Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/388

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.


empié
353


mete amp. inpromete LD empermete MdR impermëte
v.tr. Ⓜ empermet, empermeton, empermetù
1 impegnarsi a fare o dare qualcosa; garantire (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Q/K/F 1983; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ assicurare, promettere Ⓓ versprechen, garantieren ◇ a) Sc’ an và dunca a se confessè, mëssen impermëte de ne le fà plü, e ći ch’an impermët, déssen inće mantegnì Ŝ’ aǹ va dunca a se confessè, mëssǹ impermëtte de ne le fa plü, e çhi ch’aǹ impermëtt, dessǹ inçhié mantegnì DeRüM, ConfesséPasca1833-1995:279 (MdR); b) in ùltima l’à dit: Se tu me empromete de no ge far nia te l die: l’é na pera pìciola. in ultima la dit: Sö tu men promettö dö no gö far niô tal diö: lö na pöra pitscholô. ZacchiaGB, DoiSores1858*:2 (bra.); c) l é stà n ingan ordì dai siori, che prometteva (impermeteva) un paradiso in terra. l’è stà un inganno ordì dai Siori, che prometteva (impermetteva) un paradiso in terra. AgostiniM, Dialogo1870*-2013:432 (col.); d) Al n’un mancia degügn de chi che ê a noza, anzi chësc pice é deplü, porcí ch’Idî fej plü de chël, ch’Ël impormët. El n’ung mancia d’gungn’ d’chicche ē a nozza, anzi chesc’ picce è d’plou, purcicch’ Iddì fesc’ plou d’chel, ch’El impormett. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:117 (Badia); e) Sön chëstes parores i dêra a vignun la man, y cun chësc orôra, che düc impormetess de fá, ci ch’ara i â dit. Soung chestes parores i dēla a vignung la mang, e cung chesc’ orōla, ch’duttg’ impormettess’ d’fa, cicch’ ella i ā ditt. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:120 (Badia)
2 far prevedere determinati sviluppi, preannunciare (MdR) Ⓘ promettere Ⓓ versprechen ◇ a) Amici che fede scomët / Inte la fortüna, / É neures che plöia impormët / E n’en dà degüna. Amici che fede scomëtt / Inte la fortüna, / É neúres che pleuja impormëtt / E n’eǹ da degüna. DeRüM, FalscheFreunde1833-1995:292 (MdR)
p.p. come agg. Ⓜ empermetù, empermetus, empermetuda, empermetudes
che è oggetto di una promessa (gad.) Ⓘ promesso Ⓓ versprochen ◇ a) Beat chël che tëgn fora la proa, tantosc ch’al sará porvé ciará, arál la corona dla vita impormetüda da Idî a chi che l’ama y i sorvësc Beato chel che tengn’ fora la prova, tantosc’ ch’el sarà porvè cearà, arrāle la corona d’la vita impormettuda da Iddì a chicche l’ama e i serv DeclaraJM, SantaGenofefa1878:117 (Badia).

empermete (LD) ↦ empermete.

empermò Ⓔ comp. di en + permò ‹ PER MODO (EWD 4, 437) / IN PER MODO (Gsell 1989a:157) 6 1878 imprmò (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:72)
gad. impormó mar. empormó Badia impermò, impormò grd. mpermò fod. mpermò LD empermò
avv.
1 da poco tempo (gad. Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fod. Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, LD DLS 2002) Ⓘ appena Ⓓ erst, eben, gerade, soeben ◇ a) Sot al brac portâl erba bela frësca, impormó coiüda söla röa dl rü Soutt al bracc’ portāle erba bella fresca, imp’rmò coiuda soulla rūa d’l rū DeclaraJM, SantaGenofefa1878:93 (Badia)
2 solo allora, solo in quel momento (gad.) Ⓘ solo allora, appena Ⓓ erst ◇ a) Spo intenaraste impormó, ci ch’al significhëia chësc lëgn, ch’i tëgni tla man Spo inteneraste imprmò, cicch’ el significa chesc’ lengn’, ch’i tegne t’la mang DeclaraJM, SantaGenofefa1878:72 (Badia)
3 in maggior misura, di più, tanto più (gad.) Ⓘ ancora di più, maggiormente Ⓓ erst recht ◇ a) Genofefa â le ciastel dan i edli: dötes les ciampanes sonâ adöm, y chël soné fajô impormó degore les leghermes Genofefa ā ‘l ciastell dang i oudli: duttes les ciampanes sonā adum, e chel sonè fajŏ imp’rmò d’gorre les legrimes DeclaraJM, SantaGenofefa1878:105 (Badia)
permò.

