Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/217

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.


codie
182


codie Ⓔ comp. di co + die ‘a lungo, per molto tempo’ 6 1833 cò die (DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:262)
gad. codî mar. codío Badia codî MdR codie
avv.
a lungo, per molto tempo (gad. V/P 1998; DLS 2002, MdR) Ⓘ a lungo, lungamente Ⓓ lange ◇ a) sc’ ël vëgn in permescio, mëss codie ćiarè, ch’ël se ciafe n lüch por se podëi con ćiamò plü de gran bria ch’ël à inte so Regimënt, demà dërt vadagné da vire ŝ’ ël vëgn in permesŝo, mëss cò die çhiarè, ch’ël se ćiaffe ‘ǹ lüc por se podëi coǹ çhiamò plü [de] graǹ brìa ch’ël ha inte sò Regimënt, demà dërt vadagné da vire DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:262 (MdR); b) I á ponsé codî do por strada, y ne sun bun de ciafé fora n meso conveniënt I à pungsè co di daō pur strada, e n’sung bung d’ceaffè fora ‘ng mezzo conveniente DeclaraJM, SantaGenofefa1878:111 (Badia).

codie (MdR) ↦ codie.

codío (mar.) ↦ codie.

coe (amp.) ↦ cuoe.

coé Ⓔ CUBĀRE (EWD 2, 338) 6 1878 cova (DeclaraJM, SantaGenofefa1878:125)
gad. coé mar. coé Badia cuè grd. cué fas. coèr bra. coar moe. coar fod. coé col. coà amp. coà LD coé
v.tr. Ⓜ coa
stare sopra le uova per riscaldarle e permettere così lo sviluppo dell’embrione (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, amp. A 1879; Mj 1929; Q/K/F 1982; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ covare Ⓓ brüten ☟ pruté
v.intr. Ⓜ coa
fig. di passioni, sentimenti e simile, restare celati, ma pronti a manifestarsi (gad. V/P 1998, fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DILF 2013) Ⓘ covare fig.Ⓓ schwelen, glimmen ◇ a) mile otes plütosc morí sot ala manara, co tigní fora plü dî chësc tormënt chiló (y mostrâ söl cör) chësta rabia, che coa caite mille ŏtes plouttosc’ morì soutt alla manara, che tignì fora plou dī chesc’ torment chilò (e mostrā soul cour) chesta rabbia, che cova caìte DeclaraJM, SantaGenofefa1878:125 (Badia)
coé fora (gad. DLS 2002, grd. L 1933; F 2002; DLS 2002, fas. Mz 1976; DLS 2002, fod. P/M 1985; DLS 2002; Ms 2005, LD DLS 2002) Ⓘ covare Ⓓ ausbrüten ◇ a) Valgügn dis do che Genofefa á vijité la coa, ne n’êl plü üs, mo pici vicí coá fora laite. Valgungn’ dis dō che Genofefa à visitè la cō, nen ēle plou ūs, mo piccei vicceì cuà fora laite. DeclaraJM, SantaGenofefa1878:50 (Badia).

coé (gad., mar., fod., LD) ↦ coé.

coeon (moe.) ↦ coion.

coer (fas.) ↦ cueie.

coèr (fas.) ↦ coé.

coerta (amp.) ↦ cuerta.

cöga (mar.) ↦ cuega.

cognà (amp.) ↦ convegnì.

cognà (amp.) ↦ cugné.

cogne (amp.) ↦ cognei.

cogné (gad., mar., Badia) ↦ cugné.

cognè (col.) ↦ cognei.

