Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/474

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.


fugì
439


dà al vin, na gran flama mët te fuech Chi chë da s̄oun së dà al viŋ, na gran flamma mëtt te fuech. PerathonerJA, Nseniamënt1865*:1 (grd.); g) L se tira apede chisc e l veit che i é de trei che dombra scioldi apede fech. El se tira apede kiš e l veit, ke i e de trei, ko dombra šoldi apede fek. BrunelG, Cianbolpin1866:12 (caz.); h) al odô spo che le füch vardô sö el udō spo ch’ ‘l fuc vardō sou DeclaraJM, SantaGenofefa1878:100 (Badia); i) La tiera zitrova sot i piesc dl mut spaurì, y l i à parù de sté dut n fuech. la̤ tiá̤ra̤ tsitrǫ́a̤ sot i píeš d’l mut špourí, i l i a pa̤rú dę štę dut ŋ fúek. RifesserJB, Tëune1879:108 (grd.)
2 parte del camino, situata direttamente sotto la cappa, in cui si faceva il fuoco per cuocere cibi e riscaldare ambienti (fas. R 1914/99, amp. C 1986; DLS 2002) Ⓘ focolare Ⓓ Herd ◇ a) Sora fó ra menestra lascià stà / Che ra se brostole, ancuoi no conta nuia. Sora fò ra menestra lassà stà / Ch’a se brostole, anquoi no conta nuja. DegasperF, AgostinoCostantini1860:1 (amp.); b) L va ite per chest usc e l rua te na cèsa da fech olache l’era na femena co na fana sora fech El va ite per kest uš e l rua te na čes̅a da fek, olà ke l era na femena ko na fana sora fek BrunelG, Cianbolpin1866:15 (caz.)
3 nucleo elementare della società umana, formato in senso stretto e tradizionale da genitori e figli, con l’eventuale presenza di altri parenti (fas. Mz 1976; DILF 2013, fod. Pz 1989; Ms 2005, amp. Q/K/F 1983; C 1986) Ⓘ nucleo familiare Ⓓ Familienkreis ◇ a) I sasc ea ormai fate / Par chera ciasa là śo; / Un autro dan co sti pate / De no sé cuante par fó. I sasc eva ormai fatte / Par chera ciasa lá zó; / Un autro dann có sti patte / De nosiquante par fó. Anonim, Monumento1873:4 (amp.)
4 fig. veemenza, intensità di sentimenti (gad.) Ⓘ entusiasmo, ardore, fuoco Ⓓ Enthusiasmus, Leidenschaft ◇ a) sciöch’ al foss ispiré da Idî ál scomencé a rajoné cun füch dla divina providënza sceocch’ el foss inspirè da Iddì àle scomencè a rajonè cung fuc d’la divina provvidenza DeclaraJM, SantaGenofefa1878:113 (Badia); b) La unziun tl discurs dl vësco, y le füch amabl de süa retorica (la maestria de savëi rajoné bel) i jô ai bugn veci sot tl cör La unziung t’ l discorso d’l vesco, e ‘l fuc amabile d’sua retorica (la maestria d’savei rajonè bell) i jē ai bongn’ vecci soutt int ‘l cour DeclaraJM, SantaGenofefa1878:113 (Badia)
fé fuech (gad. A 1879; V/P 1998; DLS 2002, grd. F 2002; DLS 2002, fas. DLS 2002, fod. DLS 2002, amp. C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ accendere il fuoco, attizzare Ⓓ Feuer machen, schüren ◇ a) Fà sö le füch atira! / El füch é bele fat ël, Signur. Fa seu le füc attira! / El füc é bel[e] fat ël, Signur. DeRüM, EhJan1833-1995:249 (MdR) ◆

fuesc artifiziai (grd. F 2002, amp.) Ⓘ fuochi d’artificio Ⓓ Feuerwerk ◇ a) Vedé cuanta caretes coi caai, / Trasparentes e foghe artifiziai, / Verse a mesena, a grun, latis, taliane / e anpezane. Vedè quanta carretes coi cavai, / Trasparentes e foghe artifiziai, / Verse a mezena, a grun, latìs, taliane / E ampezzane. DegasperF, AgostinoCostantini1860:1 (amp.).

fuech (grd., LD) ↦ fuech.

