Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/561

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.


lede
526



2 che non è occupato, non impegnato da altri, disponibile (gad. V/P 1998; DLS 2002, grd. F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DLS 2002; DILF 2013, LD DLS 2002) Ⓘ libero Ⓓ frei ◇ a) intan che Guelfo, […] plü ores dalunc dal’armada tignî cun sü ciavaliers la serada te na strentöra de na val. Apëna lëde da chëra posiziun él retorné al’ armada, y salté zënzater al zelt dl patrun, por s’informé de süa sanité intang che Guelfo, […] plou ores da lunc’ dall’ armada tignō cung su cavalieri la serrada tena strentura d’na val. Appena lade da chella posiziung elle r’tornè all’ armada, e saltè zenz at’r al zelt d’l patrung, pur s’ íngformè d’sua sanitè DeclaraJM, SantaGenofefa1878:80 (Badia)
fé lede (gad.) Ⓘ liberare Ⓓ befreien ◇ a) Al i á fat lëdi da chësta porjun, por me cacé ite me El i à fatt ledi da chesta p’rjung, pur m’caccè ite mè DeclaraJM, SantaGenofefa1878:124 (Badia) ◆ lede da (gad.) Ⓘ privo di Ⓓ frei von ◇ a) Ci bi edli lominusc ch’al á, le frunt cotan nët, lëde da pasciuns Ci bi oudli luminusc’ ch’el à, ‘l frunt cutang nett, lede da passiungs DeclaraJM, SantaGenofefa1878:42 (Badia).

lede (LD) ↦ lede.

lëde (gad., mar., Badia) ↦ lede.

ledech (fas.) ↦ lede.

leèr (fas.) ↦ lié.

lege Ⓔ it. legge ‹ LĒX (EWD 4, 188) 6 1832 ledge (HallerJTh, MadalenaBAD1832:154)
gad. lege mar. lege Badia lege grd. lege fas. lege caz. lege fod. lege amp. leje LD lege
s.f. Ⓜ leges
norma o insieme di norme che regolano il comportamento etico e sociale degli uomini (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1983; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ legge Ⓓ Gesetz ◇ a) Mosé á comané a nos tla lege, che na tara mësson sassiné. Mosé ha commané a nos in te la ledge, che na tala mássung sassiné. HallerJTh, MadalenaBAD1832:154 (Badia); b) Ades Mosè comana te la sia lege, che se ge tire de sasc a na tèla Adess Mosé comana nella sia lege, che se jé tire de sash a una tella HallerJTh, MadalenaCAZ1832:156 (caz.); c) Ma nte la lege l à pa comané a nos Moisé, che se dëssa na tela la fè morì a ie trè de sasc (la lapidé). Ma ‘ntella lege l’ha pa comané a nos Moisé, che se dassa na téla la fé mori ai tré de sass (la lapidé). HallerJTh, MadalenaFOD1832:160 (fod.)
lege naturala (gad.) Ⓘ legge naturale Ⓓ Naturgesetz ◇ a) En chësta manira zënza fá mirachi Idî á salpü da gní a so dër tëmp en aiüt cun les solites leges naturales In chesta maniera zenza fa mirachi Iddí à saipù da gní a so der temp in aiut colles solites legges naturales DeclaraJM, SantaGenofefa1878:97 (Badia).

lege (gad., mar., Badia, grd., fas., caz., fod., LD) ↦ lege.

legherma (gad., fod.) ↦ legrema.

leghermé (fod.) ↦ lagremé.

