Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/75

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.


arbandoné
40


sdé, e ël é bele tert. Jeu mësse ĝi desëiǹ. / Cò? Vorrëise bel[e] m’abbandonè? / J’ha çhiamò treupes cosses da fà quest daǹmisdé, e ël é bel[e] tärd. DeRüM, DonzelaComplimënt1833-1995:241 (MdR); b) En süa divina presënza söl urt dl’ eternité t’assigurëii ’ci te: i arbandonëii le monn cual vitima zënza macia. In sua divina prsenza soull’ urt d’l eternitè t’assigurei ci tè: i arbandone ‘l mon qual vit-tima zenza maccia. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:22 (Badia); c) Al é meso de palajé ia döt: por nosta segurté fajundela dé joramënt, de n’arbandoné mai chësta boscaia El è mezzo d’palejè ia dutt: pur nosta sugurtè fasceund’ la dè jo-rament, d’n’arbandonè mai chesta boscaia DeclaraJM, SantaGenofefa1878:29 (gad.)
2 lasciare qualcuno senza aiuto (gad. A 1879; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; DLS 2002, fas. A 1879; DLS 2002, fod. A 1879; DLS 2002, amp. A 1879, LD DLS 2002) Ⓘ abbandonare Ⓓ verlassen ◇ a) Vá, mia figliuola; t’arbandonëies pere y uma atempá col’ inzertëza de t’odëi ciamó na ota en vita süa Va, mia filuola; t’arban-dones pere e uma attempà coll’ inzertezza de t’udei ciamò na ŏta in vita sua DeclaraJM, SantaGenofefa1878:3 (Badia)
3 cessare di fare qualcosa o di curarsi di qualcosa (gad. A 1879; Ma 1950; DLS 2002, grd. A 1879; DLS 2002, fas. A 1879; DLS 2002, fod. A 1879; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879, LD DLS 2002) Ⓘ abbandonare Ⓓ aufgeben ◇ a) La jënt gnô en verité plü de timur d’Idî, arbandonâ i ri co-stüms, y tröpes families sotissura en descordia, se dê ala pesc La jent gnē in veritè plou d’timor d’Iddì, arbandonā i ri costumi, e trouppes families soutt e sura in descordia, s’ dē alla pesc’ DeclaraJM, SantaGenofefa1878:122 (Badia)
p.p. come agg. Ⓜ arbandonés, arbandoneda, arbandonedes
lasciato solo, per sempre, da tutti (gad., grd. F 2002, fas. DILF 2013) Ⓘ abbandonato Ⓓ verlassen ◇ a) Ahi püri desgraziá, por avëi arbandoné Idî ési da Ël eternamënter arbandoná. Ahi pūri desgrazià, pur avei arbandonè Iddì eſi da El eternament’r arbandonà. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:60 (Badia).

arbandoné (gad., mar., fod., LD) ↦ arbandoné.

arbandonè (Badia) ↦ arbandoné.

arbandonèr (fas.) ↦ arbandoné.

arbanduné (grd.) ↦ arbandoné.

arbassà (col.) ↦ arbassé.

arbassar (bra., moe.) ↦ arbassé.

arbassé Ⓔ it. abbassare/ribassare, nordit. abasar (EWD 1, 239) 6 1763 s’arbassè ‘procumbo’ (Bartolomei1763-1976:96)
gad. arbassé mar. arbassé Badia arbassè grd. arbassé fas. arbassèr caz. arbassèr bra. arbassar moe. arbassar fod. arbassé col. arbassà LD arbassé
v.tr. Ⓜ arbassa
1 diminuire di altezza, d’intensità, di valore e simile (gad. A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, LD DLS 2002) Ⓘ abbassare Ⓓ senken
2 piegare verso il basso (gad.) Ⓘ chinare Ⓓ senken, neigen ◇ a) Le püre fi injenedlé döt en leghermes arbassa le müs desconsolé a tera ‘L pure fì injenedlè dutt in legri-mes arbassa ‘l mūs desconsolè a terra DeclaraJM, SantaGenofefa1878:78 (Badia)
se arbassé (gad. V/P 1998, grd. F 2002, fas. Mz 1976, fod. Ms 2005) Ⓘ abbassarsi, chinarsi Ⓓ sich beugen, sich bücken ◇ a) Ma Gejù se à arbassà en ju col cef, e à scrit col deit jabas. Ma Gesú se a arbasá inshú col chiéf, e a scrit col deit sha bás. HallerJTh, MadalenaCAZ1832:156 (caz.).