fueia Ⓔ FOLIA (pl. di FOLIUM) (EWD 3, 279; http://www.atilf.fr/ DERom/entree/’Fili-u) 6 1763 foia ‘frons, frondis’ (Bartolomei1763-1976:80)
gad. fëia mar. feia Badia föia grd. fueia fas. foa caz. foa bra. foa moe. föa fod. foia col. fuoia amp. foia LD fueia
s.f. Ⓜ fueies
1 organo delle piante cormofite (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1983; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ foglia Ⓓ Blatt ◇ a) No te sentes ce aria fresca, / moe ra foies dei brascioi… No te sentes cie aria fresca, / moe ra foies dei brascioi… DegasperF, ARaMeNoiza1860*-1975:109 (amp.); b) La püra sciora döta dlaciada tremorâ sciöche na fëia La pura Siora dutta dlacceada tromorā sceoucch’ na fouia DeclaraJM, SantaGenofefa1878:32 (Badia); c) i ciüfs smaris o daldöt sparis, les fëies pingolâ gheles dai lëgns y dales trognores i ceuff smarīs o d’l dutt spariis, les fouies pingolā gheles dai lengns e dalles trognores DeclaraJM, SantaGenofefa1878:54 (Badia)
2 complesso delle foglie di una pianta o di un insieme di piante (gad., grd. L 1933; F 2002, fod. Pz 1989; Ms 2005, amp. DLS 2002) Ⓘ fogliame, foglie Ⓓ Laub ◇ a) Canch’ara vëgn ite ê la cerva jetada, mo é atira lovada sö a mangé fëia y erba frësca Cang ch’ella vengn’ ite ē la cerfa jetada, mo è attira l’vada sou a mangiè fouia e erba fresca DeclaraJM, SantaGenofefa1878:34 (Badia).

fueia (grd., LD) ↦ fueia.

fufignà (amp.) ↦ fufigné.

fufignar (moe.) ↦ fufigné.

fufigné Ⓔ cfr. frl. fufignâ ‘sottrarre imbrogliando’ (GsellMM) 6 1873 fuffigná (Anonim, Monumento1873:3)
moe. fufignar fod. fufigné amp. fufignà
v.intr. Ⓜ fufigneia
brigare, ordire copertamente imbrogli, maneggi e simili, per ottenere vantaggi di vario genere anche con danno d’altri (fod. Ms 2005, amp. Mj 1929; Q/K/F 1983; C 1986) Ⓘ intrigare, trafficare Ⓓ Ränke schmieden, intrigieren ◇ a) Voron ades saminà / Ch’i à fato d’outon / E cie ch’i à fufignà. Vorron adés saminá / Ch’i á fatto d’auton / E cié ch’i á fuffigná. Anonim, Monumento1873:3 (amp.).

fufigné (fod.) ↦ fufigné.

fuga Ⓔ it. fuga ‹ FŪGA (EWD 3, 338) 6 1844 fuga (DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:110)
gad. füga Badia füga grd. fuga fas. fuga fod. fuga amp. fuga
s.f. Ⓜ fughes
stato emotivo consistente in un senso di insicurezza, di smarrimento e di ansia di fronte a un pericolo reale o immaginario (amp. Mj 1929; Q/K/F 1983; C 1986) Ⓘ spavento, paura Ⓓ Angst, Schrecken ◇ a) Da un pormai, come che son, / a chi sciore ancuoi i ra cazo, / parché da ra so prejon, / éi na fuga, che me mazo. Da un pormài, come che son, / a chi sciore ancuói i ra caz̄o, / parché dara so pregión, / ei na fuga, che me maz̄o. DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:110 (amp.).

fuga (grd., fas., fod., amp.) ↦ fuga.

füga (gad., Badia) ↦ fuga.

fugí (gad., Badia) ↦ fugì.

fugì Ⓔ it. fuggire ‹ FUGĪRE (invece di FUGERE) (EWD 3, 339) 6 1833 fugì (DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:265)
gad. fugí Badia fugí MdR fugì
v.tr. Ⓜ fugesc
evitare per viltà, timore o prudenza; scansare (gad. P/P 1966, MdR) Ⓘ fuggire Ⓓ fliehen ◇ a) Prümadetüt procureràl de se tegnì con de bones persones, de converscè coi bugn, e de fugì i ri e coroć. Ël fugirà e schiverà inće tütes les ocajiuns, olà che les matades e i ri vic rëgna Prüma de tüt procureràl de se tegni coǹ de bonnes persones, de converŝè coi bugn, e de fugì i rì e corrotg. Ël fugirà e schiverà inçhié tüttes les occaŝiuǹs, olà che les mattades e i ri viẑ régna DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:265 (MdR).

fugì (MdR) ↦ fugì.