Strengleikar, eða Lioðabók/Equitans lioð
III.
Equitans lioð
1. Dyrleger menn oc daðafuller. hygner menn oc hœverskir voru i fyrnskonne i Brætlandi at riki oc at rœysti. at vizsko oc at vallde. at forsio oc kurtæisi. er um atburði þa er innanlandz gærðuzt. at kunnigir skylldo vera viðrkomandom oc æigi glœymazt okunnom. þa [ 24 ]leto þæir rita til aminningar i strænglæika lioð oc af þæim gera til skemtanar. oc varo mioc margir þæir atburðir er oss samer æigi at glœyma er viðr læitom lioðabok at gera.
2. Einn rikr maðr oc herra hœverskr oc kurtæis hofðingi oc ræfsingastiore Namsborgar Ekuitan at nafni. hinn vaskaste i vapnom hinn traustasti i riddaraskap. vinsæll oc frægr i sinu fostrlandi. let lika ser skæmtan oc kurtæisi. riddarascap[2] oc hirðsiði. en allan hug ohofsamlega lagðe hann a aster oc kuenna þokka. þui at þæir er miok ælsca tyna skynsæmð rett at skilia. Herra Ekuitan atte ræðesmann æinn er var raustr riddare vel mannaðr oc tryggr maðr. þessom hafðe herra hans fengit gaumgæfð oc gæzlo allz rikis[3] sins. með rettyndom oc ræfsingom. oc for hann sua vel með manna malom æftir logum oc landsiðom. at engi vandi kunni sa geraz at herra hans þurfti i at valkazt[4]. þui for hans iafnan at skemtan sinni með hundum oc haukom at væiða dyr oc fugla oc riddarar hans oc hirðsvæinar. En ræðismaðr hans atte puso oc æigna kono. af þessari kono varð ollu þui riki siðan harmr oc hormung. Þesse fru var sua frið orðen at væxti oc fægrð oc allri likams skæpnu. at þo at natturan hæfði hænni huætvitna gevet þat er til fægrðar væri. Engi var sua ræinlifr munkr i allu þui riki. er hann sa nokkora stund annlit oc alit hænnar at hann myndi æigi skiott snua allum hug sinom til hænnar oc allum hug at unna hænni.
3. Herra Ekuitan er hofðingi oc herra var þæss lanndz oc rikis hœyrði[5] lof fægrðar hænnar oc frægðar. at engi var i ollu þui konongs riki iamnfrið hænni. Hann sendi hænni oft astsamlegar kueðior oc rikar giaver oc optsamlega girntisk hann felaxskaps hænnar. Þui nest kaus hann æinn fagran dag at fara þangat með famenni at skemta ser sem ræðesmaðr hans bio. oc til þess kastala er su hin friða fru var fyrir. Hon herbyrgði hann þar um nottena. þa er hann kom af skemtan væiði sinnar. Nu mæler hann við hana sua mart sem honom likar. oc ma hann nu syna hænni allan huga sinn oc vilia. oc fann hann hana hygna oc hœverska oc goðviliaða. hina bliðasto i orðum. oc sœmeleg i hirðsiðum. oc sua vel ser likande yvir allar þær er honum hofðu fyrr hugnat. Oc af þessare viðrrœðo hennar er hann nu sua inætiaðr ast hænnar. at alla nott fecc hann huarki huilld ne svæfn saker þessarar fru. er hann hafði ollum hug sinum til snuit. Sua er hann af ollum hug oc henni um snuinn. at hann er allr angrs fullr oc ahyggio. oc verðr hann nu allr til hænnar horfa. þui at hann [ 25 ]gætr æigi vart sec fyrir valki. oc kærði hann mioc harm sinn oc mælltiz æinn við.