legn Ⓔ LIGNUM (EWD 4, 189) 6 1763 cor d’legn ‘tuba’; legn ‘planta, stirps, arbor, taeda’; legn da giac ‘salex arbor’; legn de kerses ‘cerasus arbor’; un legn sotì ‘virgultum’; la miola da legn ‘medulla arboris’ (Bartolomei1763-1976:75, 85, 88)
gad. lëgn mar. lën Badia lëgn grd. lën fas. legn caz. len bra. len moe. legn fod. len col. legn amp. len LD legn
s.m. Ⓜ legns
1 ogni pianta con fusto eretto e legnoso che nella parte superiore si ramifica (gad. B 1763; A 1879; G 1923; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; Mz 1976, fod. A 1879, amp. A 1879, LD DLS 2002) Ⓘ albero Ⓓ Baum ◇ a) A dì dl mat, chël ses tu bën, / Te n bòt ne mazen n lën. A di del mat, kël ses tu bën, / T’en bot ne mazun n lën. PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:56 (grd.); b) Fora en sorá le porta les iames, / lëgns che parô de chi da Col de Flames. Fòra in sorá l’porta les giames, / lëi[gn]s ch’paroa d’chi da Côl de Flames. PescostaC, OrcoIocl1858-1994:234 (Badia); c) L lën al’auta, bënché grant y gros, vën suvënz dal vënt sbatù ‘L lëŋ all’ auta, bëŋchë grand y gross, vëŋ suënz dal vent sbattù PerathonerJA, Nseniamënt1865*:1 (grd.); d) te na pera ascognüda inanter lëgns spësc vëighera n büsc curí pro da na rama de n lëgn t’na pera ascognuda inantr lengn’s spesc’ veighela ‘ng ſbusc’ curì pro dana rama deng lengn’ DeclaraJM, SantaGenofefa1878:33 (Badia); e) N bun lëgn porta de bugn früc, n stlet lëgn alincuntra de stleta ordöra. ’Ng bung lengn’ porta d’bongn’ fruttg’, ‘ng stlett lengn’ allingcuntra d’stletta ordura. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:41 (Badia); f) Idie à fat dut. Surëdl, luna y stëiles, ierba, flëures y lëns idíe a fa’ dut. surá̤dl, lúna̤ i štáilęs, iá̤rba̤, flóuręs i la̤ŋs RifesserJB, Surëdl1879:107 (grd.)
2 fusto di alberi e arbusti (gad. B 1763; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1923; DLS 2002, fas. R 1914/99; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ tronco Ⓓ Stamm ◇ a) Franz ie unì ora dl lën uet sun duicater, y belau tl medem mumënt à l tarlui dat ite frants íe uní ǫ́ra̤ d’l la̤ŋ úet sun dói kátę́r, i beláu t’ l mędém męmá̤ŋt a l ta̤rlúi da’ ítę RifesserJB, Tëune1879:108 (grd.)
3 ramo, legno mondato e lavorato in varie fogge, usato come appoggio nel camminare o come arnese o arma (fas., amp.) Ⓘ bastone Ⓓ Stock ◇ a) Ogneun aea te so man, / Un n legn, l’auter n ram Ognun áea te so man, / Un ‘n legn, l auter n ram BrunelG, MusciatSalin1845:3 (bra.); b) Inze piaza el fajea proprio spaento: / bestemes che fajea rizà i ciaei; / ci de pugnes petaa, ci d’un len Inže piaža el fegea proprio spaento: / bestemes che fegea rižà i ciaéi; / ci de pugnes petaa, ci d’un len DegasperF, TenpeAdes1862-1974:474 (amp.)
s.m. sg.
materia prima fornita dagli alberi e destinata a vari usi (gad. B 1763; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1879; G 1923; L 1933; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. G 1923; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Mj 1929; Q/K/F 1983; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ legno Ⓓ Holz ◇ a) mi oml Gejù, metù y ntlaudà sul lën dur dla Crëusc mi om’l Gesu, metù j inclaudà sul läng dur della crousch RungaudieP, LaStacions1813-1878:91 (grd.); b) A ci él pa bun, uma, chësc lëgn tles mans? A ci elle pa bung, uma, chesc’ lengn’ tles mangs? DeclaraJM, SantaGenofefa1878:71 (Badia); c) Spo ái metü dui toc de lëgn grosc, adöm, sciöche chisc, ch’i tëgni tla man, stá unis, y fat adinfora n stromënt, nominé crusc Spo ai m’tù dui tocc’ de lengn’ grosc’, adūm, sceoucche chisc’, ch’i tegne t’ la mang, sta unīs, e fatt d’ingfora ‘ng strument, nominè crusc’ DeclaraJM, SantaGenofefa1878:74 (Badia)
de legn 1 (gad.) Ⓘ ligneo, di legno Ⓓ hölzern ◇ a) spo s’ára vistí, s’â tut la crusc de lëgn cun se, por amabla recordanza de sües pënes, y s’un vá spo s’ à la vistì, s’ ā tutt la crusc’ d’lengn’ cung sè, pur amabil r’cordanza d’suus penes, e s’ ung va DeclaraJM, SantaGenofefa1878:102 (Badia)

2 fig. (grd.) Ⓘ rigido Ⓓ steif ◇ a) Canche seniëur Cristl vën. / Ne te stilé nsci de lën! Kanke Seniëur Kristl vën. / Ne te stilè inshi de lën! PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:55 (grd.).

legn (fas., moe., col., LD) ↦ legn.

lëgn (gad., Badia) ↦ legn.