Charte soussilvane de 1609

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Charte soussilvane de 1609  (1896) 
by Gieri Camenisch
[ 40 ]
CHARTE SOUSSILVANE DE 1609[1]
Copia da la Bref a Sagil d'ilg Guault da Bigiolas vartida enten Rumonsch da mei
Gierj Camen[isch]

1I ven faig a saver avertameng a tut quels, ca ligien ner auden ligiont questa bref, chi ha sa purtau tiers una duspitta ner diferenzia da l'ina vart denter ilg cumin da Mantognia [ 41 ]a da l'autra ils possessurs da l'Alp da Bigiolas[2], partanont ilg gualt Carlenga, par ilg qual i æn vangi a Dreg, par scivir dons, a custs, fadia a lavur, ad era dismisizzia, ca quau tras ves pudieu accusar; 2schi han ei questa surdau ad un spruch da quater seguents numnai homen[s], numnadameng â lgi Ault dichau, ault bein Stimau ssingiur Landvogt Casper da Schauenstein da Ehrenfels, a lgi Mastral Giacum Vamaun, Sthaltr Michel Camenisch, ad a Sthaltr Gion Nold. 3Quels numnai compromissaris han prieu ent ilg Augenschein, a mirau ent la diferenzia ad ilg Span, sco era tadlau las raschuns da l'ina Part a l'autra a la leunga, sisur gig, ancur aschieu a dau ona sco savunda.

4[lg amprim ancanuschieu a dau ora a lgi cumin da Mantongia ilg Gualt da la Val gronda davent antroqua (antroqua) ilg funz a prau d'ilg Christa plen̄j, ca schei sur via tenor nodas a terms, ilg qual Ualt ei stau ad els avont peda d'ilg Dreg da Stusavia tras santentia a gistia ancunaschieu par ilg diever da lur caschiadas. 5Plinavont, quei ca ei da la via ner senda, chei si sum ilg pravet a norvers tras a tras antroqua [ 42 ]ilg Grund und Boda d'ilg Christa Hen̄j | numnan igl Tristel da lau an giu aschi lunsch sco ils Migiurs da Bigiolas han ner gieu dregs a lur alp sa stenda, ei er ancunaschieu a quels da Mantongia. 6Plinavont cur un ven si d'ilg Pravet, quei ca ei sut la via gronda a schei sula val gronda, a da l'amprima via, ca ven lau afladas angieuvers, ca va ent antroqua la val da vangir an si ad a la val davent enten ina gronda Preicrap ner cavoria klufft, tenor nodas a terms, quei ei era ancuaschieu a dau a quels da Mantongia, cun paigs a conditiun, ca ils numnai possessurs da Bigiolas vi da quels Ualts deian aver nagins dregs, né da pinar né arder, né da chivrir, mo sulet ilg ir a pa[s]gs dei esser lur.

7Lancunter han ils surnumnaus Spruchsmans tuts ils dergs (sic), ch' ilg mentionau cumin da Mantongia ha gieu vi da Carlenga, ancunaschieu a dau ad ils Migiurs da Bigiolas. 8A par tutta vera confermatiun, gronda sagirezia a vera pardichia, scha vein nus, numnadameng jou, Hans da Sax, da quei temps Mastral da Mantongia, enten num a tras scafiment d'ilg antier mieu ludeival cumin, a jou, Michel Camenisch, da quei temps stathalter d'ilg plaun, enten num ad or da cumand da tut ils migiurs da l'alp da Bigiolas, cun tut daratschiert a flis rugau a suplicau ilg Aulthanurau a qualificau a bein sabi singiur Vieland Buchly, da quei temps landamma da Stusavia, ch'el ha mess sut il sagil da sieu cumin, cun rasalvada da don, ad el, sieu obercheit a da sieu cumin. 9Ei stauda S. Martin en ilg on, ca sa du[m]bra suenter la salideivla naschienscha Christi nos sulet salvader a spindrader Milli sis tschient a nof.

Jacques Ulrich.


Notas
  1. L'original allemand de la charte ici publiée date de 1609; elle a été traduite en roman probablement à la fin du siècle passé ou au commencement du nôtre par un membre d'une famille qui fleurit encore aujourd'hui à Sarn, qui, à côté de Pratz et de Ilerden, est le village le plus considérable de la Mantognia (en all. Heinzenberg), vis-à-vis du Domleschg. Le dialecte qu'on parle sur cette belle montagne est en train de disparaître ; il a été étudié dans la partie phonétique, sur des matériaux insuffisants, par M. Ascoli, Arch. Glott. I ; M. Gartner ne s'est pas rendu sur notre terrain, avant d'écrire son excellente grammaire réto-romane. Les habitants parlent roman et allemand ; leur vocabulaire est tellement, mixte, que beaucoup d'entre eux donnent pour un objet deux mots, sans toujours savoir d'une manière précise lequel est le roman; le dialecte n'est pas enseigné dans les écoles ; ceux qui le parlent le croient incapable d'être écrit et le méprisent; pour l'usage littéraire, ils se serrent de l'allemand, et quelques-uns se piquent d'écrire le sursilvan. Notre charte, qui se trouve aux archives communales de Sarn, n'est donc pas écrite dans le langage soussilvan pur ; cf. à ce sujet la thèse de M. Tœckhom, Étude sur là phonétique de l'ancien soussilvan, dont j'ai rendu compte dans la Romania, XXV, 332. Nous trouvons ici un certain nombre de mots allemands tout purs : landvogt 2 = bailli, landamma 8 = magistrat, oberchert 8 = autorité, spruchsman 7 = arbitre, spruch 2 = arbitre ; d'autres ont été désignés comme tels par le traducteur lui-même : augenschein 3, grund und boda 4, klufft 6; flis 8 est aussi du sursilvan. Voici la liste des mots qui pourraient faire difficulté : accusar 1 prendre naissance (confusion avec acaschunar?) caschiada 4 petit lait. cavoria 6 carerne. chivrir 6 écorcer un arbre et par là le destinera servir comme bois de construction. darastchiert 8 soin (ratschiert est le part, de retscheirer). dismisizzia 1 inimitié dis + misizzia = amicitia : (n'est pas dans Carisch sub verbo amich, mais enamicizia). diever 4 usage (subst. verbal de duvrar, deoperare). funz 4 terre (fundus). migiur 7 participant d'une alpe. norvers 5 du côté du nord (nord + versum). partanont 1 concernant (pertinentem). pasg; ir a — 6 mener paître (pascum). peda 4 temps considérable (Eng. peida, loisir). pinar 6 = — la lenna, couper (Arch. Glott., VII, 579). preicrap 6 paroi de rocher (parietem + crap, composé intéressant). purtar, sa — tiers 1 arriver (all. sich zutragen). savundar 3 suivre (secundare). scafiment 8 commission (de scafir, créer ; n'est pas dans Carisch), scivir 1 éviter (all. scheuen, Diez, I, schivare). Je note enfin a lgi = illi 4 : a lgi cumin,
  2. L'alpe de Bigiolas est en haut de Sarn ; en la descendant de l'autre côté, on entre dans la vallée de Stusavia (en all. Safiental), où l'on parle allemand.