4. Hov herra guð sagðe hann huilik orlog oc harðr atburðr hava læitt mek i þætta fylki. at harmr oc angr[6] sua hava bundit mec sarom sorgum af fru þessarre er ec hæfi[7] her sét. oc losteð hug minn oc hiarta sua unytri ahyggio oc allan mec fra tekit sialfum mer með sua kynlegom hætti. at skynsemð min ter mer ækki. oc valld mitt oc sua mikit riki er mer mæirr harmr en huggan. Ec skialfr allr oc þo usiukr. Mec ventir at ec værði ælsca hana. oc hallda henni trygglega ast mina oc æinorð. sua sem ec villdi at hon gærði mer. En ef herra hennar oc pusi verðr við varr nokkorri niosn oc umsát. þa man honom at visu mislika miok. En þo at sua se þa ma þat vel setiazc. hælldr en ec fyrir faromc oc tynemc af akefð oc ohofsemð astar hænnar. Osyniom være hon sua frið fru ef hon scal vela um æinn bonda. oc ængan æiga hia unnasta. Engi maðr er sa livande. ef þæssi fru væri honum unnandi. at hann myndi æigi bœtazt af henni. ef hann væri hennar tryggr unnasti. En ef ræðesmaðr minn spyrr þetta. þa samer honum æigi illa kunna. Eiga ma hann hana en æigi æinn saman. at visu vil ec at hann miðle hana við mec. Sem hann hafðe mællt þætta. þa andvarpaðe hann af ollu hiarta. oc la þa enn kyrr oc ihugaði. Oc siðan mællti hann. Til huers sagðe hann eða hui hævi ec slikan angr. oc gere ec mér uró. Enn er mer okunnegt huart þessi fru likar eða æigi at ec se unnasti hænnar. En ec skal vita sem fyrst huart hon hævir nokot kænt þess er ec kenni. Ec skal nu hætta oc hafna þessom hæimska harm er byr i astar oviti oc œrslo. er gerer mer sua mikinn angr ec uró. at ec fęr æigi huilld ne ró. en nu er langt liðit siðan er ec for her at væiðum. Nu er daga tok þa ræis hann upp þægar oc klæddizt sa hinn riki maðr þægar oc hofðingi allz þæss rikis. er mykla pining hafðe haft þa nott. hann upp ræis oc for þægar a væiðar. En skiott kom hann aftr oc kuaðs vera siukr miok oc gekk hann þægar i hitt innzta suæfnhus oc lagðezt[8] i rækkio. Ræðesmaðr hans oc rikisstiori varð ryggr oc harmsfullr af þunglæik sins herra. en hann væit æigi huat sott hann hævir. þui at æigin kona hans er sottar sok herra hans. Hon bryddir hann oc gaddar. hon œnguir honom oc hann angrar. hon er hans riðusott oc ma vera honum sem sarbót. En at gæra ser huggan oc skæmtan. þa sendi hann æftir hænni at rœða við hana. oc sagðe hann hænni þa oc syndi hænni allan vilia sinn. oc gerer henni kunnegt at hann dœyr fyrir sakar hænnar. Hon ma frialsa [ 26 ]hon ma bœta honum ef hon vill. hon ma vera dauði hans. ef hon sua illa vill.
5. Herra minn kuað su hin friða fru. yðr samer at fræsta mer suor min. þui at ec hævi æigi at hugt þesso hino fyrsta sinni ne rað mitt tækit. Þu ert hofðingi mikils rikis oc agætrar tignar. En ec em æigi sua mikils rikis ne sua mattogra manna ne sua rikra at hofðingiascap. oc er þer æigi fallet at snua til min ast oc astarþokka. Ef þer hæfðit gort vilia yðarn til min. þa væit ec at visu at þu myndir skiott hafna mer oc fyrir lata mek. En frægð min myndi falla oc lofsæla spillazc. oc mynda ec þa æiga þar fiandr sem nu a ec frændr. þar ovini sem nu a ek vini. Þui at þu ert æinn hinn rikasti hofðingi oc minn herra hæfir sitt valld af yðro lane[9]. oc myndir þu sua sem ec hygg ætla at ec mynda bila þer. oc gera þer vanda at unna mer. En ast er engo nýt nema hon se trygg oc staðfost. Myklo er villdra felauss maðr oc friðr. ef hann er hygginn oc væl mannaðr at daðom oc drængscap. oc mæire fagnaðr af hans gofuglæik. en at rikum hofðingia oc mattogum manne er huerflynt hævir lundærni oc gæðlaust af ostaðfæsto. Sa er ann þæirre er hærra er kyns oc mattar en hans kynkuisl eða valldi fellr oc samer. hann ottazt æ at su bili honum er hann ann. oc fyrir þui þionar hann hænni með ollum hug oc æftirlæti. En sa er rikr er hann ottazt ækki at nokkorr dirvizt at taka unnasto hans. þui at hann hygzt æiga allt hæimillt. oc um urugt bua sakar valldz sins oc rikis. fyrir þui ann hann litit eða allz ækki. þo at hann æigi hina friðasto oc hina villdasto kono.
