Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/379

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.


344
344


edema (gad., mar., Badia, LD, MdR) ↦ edema.

eder Ⓔ mhd. wider ‘wiederum, hingegen’ (GsellMM) 6 1821 eder (PlonerM, BepoMahlknecht, 1821*-1915:57)
grd. eder
congiunz.
con valore avversativo marcato: al contrario (grd. L 1933; Ma 1950; F 2002) Ⓘ invece, bensì Ⓓ aber, jedoch ◇ a) Tu ses bën, chi che son, / Ne breve cun richëzes, / Ma ie t’ ue eder bon Tu ses bën, ki ke son, / Ne breve kun rikëzes, / Ma ie t’ ue eder bon PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:57 (grd.); b) L fi i à dit: Pere! ie é fat picià dant al ciel y dant a te; ie ne son dëni de vester tlamà ti fi. L pere eder dij a si fanc (servidëurs): Purtëde prëst l miëur guant, y meteile sëura El fi li há dit: Pére! je é fat pitgiá dant al tschiel y dant a te; je ne song deing de éster tlamà ti fi. El pére éder disch a si fantsch (servidoures): Portéde prest el miour guant, y metéile soura HallerJTh, FigliolProdigoGRD1832:141 (grd.).

eder (grd.) ↦ eder.

edificant Ⓔ it. edificante 6 1878 edificante (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:IV)
gad. edificant Badia edificant
agg. Ⓜ edificanc, edificanta, edificantes
che incita, spinge al bene (gad.) Ⓘ edificante Ⓓ erbaulich ◇ a) I tëgni d’i fá n plajëi cun nia püch ütl a mi bugn patrioc cuindi a i presenté chiló la bela y edificanta storia de S. Genofefa stampada en ladin. I tegne d’i fa ‘ng plajei cung nia puc ut’l a mi bongn’ patriotti quindi a i presentè chilò la bella ed edificante storia de S. Genofefa stampada in lading. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:IV (Badia).

edificant (gad., Badia) ↦ edificant.

edl (gad., mar., Badia) ↦ uedl.

educazion Ⓔ it. educazione ‹ ĒDUCĀTIŌ (EWD 3, 153) 6 1833 edücaziuǹ (DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:264)
gad. educaziun grd. educazion fas. educazion fod. educazion amp. educazion LD educazion MdR educaziun
s.f. sg.
buona creanza, modo di comportarsi corretto e urbano nei rapporti sociali (gad. A 1879; P/P 1966; DLS 2002, grd. A 1879; L 1933; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ educazione Ⓓ Bildung, Erziehung ◇ a) Cotant da inré pò n pere se consolè de tüć sü mütuns, scemia, ch’ël à porvè de dè a tüć la medema bona educaziun? Còtant da inré pò ‘ǹ père se consolè de tütg sü müttuǹs, ŝemìa, ch’ël ha porvè de dè a tütg la medemma bonna edücaziuǹ? DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:264 (MdR); b) ma brae pares, i dajé benon / a ra vosc fies na bela educazion!… ma brae pares, i dagé benon / a ra vosh fies na bela educažion!… DegasperF, TenpeAdes1862-1974:473 (amp.); c) de sentimënc nobli êra cun so om n’anima y n cör, ince tl amur y tla pora grandiscima por i dé dër na bona educaziun ala picera fia Genofefa de sentimentg’ nobili ē la cung so om ‘ng n’anima e ‘ng cour, incie t’ l’amur e t’ la pŏra grandissima pur i dè der na bona educaziung alla piccera fia Genofefa DeclaraJM, SantaGenofefa1878:2 (Badia).

educazion (grd., fas., fod., amp., LD) ↦ educazion.

educaziun (gad., Badia, MdR) ↦ educazion.

ef (fod.) ↦ eva.

ef (fas.) ↦ uef.

