Standart Zazaca üzerine

Zazaca’nın standardize edilmesi gerekli, çünkü ortak bir yazı dilinin olması, onu dışa doğru daha iyi tanıtıp ve milletlerarası arenada konumunu sağlamlaştırır. Öte yandan, kolektif bir dilin oluşturulması halkımızın farklı kesimlerini birbirine yaklaştırıp ve aralarındaki iletişimi kolaylaşırır.

Standart bir Zaza dili için belirli bir şiveden öte, Zazaca şivelerindeki fonolojik, morfolojik ve dilbilgisel olarak en çok özgünlüğünü korumuş sözcük varyantları baz alınmalıdır. Bu işi, tüm Zaza lehçe ve şivelerini temsilen uzmanların bulunduğu Zaza Dil Enstitüsü’nce yapılmalıdır.

Aşağıda buna ilişkin, Zazaca’yı standartizede dikkat edilmesi gereken bazı önemli olabilecek hususlara, Güney ve Kuzey Zazacası’ndan sözcüklerle örnek vererek, değinmek istiyorum. Bu konudaki fikrim aslında Asmên bıranın yazdıklarından ibaret, yani fazla yeni bir şey değildir.

Vereceğim bu örneklerde herhangi bir eksiklik ya da bir yanlışlık varsa, sizlerden bunları tamamlayıcı veya red edici bilgileri eklemenizi rica ediyorum. Takdir edersiniz ki burda sözcüklerin bütün (olanca) varyantlarını vermedim. Ayrıca bu sözcükleri etimolojik yönden araştırmak uzun zaman ve uzmanlık gerektiren bir iştir. .......................................................................................................................................................

Güney ve Kuzey Zazacası’nda aynı anlama gelen, ancak farklı seslerle ifade edilen sözcükler vardır. Bu sözcüklerin özgün varyantı çoğunlukla Güney Zazacası’ndaki gibidir. Kuzey Zazacası’nda ise bu sözcüklerdeki sesler kısmen değişime uğramış veya hatta bazı sözcüklerin yerine yabancı kelimeler alınmıştır. Buna rağmen -bazı istisnalar dışında- her iki varyantın da standart dile alınması doğru olur.

Örneğin :

adare = marte* beran = vosn dınya = dina qeçek = doman eba = ebiye embaz = albaz / heval** embıryan = ciran en = no ena = na engışte = bêçıke engûr = hengure estaneke = sanıke fına = ancia goçine = goçêni inı = hêni kund = thüye la = çhem lû = lüye ’lûr // merre*** merdım = mordem miyan = werte**** morcela = mıloçıke roqıla = loqla seni = çıturi ’si = kemere şılabend = şüalendi (< şuwalendi) şıwane = şüane ’teyr = theyr varan = sıliye // yağer***** wesar = usar wet = dot / (bot) wına = nia zınci = pırnıke zi = ki

• Bu sözcüğün aslı Latince’deki ‘Mars’ kelimesidir.
  • Kuzey Zazacası’nda albaz sözcüğünün yanısıra bulunan bu kelimenin aslı Kürtçe’dir.
    • Güney Zazacası’nda “’lûr = sıçan”dır. Genel Zazaca’da ise “merre = fare”dir.
      • Bu sözcüğün aslı Türçe’deki ‘orta’ kelimesidir.
        • varan ve sıliye dışında bir de “yağer” sözcüğü vardır ki, bu sözcük muhtemelen Türkçe’den Zazaca’ya girmiştir.

.......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’nda bazı sözcüklerdeki gibi aslı “a” olan ses, Kuzey Zazacası’nın bazı şivelerinde “o” bazıların da ise “u”ya dönüşmüştür. Söz konusu sözcüklerin asıl sesi içeren varyantı standart dile alınmalıdır.

Örneğin :

antene = ontene = untene anciyaene = onciyaene = unciyaene astami = astomi = astumi ban = bon = bun inan = inon = inun = ine nan = non = nun mar = mor mase = mose zaf = zof zani = zoni zıwan = zan = zon = zun .......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’ndaki gibi aslı “b” olan ses, Kuzey Zazacası’nın bazı şivelerinde “v”ye dönüşmüştür. Bunun asıl varyantı standart dile alınmalıdır.