6. Ekuitan svaraðe hænni. Miskunn fru sagðe hann. mæl æigi slikt. Æigi er sa at fullu kurtæiss er mangar ser unnasto sem bœarmaðr voru a stræti. Mangare verr fe sitt i marga vanda varu at auðgazt oc æignast af þui. Undir himninom er ængi su fru. ef hon er hyggin oc hœversk. milld oc goðviliað. ef hon er asttrygg oc æigi nybrættin. þo at hon ætti allz ækki nema æina skikkiu. Þa sœmde æinum herra riks kastala mikit saker hænnar tigna hana oc trygglega unna hænni. En þæir er nybrætnir ero oc i astom otrygguir oc kuenna svikarar. listugir at spotta. undir fagrmæle bunir at blækkia. þa hovum ver marga séna er æigi (ero) værðugir duganda manna felagscaps. þui tyna þæir ollum sœmdom at þæir at fara illzkum oc svikum. En hin kæra unnasta min. þer iatta ec at ollu sialfan mec. hallt mec æi fyrir herra ne hofðingia hælldr vin þinn oc æiginn mann. Uruglega suær ec þer oc at sonnu sægi ec þer. at ec scal gera þat sem þer likar. Ver þu fru en ec herra. Ver þu mikillot en ec biðill [ 27 ]þinn þic biðiande. Sa hinn riki herra oc hofðingi het henni sua mykit. oc sua oft bað hann hana miskunna ser. at hon fæsti honum asta vilia hans. en hann iattaðe hænni sialfan sec. oc gaf þa huarttvægia þæirra oðru samband sitt með umskifti fingrgulla sinna. oc fæsti huart oðru oruggan trygglæik upp a tru sina, oc hælldo þau væl handsol sin með tryggri ast. oc stoð þa mioc lengi sua buet astarþokke þæirra sua at æigi kom upp fyrir aðra menn. En huerio sinni er þau sotto stæfnu fundar sins. þa let sa hinn riki herra gera hirðliði sinu kunnegt at hann var bloðlatenn. oc varo þa byrgðar allar hurðir[10] svæfnloftanna. oc var engi sua diarfr at þar þorðe at koma. nema æftir honum være sænt. En um nætr kom hon til hans oc um nætr for hon fra honom er hon unni sua mikit. En rikisstiore herrans hellt vel oc virðulega allt hirðlið hans oc gærðe orskurð allra mala oc saka þæirra er sættar varo. Hann unni þessare fru mioc længi sua trygglega at æigi var hugr hans a annarre. þui at hann villde ænga pusa ser. oc mællti at ængi skylldi þæss geta. En raðgiofum hans oc vinum mislikaðe þat miok oc sagðo þat vera mykit urað. oc rœddo þæir slikt sua openberlega at kona ræðesmannzens hœyrði roð þæirra oc rœðor oftsamlega. oc likaðe hænne þat allilla. þui at hon ottaðezc þat at hann myndi fyrir lata hana. oc at hon myndi tyna ast hans oc felaglegom vilia.
7. Siðan sem hon matte at komazt at rœða við hann oc gera honum giarna slikt bliðlæte sem hann girntizc kossa oc halsfong oc likams losta. þa stygðizc hon honum oc rygðizc oc gærðizc sua harmsfull. at hon gret undarlega mioc sua at hon higsti af sorg oc grate. Sem herra Ekuitan spurði hana hui er hon let sua rygglega oc huat hænni var. oc huerr slikan harm vakte hænni. þa suaraðe hon. Ec græt sagðe hon saker þin oc okkarrar astar. þui at ast okkor man snuask mer i mykinn harm oc angr. Ec væit at visu sagðe hon at þu mant kono pusa. en ec man vera þa hatað oc hafnað. huat man þa verða af mer er ec em fyrir laten af þer. Ec scal þa siolf fyrir fara mer. þui at ec se mer enga huggan þa er skiotare luki minum harmum en dauðann.