empermò (LD) ↦ empermò.

empestar (moe.) ↦ empesté.

empesté Ⓔ deriv. di pest (EWD 5, 258) 6 1873 inpestà (Anonim, ManageriaComunal1873-1973:40)
gad. impesté mar. empesté Badia impestè grd. empesté fas. empestèr moe. empestar fod. mpesté col. impestà amp. inpestà LD empesté
v.tr. Ⓜ empesteia
infettare per contagio (gad. P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. L 1933; Ma 1953; F 2002, fas. DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Q/K/F 1983; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ contagiare, appestare Ⓓ anstecken ◇ a) Fesc, te preo, che ‘l scarafagio / El no m’ebe da inpestà Fésc, te preo chel scarafaggio / El no m’èbe da impestà Anonim, ManageriaComunal1873-1973:40 (amp.).

empesté (mar., grd., LD) ↦ empesté.

empestèr (fas.) ↦ empesté.

empetrir (fas.) ↦ empedrì.

empiantar (bra., moe.) ↦ emplanté.

empiantèr (fas.) ↦ emplanté.

empianton Ⓔ deriv. it. piantare ‘abbandonare, troncando un rapporto affettivo’ 6 1860 impiantong (BrunelG, OccasioneNozza1860*-2013:368)
fas. impianton bra. impianton
s.m. Ⓜ empiantons
uomo che tronca (bruscamente) un rapporto affettivo (fas.) Ⓘ uomo che pianta la fidanzata Ⓓ Mann der seine Freundin verlässt ◇ a) Robes plu stranies - fossa mo fé manies / O gor jì en slita - po! na tèl vita / Dò l patolon - i fé l’impianton / Stradiaol maladet - chest fossa sclet. Robes plu stranies - foss mo fè manies / O gor xi ‘n slitta - po! ‘na tel vita / Do ‘l pattolong - i fè l’impiantong / Stradiaol maladett - chesc fossa sclet. BrunelG, OccasioneNozza1860*-2013:368 (bra.).

empiciadrì Ⓔ deriv. di piciadour (EWD 5, 273) 6 1833 s’impiçhiadrësce 3 cong. (DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:268)
gad. impiciadrí mar. empićiadrí Badia impićiadrí grd. mpiciadrì MdR impićiadrì
v.rifl. Ⓜ s’empiciadresc
se empiciadrì (gad. P/P 1966; Ma 1950; V/P 1998, grd. F 2002, MdR) Ⓘ peccare (contro qualcuno) Ⓓ sich versündigen ◇ a) Tö ne te crëies nia cotant che de te’ jënt s’impićiadrësce cuntra Idie e cuntra la umanité Teu ne te crëÿes nia cotant che de tä ĝënt s’ impiçhiadrësce cuntra Iddie e cuntra la umanité DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:268 (MdR).

empićiadrí (mar.) ↦ empiciadrì.

empié Ⓔ IN + *PĪLIĀRE (REW 6503) 6 1763 impiè la lum ‘accendere lumen’ (Bartolomei1763-1976:83)
gad. impié mar. empié Badia impié grd. mpië fas. empeèr bra. empear moe. empear fod. mpié LD empié
v.tr. Ⓜ empieia
1 appiccare il fuoco (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002; Ma 1953, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, LD DLS 2002) Ⓘ accendere Ⓓ anzünden ◇ a) Al impea l fech e lo brostola. Al impöa l’fök ö lo bróstolô. ZacchiaGB,