Örneğin :

baba = bava be* / ebe = ve / eve kıtab = kıtav** mekteb = mektev** telebe = televe*

• Bu sözcüğün bir başka varyantı da “bı”dır. Kanımca bunun aslı “be” olması gerek, çünkü Zazaca’da sözcük sonundaki hafif duyulan “e” sesi bazı şivelerde “ı”ya dönüşmüş, hatta bazılarında ise aşınmıştır.
  • Bu sözcüklerin aslı Arapça’dır. Bunlara karşılık Zazaca’da yeni türetilen sözcükler de standart dilde kullanılabilir. Örneğin: wanebend, wendek, wendekar

not : Diğer İrani dillerde “b” sesiyle başlayan sözcüklerin Zazaca’da “v” olması dikkat çekicidir. Örneğin : Kürtçe = berf, Farsça = barf, Zazaca = vewre gibi .......................................................................................................................................................

Zazacadaki sözcüklerde aslı “c” olan sesin Güney Zazacası’nda “j”, Kuzey Zazaca’sında ise “z”ye dönüşmüştür. Bunun asıl varyantı standart dile alınmalıdır.

dec = dej = dez dewıc = dewıj = dewız ercan = erjan = erzan eskıce = eskıje = eskıze espıce = espıje = aspıze kelece = keleje = keleze lec = lej = lez lac = laj = laz lacek = lajek = lazek locıne = lojıne = lozıne mıc = mıj = mız pırocıne = pırojıne = pırozıne qıc = qıj = qız rıciyaene = rıjiyaene = rıziyaene rıcnaene = rıjnaene = rıznaene roc = roj = roz roce = roje = roze torcên = tuwerzin = torzên* uca = uja = uza veciyaene = vejiyaene = veziyaene zewec = zewej = zewez

• Keza bu sözcüğün Kuzey Zazacası’nın bazı şivelerinde “torjên” varyantı da var.

Aynı şekilde “bızêk, hengazi, mazên, vızêr” gibi sözcüklerin “j” ile olan varyantları olduğu gibi “c” ile olanları da var mı, yok mu bunu bilmiyorum. .......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’nda bulunan bazı sözcüklerindeki “e” sesinin karşılığı Kuzey Zazacası’nda “a”dır. Bu sözcüklerin özgün varyantı Güney Zazacası’nda olanıdır. Bunun asıl variyantı standart dile alınmalıdır.

Örneğin :

afernaene = afarnaene ameene = amaene biyene = biyaene eme = ame emıke = amıke ’erebe = arebe espıce = aspıze espar = aspar este = aste estor = astor sere = sare zerenc = zaranc .......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’nda bazı sözcüklerdeki gibi aslı “ew” olan ses, Kuzey Zazacası’nın bazı şivelerinde “o” bazıların da ise “u”ya dönüşmüştür. Söz konusu sözcüklerin asıl sesi içeren varyantı standart dile alınmalıdır.

gırewtene = guretene kewtene = kotene = kutene şewdır = sodır tewır = tore vewre = vore xewf = xof yew = zew*

• Bu sözcüğün “jew, ju, jü, zu” gibi varyantları da var.

.......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’nda “ê-” sesiyle başlayan sözcükler, Kuzey Zazacası’nda “ye-” ile yazılır.* Bunun tam tersi sözcük içerisinde Kuzey Zazacası’nda “-ê-” olan sesin aslı Güney Zazacası’nın bazı şivelerinde “-ey-” olduğunu görürüz. Bu sözcüklerin hangisi daha özgün varyanttır, bunu şahsen bilmiyorum. Dolayısıyla hangi varyantın standart dile alınması gerektiği hakkında da bir fikrim yok. Ancak kolaylık yönünden bunların ye- ve -ey- ile yazılmasından yanayım.

