмәдәге ахун хәзрәтләрен күреп:
– Әйе, ул! Болай булгач, тиз башланыр, – диде.
Бераздан ахун хәзрәт залга чыгып, махсус үзе өчен хәзерләнгән кәнәфигә барып утырды. Ахун хәзрәтләрен залдагы бөтен мөселман җәмәгате аягүрә басып, олылап каршылады һәм үр үз урынына барып утырганга кадәр шулай аяк өсте торды. Ахун хәзрәт кергәнче урын таба алмыйча, урынлы кешеләргә көнләшүле күз карашы ташлап, аптырап басып торган берничә мөселман, ахун хәзрәтне олылап каршылагандагы гомум хәрәкәттән файдаланып, кысыла-тыгызлана, эскәмиядән үзләренә урын алып өлгерделәр.
Ахун хәзрәтләренең өстендә яшел чапан, башында биек ак чалма, үзе озын буйлы, какча гәүдәле, зур ак сакаллы, яше җитмешләргә җиткән мәһабәт һәм кыю карашлы бер карт иде. Залга җыелган бар халык – мөселманнары да, руслары да – ахун хәзрәтнең нурлы йөзеннән күзләрен алмый карап тордылар. (...)
Янә ярты сәгатьләп вакыт үтте. Антлы утырышчылар, һәммәсе җыелып бетеп, урыннарына утырдылар. Халыкның зарыгып-тилмереп көткән минутлары җитте. Хөкем эшләре приставы:
– Җәмәгать, торып басыгыз! Суд килә!-дип боерды.
Халык, бердәм кубып, аягүрә басты. Көмеш якалы хакимнәр-судьялар керде. Алар озын өстәл янына барып утырышкач, залдагы кешеләр дә үз урыннарына иңделәр.
Шуннан соң антлы утырышчыларны сайлау башланды. Бу сайлау беткәч, араларыннан берсен старшина иттеләр. Мөселман шәһитләр белән антлы утырышчыларны ахун хәзрәт ант кылдырды. Рус булганнарын батюшка-поп ант иттерде.
Ниһаять, баш хаким-рәис, хөкем эшләре приставына карап:
– Үтерүдә гаепләнүчене алып керегез!-дип боерды. Пристав шундук залдан чыгып китте. Бер-ике минуттан ишек яңадан ачылды, һәм хөкем залына әүвәл – пристав, аның артыннан мылтыклы ике солдат арасында Муса Салихов килеп керде. Муса әфәнде гаепләнүчеләр эскәмиясенә барып утырды, аның як-ягына, мылтыкларын тотып, әлеге ике солдат сакка басты.
Хөкем башланды. Хаким-рәис, Муса Салиховка мөрәҗәгать итеп:
– Зөләйха исемле хатынны үтерүдә үзегезне гаепле саныйсызмы? – дип сорады
Муса әфәнде, урыныннан торып, көр тавыш белән:
– Юк, мин үтерүче түгел! – дип җавап бирде.
Шуннан соң суд-хөкем сәркәтибе торып басты һәм борыны өстендәге күзлеген җайлабрак куйды да Зөләйханы үтерүдә гаепләнгән Муса Салиховның җинаять эше-гамәле язылган кәгазьне укырга кереште. (...)
Шәһитләрдән сорау алу башланды. Беренче булып швейцар җавап бирде. Ул Муса әфәнденең кич сәгать сигездә мәрхүмә Зөләйха белән бергә мөсафирханәгә килүен һәм төнге сәгать уникедә кире кайтып китүен сөйләде. Киткән чакта үзенә өч сум чәйлек бирүен дә әйтте.
Зөләйханың үле гәүдәсен беренче булып күргән хадимә-хезмәтче хатын да үзенең белгәннәрен түкми-чәчми сөйләп бирде.
Судка мөсафирханә хуҗасы Габдуллин да шаһит буларак чакырылган иде.
Нәүбәт Габденнәсыр әфәндегә җитте.
– Сез бу эштә ниләр беләсез?-дип сорады аңардан хөкем рәисе.
Габденнәсыр әфәнде аз гына уйланып торганнан соң:
– Зөләйха үтерелгән көнне Муса әфәнде кич сәгать сигездә минем номерга килеп, төнге уникедә өенә кайтып китте. Мин шуннан башканы белмим, – диде.
Господин прокурор, утырган җиреннән торып һәм хөкем рәисенә таба йөзе белән борылып:
– Мин шәһиттән сорар идем: ул Муса Салиховның нәкъ кич сигез сәгатьтә килеп, уникедә кайтып китүен ничек шулай төгәл истә калдырды икәң? Бәлки, Муса Салихов кич җиделәрдә килеп, сәгать унберләрдә үк кайтып киткәндер? – дип үзенең шиген белдерде.