ega Ⓔ AQUA (EWD 3, 155) 6 1763 da eiga ‘irrigo’; ega ‘aqua’ (Bartolomei1763-1976:76, 79)
gad. ega mar. ega Badia ega grd. ega fas. èga caz. èga bra. aga moe. èga fod. iega col. aiva amp. aga LD ega MdR ega
s.f. Ⓜ eghes
1 liquido trasparente, incolore, inodore, insapore, costituente fondamentale degli organismi viventi (gad. B 1763; A 1879; A 1895; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Mj 1929; Q/K/F 1982; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ acqua Ⓓ Wasser ◇ a) Na cuna o pisaruel, / N sciaduné o cie che n uel. / Per i paures de bona erces, / Dant al’ega de bona berces. Na kuna o piſaruel, / N shadunè o cie ke n uel. / Per i paures de bona ercies, / Dant a l’ega de bona bercies. PlonerM, GratulazionMahlknecht1813-1915:63 (grd.); b) E ći bevëise pa da doman? / Iö bëi le tê, o na taza d’ega. E çhi bevëise pa da domaǹ? / Jeu bëi le tèe, o ‘na tazza d’ägua. DeRüM, AvëiseVöiaBëire1833-1995:236 (MdR); c) Se i recapitassa da Busan / I patrioc da Soraga / I li trasc te aga Se i recapitas da Busang / I patriotc da Soraga / I li tras te aga PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:268 (bra.); d) I ne n’ó cunté sö döt chël che godun / por grazia de Dî ch’é nosc gran patrun, / mo te bones eghes, te bones fontanes / ch’al â bele dé zacan ales ganes I ne n’ô contè sö düt chël che godun / per grazia de Dî ch’é nosc gran patrun, / mo te’ bones eghes, te’ bones fontanes / ch’al ava bel’ dè zacan ales ganes PescostaC, BonesEghes1858-1994:228 (Badia); e) Canche ie son unì te ti cësa, no m’es nepur dat ega, a me lavé la mans, ne uele, a m’onjer l cë Càŋchè jö soŋ uni te ti tgèsa, no m’hès nepur datt èga, a më lavè la màŋs, ne uele, a m’ons̄er ‘l tgè VianUA, Madalena1864:194 (grd.); f) E par fei pì presto / Come anche r’ é stada; / Parché a segnà el resto / Aea aiutà r’ aga. E par fei pí presto / Come anche r’ é stada; / Parché a segná el resto / Avea ajutá r’ aga. Anonim, Monumento1873:3 (amp.); g) De y nöt se lasciâra jö sön n gröm de stran, da na pert êl n boché de tera plëgn d’ega, y n pü’ de pan fosch ê süa spëisa. Dè e noutt sè lasceala jou sounung grum de strang, da na pert elle ‘ng bocchè de terra plengn’ d’ěga, e ‘ng pude pang fosc’ ē sua speiſa. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:13 (Badia)
2 corso d’acqua (fas., fod. Pz 1989; Ms 2005, amp. C 1986) Ⓘ rivo, torrente Ⓓ Bach, Fluss ◇ a) La é jita apede un’aga. Candenó l’aga ge porta via l fus. La ö schita apedö un aga. Candöno l’aga gö pôrta via l’fus. ZacchiaGB, DoiSores1858*:1 (bra.); b) Dapò vegn Mazin e Muncion, Mazin apede l’aga e Muncion sul mont. Dapò vöng Mazin ö Muntschon, Mazin apedö laga ö Muntschon sul mont. ZacchiaGB, DescrizionFascia1858*:4 (bra.)
ega da bagn (gad.) Ⓘ acqua termale Ⓓ Thermalwasser ◇ a) Na te ega da bagn ne n’él nia dalunc / por vigni mal che brüj o che punj. Na te’ ega da bagn ne n’él nia dalunc / per vigne mal che brüja o che punc. PescostaC, BonesEghes1858-1994:230 (Badia) ◆ ega de vita (gad. P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. Mj 1929; Q/K/F 1982; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ acquavite Ⓓ Schnaps, Branntwein ◇ a) Oh, vì mo un püch t’osteria, che iö t’ó pa paié l’ega de vita. O, vì mó uǹ püc t’osteria, ch’jeu t’ó pa paÿé l’ägua de vita. DeRüM, CorpSant1833-1995:276 (MdR); b) Ma co i và fora di suoi, / d’aga de ita un carantan, / gnanche brodo de fajoi / El no zerca in duto ‘l an. Ma co i va fòra di suoi, / d’agadeìta un carantàn, / gnanche brodo de fagioi / El no z̄erca in duto l’an. DemenegoG, LodeMasciza1844-1929:115 (amp.); c) Sö mituns, toless’ la tascia / Stlop y polber y na flascia / D’ega de

edema