cognei Ⓔ CONVENĪRE (Gsell 1990b:368) 6 1812 Cognon 4 (GiulianiGB, Gespräch1812-2014:59)
fas. cogner caz. cogner bra. cogner col. cognè amp. cogne LD cognei
verbo modale Ⓜ cogn, cognon, cognù
1 avere l’obbligo di fare una determinata cosa (fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, col. Pz 1989, amp. Mj 1929; Q/K/F 1982; C 1986; DLS 2002, LD DLS 2002) Ⓘ dovere Ⓓ müssen ◇ a) Scouta cò aee n bel pé de manc e i é cognui vener per setanta toleres e mete pegn che n cogne dar cincanta sun sta vacia. Scôuta cò aöö un bel pö de mantsch ö i ö cognui vöner per settanta tôleres ö metö peng chö n’cognö dar tschincanta sun stô vatscha. ZacchiaGB, DescorsFascegn1858*:2 (bra.); b) chest posse ben fèr, ma del rest m’é sperdù, perché cherdee, de cogner sotscriver scric de debìtes. chist pose ben fer, ma del rest m’e sperdu, perche cherdée, de cogner sottoscriver scritsc de debítes. IoriG, InjignàLet1860*-2013:402 (caz.)
2 avere necessità, bisogno di fare qualcosa (fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DILF 2013, col. Pz 1989) Ⓘ dovere Ⓓ müssen ◇ a) El Segnor. No! Cognede dir. El Segnor. No: cognede dir. GiulianiGB, Gespräch1812-2014:59 (bra.); b) Ma fèr noza, e se consolèr se cognea; perché tie fra chiò l’era mort, e l’é ressuscità; l’era perdù, e se l’à troà. Ma fer nozza, e se consolér se cognéa; perché to fra cgló éra mort, e l’é risuscitá; l’éra perdú, e sel a troá. HallerJTh, FigliolProdigoCAZ1832:146 (caz.); c) Se no voi lepe e bastonade / Colpes, legnade e forade, / Cognaré bel, bel trotar Se nò voi lepe e bastonade / Kolpes, legnade e forade, / Kognarè bel, bel trotár BrunelG, MusciatSalin1845:12 (bra.); d) Canche ti es pa na pera stenta / Che no te arès pa più polenta, / Ti es pa soula a vadagnèr, / E tu sas che se cogn magnèr. Kan ke ti es po na pera stenta / Ke no tu aras po’ piu polenta, / Ti es po soula a vadagnèr, / E tu sas ke se kon magnèr. ZacchiaGB, GardeneraE1858*-1995:176 (caz.)
3 essere tenuto a comportarsi in un certo modo per ragioni di convenienza, di opportunità e simile (fas. R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DILF 2013, col. Pz 1989) Ⓘ dovere Ⓓ sollen ◇ a) L’é de burc lesc. Cognon jir co le crapele; e amò l’é perìcol de se rompir le giame. L è de burtg lesch. Cognon schir colle carpelle: e a mò l e pericol de se rompir le giame. GiulianiGB, Gespräch1812-2014:59 (bra.); b) coscì l s’à cognù adatèr a servir apede n segnor, che l’à manà te n so mèsc per vardèr i porcìe così el s’ ha cognù adattèr a servir a pè de ung signor, che l’ha manà ten sò mès per vardèr i porcìe SoraperraA, FiProdigoCAZ1841-1986:246 (caz.); c) Ades cogne po ben fenir. / Parché sente jà Salin vegnir / Con n bachet te man / Per no dir n ram. Adés kogne po beng fenìr. / Parkè sente ža Salìng vegnìr / Kon ‘n bakét te mang / Per no dir un ram. BrunelG, MusciatSalin1845:11 (bra.)
4 sembrare con tutta probabilità, parere, essere probabile (fas. R 1914/99) Ⓘ dovere Ⓓ sollen ◇ a) A no saer Sepon / Ne scriver ne lejer per fascian / Ben che l sapie per talian / Cogn esser ampò n gran zucon. A no saer Sepon / Ne scriver ne leser per Fassang / Bench’ el sapie per Talian / Con esser ampò un gran zucon. PollamV, VivaSagraMoena1856-2008:265 (bra.); b) les se à pissà che chesta feides cogn esser de Cianacei o Gries les se à pisà, ke kesta feides kon esser da Čanačei o Gries BrunelG, Cianbolpin1866:5 (caz.).

cognei (LD) ↦ cognei.

cogner (fas., caz., bra.) ↦ cognei.

cognizion Ⓔ it. cognizione 6 1763 cogniziugn ‘cognitio’ (Bartolomei1763-1976:74)
gad. cogniziun Badia cogniziun fas. cognizion amp. cognizion
s.f. Ⓜ cognizions
facoltà del conoscere (gad. B 1763; P/P 1966, fas. DILF 2013, amp.) Ⓘ conoscenza Ⓓ Kenntnis ◇ a) Aré zerto anche vos / de sta storia cognizion / ma ió taje no no pos, / e se parlo éi ben rajon Avaré zèrto anche vos / de sta storia cognizion / ma io taje nò no pos, / e se parlo éi ben rajon DegasperF, CodaBadiote1860-2013:471 (amp.); b) Cuindi impormëti chiló solenamënter de le trá sö tla s. fede