Прокурорның соравына каршы Габденнәсыр әфәнде:
– Господин прокурор! Мондый сорау сезнең тарафтан урынлы түгел. Онытмаган булсагыз, мин ярты сәгать элек кенә бу эш хакында дөресен сөйләргә ант иттем. Мин ялганчы түгел!-диде һәм бу җавабы белән адвокат господин Андреевны тәмам куандырып җибәрде.
Шуннан соң хөкемгә рәислек итүче мәрхүмә Зөләйха яшәгән номерның ике катлы тәрәзәсе арасыннан табылган сурәт мәсьәләсенә күчте. Бу ерткаланган сурәт-рәсемнең Муса әфәнде сурәте икәнлеген язган идек инде. Господин Андреев, хөкем рәисеннән рөхсәт алып, Габденнәсыр әфәндегә мондый сорау бирде:
– Сез Зөләйха үтерелгән номерда торган идегезме?
– Әйе, торган идем, – диде Габденнәсыр.
– Кайчан, күптәнме?
– Мин анда мәрхүмә Зөләйха килгәнгә кадәр бер-ике атна элегрәк тордым.
– Әйтегез әле, сез ул номерда торган вакытта гаепләнүче Салиховның нинди дә булса сурәтен ерткалап, номер тәрәзәсенең кече капусы-форточкасы аша урамга ташларга теләмәдегезме? Уйлагыз әле, хәтерегезгә төшмәсме?
Габденнәсыр әфәнде хөкем рәисенә таба йөзен борды:
– Господин председатель! Господин адвокат миннән сорый: мин Муса Салиховның сурәтен ерткалап, номер тәрәзәсе капусыннан – форточкасыннан урамга ташларга теләмәдемме? дип. Белдерәмен: мин андый вак нәрсәләрне бу кадәр вакыт хәтеремдә саклый алмыйм.
Шаһит Габденнәсырдан сорау алу тәмам булгач, судьялар, тәнәфес ясап, ашарга-эчәргә чыгып киттеләр.
Бер ярты сәгатьләп вакыт үткәч, судья-хакимнәр кереп, әүвәлге урыннарына барып утырдылар. Зал тынып калды. Шул тынлыкта прокурор, урыныннан торып, рәислек итүчегә:
– Минем номерлар хуҗасы господин Габдуллинга соравым бар,-диде.
Хаким-рәис мөсафирханә хуҗасы Габдуллинны чакыртты. Ул кергәч, прокурор болай дип сорау башлады:
– Господин Габдуллин! Сез бу эштә шаһит сыйфатында катнашкан Габденнәсыр Хәбибуллинны беләсезме?
– Беләм, бик яхшы беләмен, – диде Габдуллин. – Ул минем мөсафирханәдә инде күптәннән бирле тора.
– Яхшы. Алайса уйлап карагыз әле, бәлки исегезгә төшәр: мөсафирә Зөләйха үтерелгән кичтә Габденнәсыр Хәбибуллин өйдә идеме?
Гаҗәп! Нигә әле господин прокурор мөсафирханә хуҗасына шундый сәер сорау бирә? Хәтта судьялар да моңа ничектер гаҗәпләнеп куйдылар. Әмма, төптән караганда, прокурорның соравы шактый хикмәтле, мәгънәле сорау иде.
"Мөсафирә Зөләйха үтерелгән кичне Габденнәсыр әфәнде өйдә идеме, әллә юкмы?" – дип, берникадәр вакыт үзалдына уйлап торды Габдуллин, аннары, ныклы бер фикергә килеп:
– Юк! Юк, господин прокурор! Ул кичне Габденнәсыр әфәнде өйдә юк иде,-дип җавап бирде.-Өйдә булмау гына түгел, ул гомумән Казанда юк иде. Мин яхшы беләм, ул өйдә юк иде... Кич сәгать алтыда ук ул мөсафирханәдән китеп барды.
Адвокат господин Андреев, урыныннан торып, мөсафирханә хуҗасы Габдуллинга карап:
– Ничек әле сезнең хәтерегезгә төште Габденнәсыр Хәбибуллинның ул кичне өйдә булмавы?-дип сорады.
– Габденнәсыр Хәбибуллинның ул кичне өйдә булмавын бер кәгазь-язу таныклык итә. Теләсәгез, күрсәтә алам, ул кәгазь минем янымда, – дип мөсафирханә хуҗасы, кесәсеннән бер кәгазь чыгарып, хөкем рәисенә илтеп бирде.