Örneğin :

êlege = yelege êlule = eylule êne = yene êrğat = yerğat kê / keye = çê** kêber / keyber = çêber / çêver kêf / keyf = çêf kêna / keyna = çêna** kêneke / keyneke = çêneke** kêran = çêran(g) teyşan = vêsan veyşan = vêsan

• Kuzey Zazacasın’da genel olarak “ê” sesi hiç bir durumda sözcüğün başında yer almaz.
  • Ancak burda Kuzey Zazacası’na özgü ses değişimini gerektiren durum göz ardı edilmemeli.

.......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’ndaki bazı sözcüklerde bulunan “g” sesi Kuzey Zazacası’nda “c”ye dönüşmüştür. Buna rağmen her iki varyant standart dile alınmalıdır.

Örneğin :

gan = can geyraene = cêraene gı = ci .......................................................................................................................................................

Kökeni yabancı dillere dayanan sözcüklerdeki “h” sesi Zazaca’da ya düşmüş, ya da bazı sözcüklerde “y”ye dönüşmüştür.

ba’dê (< ba’hdê) = bado koh = ko hamnan = amnan harguş > arwêş = awrês mahine = mayine rehet = reet roh = ro .......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’nda bazı sözcüklerdeki gibi aslı “ı” olan ses, Kuzey Zazacası’nda “i”ye dönüşmüştür. Burda hangi varyantın standart dile alınması gerektiği tartışılır.

Örneğin:

gı : ci gırê : girê kır : kir rı : ri

• Zazacada genel olarak “ı” sesi hiç bir durumda sözcüğün başında yer almaz.

......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’ndaki bazı sözcüklerde bulunan “k” sesi Kuzey Zazacası’nda “ç”ye dönüşmüştür. Buna rağmen her iki varyant standart dile alınmalıdır.

Örneğin :

kêber / keyber = çêber / çêver kê / keye = çê kêf / keyf = çêf kêna / keyna = çêna kêneke / keyneke = çêneke kêran = çêran(g) .......................................................................................................................................................

Güney ve Kuzey Zazacası’nda genel olarak tek “r” ve çift “rr” sesiyle olan sözcükler vardır. Hangi sözcüğün nasıl yazılması gerektiği zaten vurgusundan anlaşılır. Ancak, yine de yazım konusunda bazı kurallar ortaya konabilir.

Örneğin :

- Önses olarak, sessiz harften önce ve iki veya çok heceli sözcüklerde « r » gibi = rew, ro, ron (< ruwen); bırnaene, tern, zern, zerveti; usar [< wesar], rovar [< robar]

- Arases olarak ve tek heceli sözcüklerin sonunda « rr » gibi = bêrro, bırrek, bırriyaene, barraene (> borraene), herre, merre, perre, serre, surre, torre, zerre, zerri; bırr, borr, pırr, porr, sırr

- İstisnalar = bêro [< bı-êr-o], bêro [< bê + ro], sare [< sere], sera [< ser ra], sero [< ser ro], vera [< ver ra], vero [< ver ro], voraene [< varaene], vore [< vewre]

- Sessel yönden birbirine yakınlık arzeden, ancak farklı anlamlarını belirlemek için vurgulamada birbirinden ayırt edilmesi gereken sözcükler de şunlardır :

bırak \ bırrek bor \ borr [< barr] here \ herre pere \ perre sar [< şar] \ sare [< sere] ser \ serre sure \ surre tore [< tewır] \ torre Zere \ zerre .......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’nın sözcüklerindeki “s” sesi, Kuzey Zazacası’nda “ş” olmuştur. Bu sözcüklerin özgün varyantı dolayısıyla Güney Zazacası’nda olanıdır. Ancak her iki varyantın standart dile alınması tartışılır.

Örneğin :

sêm = şêm sêne = şêne

İstisna : sıliye (> şiliye) .......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’nın sözcüklerindeki “ş” sesi, Kuzey Zazacası’nda “s” olmuştur. Bu sözcüklerin özgün varyantı dolayısıyla Güney Zazacası’nda olanıdır. Ancak her iki varyantın standart dile alınması tartışılır.