8. Þa suaraðe henni Ekuitan af mykilli ast. Hin friðasta unnasta min sagðe hann. ottazk allz ækki. vit þat at sonnu oc tru at fullo. ef herra þinn lykr nasom oc sinom dagum. þec skyllda ec gera fru oc drotnengo allz mins rikis. valldz oc hirðliðs. allra minna æigna oc kastala. Þægar sem hon hafðe hœyrt þa þakkaðe hon honum goðvilia hans með mikilli avusu oc mællti2. Ef þer herra trygguið mer. [ 28 ]at þer skuloð æigi fyrir lata mec saker annarrar. þa man ec skiott þat sysla oc alæiðis koma. at minn herra se dauðr. Þui at litið er fyrir þui ef þer vileð tiá mér oc samþykkiazt. Hann svaraðe hænni. at hann scal giarna þat gæra sem hænni likar. oc hon vill hava sagt honom. æftir mætti sinom. huart sem þat kann snuazt til illz eða goðs.
9. Herra sagðe hon. ef yðr likar þa fareð a væiðar i væiðimork vars fylkis þar sem optazt sit ec. oc kom i kastala mins herra at huilazc. oc skulo þer þar yðr bloð lata. Eftir hinn þriðia dag bloðlaz scalltu laugazt. En minn herra scal þa oc laugazt oc með þer bloð lata. Seg honum at hann hallde þer fyrir huetvitna framm dælan felagscap. En ec man lata gera laugarnar oc lata fœra laugarkæren i svæfnhusit. oc þa scal ec lata gera laugena i sialfs hans kere sua hæita oc vællande. at engi er sa livande maðr ef hann kœmr i sua buna laugena at hann scal æigi soðen vera oc mæiddr þa er hann hævir i sæzc kæret. oc hann dauðr oc soðenn. Sændið æftir yðrom monnom oc hans vinum. synið þa oc sægið ollum með hueriom hætte er hann er dauðr i laugænne at uvarom þæim oc braðom dauða.
10. Herra Ekuitan iatte henni oc samþyktizt at hann scal at visu gera þat sem hænnar vili er til. A hinum þriðia manaðe kom Ekuitan þangat i væiðimorkena oc let ser þar bloð. oc þo æigi til hæilsu oc hugganar. hælldr til ugævo oc ukomennar uhamengiu. Oc at hallda honum felagscap þa let bloð með honum ræðismaðr hans. Eptir hinn þriðia dag bloðlázz kuazc hann vilia laugazc oc þat villdi oc ræðesmaðr hans. Oc þa mællte oc herra hans. Vit skolum kuað hann baðer saman laug hava sua sem bloðlát. Herra sagðe hann sua hævi ec ætlat sem þer vilið. Fru hans gecc um laugargærð. oc let bua huartvæggia kæret. annat með vællanda vatne. er hon ætlaðe boanda sinom. en annat herra sinom. þat er var með vormu vatne eftir mundangs hove. En sa hinn dugande ræðesmaðr var arlla uppstaðenn oc utgængenn at skemta ser. en fruen kom þa oc rœdde við herra sinn. oc logðuzt þa bæðe saman i rækkio ræðesmannzens oc skæmtaðo ser oc leko sua sem þæim likaðe. þau leto vorð hia hurðenne. mær æin gætte duranna. Sem ræðesmaðr kom aftr þa gecc hann þegar þangat. oc er hann villde upp skiota hurðenni. þa hellt mæren lokonne. en hann laust hana af ræiði. oc skaut upp hurðenne með ollu afle. oc læit hann þa hærra sinn oc kono sina bæði i æinni ræckio. Herra hans þægar sem hann læit hann komande. oc at fela synd sina oc svivirðing hins. þa gaðe hann æigi fyrir at sia. oc liop sem skiotazt i þat kæret er vællande vatnet var i. skyrtu æinni klæddr oc skolaus. do þægar oc soðnaðe allr. Nu er hann tekinn i sialfs sins gilldru [ 29 ]oc aftr snuen a hann sialfs hans illzka. en hinn hæill oc væl halldenn er hann ætlaðe at dœyða. En ræðesmaðrenn fann þægar þat sem titt var um herra hans. oc vissi þa at sonnu at þau hofðu raðet honum dauða. Hann græip með skunda kono sina. oc skaut hænni at hofði ovan i kæret. oc luku þau þar bæðe sinu svikafullu livi mæð værðugum hætti.
11. En sa er rett kann at skynia oc skynsemd hævir rett at skilia. af þessarre sogu ma hann sannfrœðazc. at sa er oðrum gærer svik oc ætlar dauða. ma fyrr giallda sinnar illzsku. en hann megi þæim fyrir koma er hann villdi giarna illt gera.