Кәгазьдә русча түбәндәге сүзләр язылган иде:
"Мәрхәмәтле Габдуллин әфәнде! Бүген кичен сәгать алтыда мин Кышкарга китеп барам, шул уңай белән миңа яхшы атлардан җигүле бер пар ат хәзерләтсәгез иде. Барып килү хакы күпме булыр, аны минем хисапка языгыз. Габденнәсыр".
Шуннан соң кәгазьгә язылу вакыты – елы һәм көне куелган иде. Язылу көне мөсафирә хатын үтерелгән көнгә туры килә иде.
– Шаһит Габденнәсыр Хәбибуллинны чакырыгыз! – дип әмер бирде хөкем рәисе.
Залдагы халык, сулыш алырга да җөрьәт итмичә, тынып калды.
Габденнәсыр әфәнде яңадан хакимнәр каршына кереп басты. Хөкем рәисе аңа Габдуллин биргән кәгазьне сузды. Габденнәсыр әфәнде кәгазьдә язылганны берничә кат укып чыкты да, берни дә әйтмичә, аны кире рәискә кайтарып бирде.
– Йә, ни әйтерсез бу хакта? – диде хөкем рәисе. – Монда язылганнар бая сез сөйләгәннәргә каршы килә. Бу язу сезнең кул белән
язылгандыр бит? Әгәр шулай икән, димәк, сез мөсафирә хатын үтерелгән төндә өйдә булмаган булып чыга. Дөресме шул?
– Монда нәрсәдер буталган булса кирәк, – дип, үзгәргән тавыш белән җавап бирде Габденнәсыр әфәнде. – Язу, әлбәттә, минем кул белән язылган, ләкин ул көнне мин Кышкарга бардыммы, юкмы – ачык кына әйтә алмыйм. Ахрысы, бармадым.
Шулчак гаепләнүче Муса Салиховның:
– Мөсафирә хатын үтерелгән кичне мин Габденнәсыр әфәнде янында булмадым! Мин аның янына үтерешкә кадәр берничә көн алдан барган идем! Габденнәсыр әфәнде көннәр хисабында ялгыша, – дип кычкырып әйткән тавышы яңгырады. Залдагы бөтен халык гаҗәпләнүдән аһ итте.
– Алайса, ул кичне, мөсафирә хатын үтерелгән кичне, сез кайда булдыгыз соң?-дип сорады хөкем рәисе.
– Мин сезнең бу соравыгызга җавап бирергә теләмим, – диде Муса әфәнде.
Адвокат господин Андреев чак кына чәчен йолыкмый, ә прокурор эченнән сөенеп утыра иде.
Шәһитләрдән сорау алу беткәч, гадәттәгечә, прокурор сүз алды. Ул мөсафирә хатынны үтерүдә Муса Салиховның ни рәвешле гаепле икәнен, аның җинаяте нинди дәлилләр белән расланганын шулкадәр ышандырырлык һәм тәэсирле итеп сөйләде ки, тыңлаучыда Муса әфәнде гаепсез табылыр, җәзадан котылыр дигән өметнең әсәре дә калмады.
Прокурордан соң сүз адвокат Андреевка бирелде. Ул да бик озак-бер сәгать чамасы сөйләде. (...)
Антлы утырышчылар киңәшмәсе ярты сәгать чамасы дәвам итте. Ниһаять, зең-зең итеп кыңгырау шылтырады. Бу – антлы утырышчыларның киңәшмәсе тәмамлануына ишарә иде.
Ишектә иң элек судьялар күренде. Алар артыннан антлы утырышчылар кереп, һәммәсе дә озын өстәл янындагы урыннарына барып утырдылар. Старшина дигәне кулына киңәшмә карары язылган кәгазьне тоткан иде.
Залдагы җәмәгать һәм Муса әфәнде, нәрсә укыр икән дип, старшинаның авызына төбәлеп катты. Старшина исә, киеренке тынлыкны юри озаккарак сузарга теләгәндәй, кулындагы кәгазьне әйләндергәләп, бераз вакыт алдына каранып торды. Аннары борынына атландырган күзлеген төзәтте дә ашыкмыйча гына укырга кереште:
– "Казанның почетлы гражданы Муса Салихов Зөләйха исемле мөсафирә хатынны үтерүдә гаеплеме? Әйе, гаепле!.."
Старшина авызыннан "гаепле" дигән сүз чыгуга ук Муса әфәнде, бөтен аяк буыннары йомшарып, ихтыярсыз урынына чүкте.