arbassé (gad., mar., grd., fod., LD) ↦ arbassé.

arbassè (Badia) ↦ arbassé.

arbassèr (fas., caz.) ↦ arbassé.

arbraciar (bra., moe.) ↦ abracé.

arcaboán (fod.) ↦ ergabuan.

arch (grd.) ↦ arco.

arcia (amp.) ↦ bercia.

arcia (bra.) ↦ ercia.

arclapé Ⓔ AD + CAPULĀRE (GsellMM) 6 1832 arclapada p.p. f.sg. (HallerJTh, MadalenaFOD1832:159)
fod. arclapé
v.tr. Ⓜ arclapeia
cogliere sul fatto, sorprendere (fod.) Ⓘ sorprendere, acchiappare Ⓓ ertappen, antreffen
p.p. come agg. Ⓜ arclapés, arclapeda, arclapedes
colto sul fatto (fod.) Ⓘ sorpreso, acchiappato Ⓓ ertappt ◇ a) Ma i scrivagn e i farijei i mëna davánt na fëmena, arclapada nte n adulterio, e i la mët ntamez. Ma i Scri-vang e i Farisei i mana davant na famena, arclapada ‘n teng adulterio, e i la matt ‘n ta mez. HallerJTh, MadalenaFOD1832:159 (fod.).

arclapé (fod.) ↦ arclapé.

arco Ⓔ it. arco 6 1763 arco ‘arcus’ (Bartolomei1763-1976:69)
gad. arco Badia arco grd. arch fas. arco fod. arco amp. arco
s.m. Ⓜ archi
struttura ad asse curvilinea, generalmente in mura-tura, con funzione statica di scaricare sui piedrit-ti il peso della struttura sovrastante (gad. B 1763; A 1879; Ma 1950, grd. F 2002, fas. A 1879, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; Ms 2005, amp. A 1879; Mj 1929; C 1986) Ⓘ arco Ⓓ Bogen ◇ a) N gran palch forní de cutres y archi / Söla moda dl tëmp di sanc Patriarchi Ng’ grang palco fornì de cuttres e archi / Solla moda del táimp d’i san-tg Patriarchi PescostaC, MëssaPescosta1879:4 (Badia)
ergo.

arco (gad., Badia, fas., fod., amp.) ↦ arco.

arcobeando (amp.) ↦ ergabuan.

arcoboan (col.) ↦ ergabuan.

arcon (fod.) ↦ aucon.

arde (amp.) ↦ erde.

ardel Ⓔ deriv. di LAR(I)DUM, REW 4915 (GsellMM) 6 1866 ardél (BrunelG, Cianbolpin1866:14)
fas. ardel caz. ardel
s.m. sg.
prosciutto di maiale, disossato, salato e affumica-to, a breve stagionatura (fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DILF 2013) Ⓘ speck, lardo Ⓓ Speck ◇ a) Chiò te ès cèrn e ardel e pan e ega de vita. Beif e magna, e dapò se parlaron. Kiò te es čern e ardél e pan e ega de vita. Bèif e magna e dapò se parlaron. BrunelG, Cianbolpin1866:14 (caz.).

ardel (fas., caz.) ↦ ardel.

arder (bra., moe.) ↦ erde.

ardí (gad., Badia) ↦ ardì.

ardì Ⓔ it. ardito ‹ frz. hardi (da fränk. * hardjan) (EWD 1, 131) 6 1878 ardiis m. pl. (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:118)
gad. ardí Badia ardí grd. ardì fas. ardì fod. ardì LD ardì
agg. Ⓜ ardis, ardida, ardides
che agisce con coraggio, con audacia (gad. P/P 1966; DLS 2002, grd. L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, LD DLS 2002) Ⓘ ardito Ⓓ kühn ◇ a) en chësc momënt vëgnel n lu debota sö por la costa cun na biscia tra i dënz, y se ferma cui edli fic sön chëra porsona, tan ardis y lominusc, ch’ara tremorâ döt adöm. in chesc’ moment vengnel ‘ng lù d’botta sou pur la costa cuna bīscea tra i denz, e s’ ferma cui oudli fittg’ soung chella persona, tang ardiis e luminusc’, ch’ella tromorā dutt adum. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:118 (Badia).

ardì (grd., fas., fod., LD) ↦ ardì.