12. En sa er þessa bok norrœnaðe ræðr ollum er þessa sogu hœyra oc hœyrt hava. at þæir girnizc alldregi þat er aðrer æigu rettfengit. huarke (fe) ne hiuscaps felaga. ne ovunde alldre annars gott næ gævo. Þui at guð skipar lanom sinom sem hanum synizc. gæfr þæim er hann vill gævet hava. fra tekr þæim er illa nyta. æða ælligar at ræinsa þa oc rœyna sem hinn hælga Iobb. Girnizc oc ængi at auðga sec af annars dauða. þui at marger dœyia þæir fyrr illum dauða er oðrum æfna oc ætla skiotan dauðan. Þui at guð yvir vakter misværkum mannanna oc ser illvilia þæirra. snyr upp a þa sialfa þær illzskur er þæir oðrum gilldra. Guð er vornn oc varnaðr. gnog gæva oc urugg gæzla saklausra oc mæinlausra. ryðr skiott oc af þæim rindr uvini oc umsætr[12] allzskyns. Girnizsk oc alldrægi at gera þæim svik ne svivirðingar er yðr gera tign oc þionosto. sœmder oc sama. þui at þæir ero dalegstir i þæsso livi. en væslastir i oðru livi. er giallda illt fyrir goðvilia i þesso livi. Ef þer vitið oc kænnið yðr sækkia við guð i mæinum oc misverkum til þæirra er yðr þionat hava oc yðr tignat. bœteð við þa eða þæirra arva. er skylldaster ero. ef hinir ero brott tækner. mæðan er þer haveð tima oc frælsi þessa lifs. þui at ækki tær þæim i æilivu livi er hafna at bœtazc i þæsso livi. Ecki tæði þæim hinum rika manne er syniaðe hinum hælga Lazaro likþram brauðmola borðz sins. þa er hann bað hinn hælga Abraham miskunnar ser i pinslum. at Lazarus skyllde kœla brænnande tungu hans. oc þa hann æigi. Hann villdi oc at brœðr hans hylpizt er æftir hann lifðu. oc tæðe honum huarki. Fyrir þui hialp honum allz ækki i æilivu livi þat sem hann bað oc villdi. at hann hafnaðe at nyta frælsi lifs. mæðan er hann hafðe oc mætte. Til slikra mællti hinn hælgi Augustinus þetta. Quia cum potuit homo bene facere noluit. inflictum est ei non posse cum uelit.
13. Seð vinir guðs. Ekuitan rikr herra oc agætr hofðingi svæik [ 30 ]oc svivirði hinn villdasta vin sinn. æigin þion sinn. ræðesmann allz rikis sins. er hanum þionaðe oc hann tignaðe með goðom raðom oc rettom raðom oc rœðom. með starve sinu oc stiornn. oc af honum tok allan vanda. æftir rettom logum oc landzsiðum hann or skar ollum vandamalom. at herra hans skylldi vera[13] frials fyrir ollum ahyggiom. En herra hans svæik hann oc sviuirði puso hans. oc samþyktiz dauða hans. En hans fals pusa. er slæit við guð oc hann handsol sin[14] saker mæiri tignar er hon girntizc oc til sa. bio æignum pusa sinum svik ok dauða. En varr hinn riki drottenn varðe þann er saclauss var oc aftr snere svikunum a þau er svikin gærðo oc sæk varo. þui at þenna dom hafðe guð longu aðr dœmt oc upp sagt i orðum hæilagra manna. Sua sannar hæilagt bokmal. Omnis iniquitas in suum redibit auctorem. Nu þo at þætta have gorzt i fyrnskunni oc þo at þetta se fornn saga. þa ognar hon verandom oc viðrkomandom allum er i svikum oc illzsku likar at bua. þui at huetvitna þat er illt er kann at ændr nyiazc. þo at i fyrnskunni gærðizc. Þui var þetta með skynsamre snilld sannlega mællt. Rumor e ueteri faciet uentura timeri. Cras poterunt fieri turpia sicut heri. Oc lykr her nu sinu ærendi sa er bok þessare sneri.
14. En Brættar a Brætlandi. þar sem þetta gærðizc sua sem boken hævir talt upp. gerðu Ekuitans lioð i strænglæikum huersu hann lauk livi sinu. oc su með honum er hann unni sua miok. ser oc hænni til dauða. Equitanus rex fuit. sed silenda est dignitas ubi nulla bonitas sed finis iniquitas.