Örneğin :

aşme / menge* = asme alışke = lıske** goş = gos heş = hes kerdış = kerdis*** meşte = meste mêşe = mêse nêweş = nêwes şeme = seme şewdır = sodır şewe = sewe şan = san şar = sar şıma = sıma şımıtene = sımıtene şıt = sıt teyşan = vêsan veyşan = vêsan weş = wes

İstisna : hest, heşt, şêr

• Burda Güney Zazacası’nda aynı anlama gelen ayrı ikinci bir sözcük daha vardır.
  • Burdaki Güney Zazacası’na özgü a- öneki Kuzey Zazacası’nda yoktur.
    • Eylemlerden ad türeten ek Güney Zazacası’nda -ış-, Kuzey Zazacası’nda ise -is-’dir

.......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’nda bulunan “şt” seslerinin karşılığı Kuzey Zazacası’nda “st”dir. Bu sesleri içeren sözcüklerin özgün varyantı Güney Zazacası’nda olanıdır. Ayrıca Kuzey Zazacasın’da da yer yer bulunmasından ötürü “şt” ses varyantlarının -bazı istisnalar dışında- standart dile alınması doğru bir seçim olur.

Örneğin :

goşt = gost raşt = rast waştene = wastene

İstisna :

bostan .......................................................................................................................................................

Köken bakımından bazı sözcüklerdeki sesin aslı “u” olsa da, Zazaca’da bu ses genel olarak “ı”ya dönüşmüştür. O yüzden bu ikinci varyant standart dile alınmalıdır.

Örneğin :

Kurmanc = Kırmanc .......................................................................................................................................................

Öte yandan Güney Zazacası’nda bazı sözcüklerdeki gibi aslı “u” olan ses, Kuzey Zazacası’nda “ü”ye dönüşmüştür. Hangi variyantın standart dile alınması gerektiği tartışılır.

Örneğin :

du = dü duri = düri lû = lüye .......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’nda bazı sözcüklerdeki gibi aslı “v” olan ses, Kuzey Zazacası’nda “f”ye dönüşmüştür. Hangi varyantın standart dile alınması gerektiği tartışılır.

Örneğin :

vıştış = fiştis .......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’nda bazı sözcüklerdeki gibi aslı “w” olan ses, Kuzey Zazacası’nda “h”ye dönüşmüştür. Bu iki variyant da -bazı istisnalar dışında- standart dile alınmalıdır.

Örneğin :

werdi = hurdi wıni = heni wır = her* wuşk = husk .......................................................................................................................................................

“w” ve “y” sesleri Zazaca sözcüklerde ünlü harfler arasında bağlama görevini üstlenir. Güney Zazacası’nda bağlama sesi genel olarak “y”dir. Kuzey Zazacası’nda ise ancak “i” ve “ü” gibi ince ünlülerin ardından “y” sesi gelirken, “a” ve “o” gibi kalın ünlülerden sonra da “w” sesi gelir. Hal böyle iken, hangi varyantın standart dile alınması gerektiği tartışılır.

Örneğin :

(aya = awa) biyayış = biyais boyın = boin luye = lüye maye = mae payız = paiz raye = rae saye = sae wayır = wair xayın = xain .......................................................................................................................................................

Güney Zazacası’nda bazı sözcüklerdeki gibi aslı “x” olan ses, Kuzey Zazacası’nda “h”ye dönüşmüştür. Bunun asıl variyantı standart dile alınmalıdır.

Örneğin :

xo = ho xora = hora .......................................................................................................................................................

Ayrıca Güney ve Kuzey Zazacası’nda alfabe dışı bazı sesler vardır. Güney Zazacası’nda “’, ’h, ’l, ’s, ’t ve û” sesleri bulunurken, Kuzey Zazacası’nda da “çh, kh, ph, th ve ü” sesleri mevcuttur. Bu durumda standartize için nasıl bir yola başvurulur, bu da ayrı bir tartışma konusudur.

Örneğin :

Güney Zazacasın’da = ’erebe, ba’dê, ’lınci, ’si, ’teyr, lû* Kuzey Zazacasın’da = çhem, khan, phon (< phan), theyr, lüye*

• Zazacada genel olarak “û/ü” sesi hiç bir durumda sözcüğün başında yer almaz.

Nuştoğ: Mirzali