Антлы утырышчыларның киңәшмәсе мөсафирә хатынны үтерүдә гаепле дип тапкан Муса Салиховка нинди җәза тиешлеге хакында хөкем карары чыгару өчен, судьялар, гадәттәгечә, икенче бүлмәгә кереп киттеләр. Унбиш-егерме минут үткәннән соң алар янәдән залга чыкты. Хөкем рәисе кабул ителгән карарны укыды. Карарның нәтиҗәсе бу иде: "Муса Салиховны ун елга каторга хезмәтенә хөкем итәргә".
Шулай итеп, хөкем тәмам булды.
Халык һәм хөкем әһелләре тарала башлады. Муса әфәндене залдан үле кешедәй күтәреп алып чыктылар.
Вакыт – кич. Төн уртасы якынлашып килә. "Царьград" чәйханәсендә Габденнәсыр әфәнде белән мөсафирханә хуҗасы Габдуллин чәй эчә-эчә сөйләшеп утыралар. Муса Салиховка хөкем тәмамланганнан соң алар туп-туры монда килгәннәр иде.
Алар килгәндә чәйханәдә беркем дә юк иде. Ләкин дүрт-биш минутлар үткәч, чәйханәгә бер исерек рус килеп керде. Керде дә, Габденнәсыр әфәнделәрдән бер-ике өстәл аша гына урынга утырып, чәйханә хадименнән аракы китерүен таләп итте.
– Әүвәл акчасын бирегез, юкса түләми онытып китәрсез,-диде хадим.
Исерек рус:
– Сез, нәрсә, акчам юктыр дип уйлыйсызмы әллә? Менә күпме акчам бар!-дип, кесәсеннән бер уч көмеш акча чыгарды. – Юк, онытмамын, түләрмен, китерегез.
Ике-өч минут эчендә исерек рус өстәле өстенә соралган кадәр аракы килеп утырды. Бер-ике касә эчкәннән соң ул, тәмам мәлҗерәп, утырган җирендә йоклап та китте.
Габденнәсыр белән Габдуллин әфәнделәр исә, йокыга киткән исерек руска игътибар да итмәстән, үзара сөйләшә-сөйләшә чәй эчүләрендә булдылар.
– Йә, энем, кичә миңа язып биргән язуыгыз эшне ничек үзгәртте, ә? – диде Габдуллин. – Әгәр ул язу булмаса, Муса Салиховны үтерүдә гаепли алмаслар, ул котылып калыр иде. Димәк, Муса әфәндене гаепле иткән төп дәлил сезнең шушы ялган язуыгыз булды. Сез бит ул кичне, үтерү булган кичне, өйдә идегез. Асылда бу – безнең зур гөнаһыбыз. Сезнең ялган язуыгыз аркасында Муса әфәнде нахактан ун еллык каторга хезмәтенә җибәреләчәк.
Габденнәсыр әфәнде аның сүзләренә каршы:
– Бик яхшы, барсы да минем файдага, – дип җавап бирде. – Югыйсә янә бер-ике айдан соң Әхмәди байның кызы белән йөз мең акчасы Муса Салихов милкенә күчәчәк иде. Хәзер исә ул байлык бер-ике ай эчендә минем милкемә керәчәк.
Габденнәсырның бу сүзләреннән соң Габдуллин, нәрсәдер уйлагандай, бераз вакыт дәшми торды, аннары:
– Белеп булмый, Әхмәди бай үзенең кызын, бәлки, сезгә бирмәс,-дип куйды.
– Бирер! Бирер!-дип кабатлады Габденнәсыр.-Күрерсез, ничек кенә бирер әле. Хәзер комачау итәрлек бер нинди киртә калмады. Әхмәди байның гүзәл кызы Хәдичә туташ белән йөз мең сум акчасы – һичшиксез минеке булыр!
Чәй өстәле янында шулай сөйләшә-сөйләшә утырып, Габденнәсыр әфәнде белән Габдуллин өйләренә сәгать берләрдә генә кайтып киттеләр. (...)
Инде "Царьград" чәйханәсенә аракы сорап кергән исерек руска килсәк, ул да гади бер кеше түгел, ә мәгълүмегез шымчы господин Шубин иде. Һәм ул исерек тә түгел иде. Йоклаган булып кыланса да, асылда йокламый да иде. Татарча аңлый-сөйләшә белү генә түгел, татарча укый да, яза да белгән господин Шубин үзенең зирәк акылы белән чәйханәдә Габдуллин һәм Габденнәсыр әфәнде арасында барган әңгәмәнең серле мәгънәсенә, сез укучылар кебек үк, бик тиз төшенде. (...)
|