अशीं वैदिक नांवां आसात.
चंद्र आनी धर्तरी हांच्या कक्षांचे विवृत्तेक लागून सांवासिक म्हयन्याच्या काळामत १३ वरांमेरेन फरक पडूं येता. हो म्हयनो नक्षत्र म्हयन्यापरस सुमार दोन दिसांनी व्हड आसता, कारण एके उमाशेक चंद्र – सूर्य ज्या नक्षत्रांत आसतात, थंय चंद्र परतून येमेरेन सूर्य त्या नक्षत्राचे उदेंतेक सुमार २७ अंश सरकल्लो आसता. तेखातीर सुर्याक मेळोवन घेवपाक चंद्रांक आनीक सुमार दोन दीस लागतात.
पातिक मासः चंद्र कक्षेवयलो राहू हांगा चंद्र फाटोफाट दोन फावटी येवपाखातीर लागपी काळाक पातिक, पाताश्रित वा ग्राहणिक मास म्हणटात. ह्या म्हयन्याचो उपेग गिराणाविशींच्या संदर्भांत जाता. राहूक उदेंत – अस्तंत अशी उरफाटी गती आशिल्ल्यान पातिक मास नक्षत्र मासापरस मात्सो ल्हान आसता.
सांपातिक मासः एका संपाताकडे (equinox) चंद्र युतींत येतकच रोकडोच फुडें तशे युतींत येवपाक चंद्राक जो काळ लागता, ताका सांपातिक मास म्हणटात. ह्या म्हयन्याकूय उदेंत – अस्तंत अशी उरफाटी गती आशिल्ल्यान हो म्हयनो नक्षत्र मासापरस फकत सात सेकंदांनी ल्हान आसता.
सौर कालगणनाः १२ सांवासिक वा चांद्र मासांच्या एका वर्सांत ३५४ दीस येतात. पूण सौर वर्स ३१५ १/४ दिसांचें आसता. ह्या दोगांयचो मेळ घालपाखातीर अदीक म्हयन्याची वा क्षयमासांची येवजण केल्ली आसता.
सौरमासः बारा सायन राशींप्रमाण सुर्याचीं १२ राशी-संक्रमणां जातात. एका संक्रमणासावन दुसऱ्या संक्रमणामेरेनच्या काळाक ‘सौरमास’ म्हणटात. सुर्याची गती बदलत आशिल्ल्यान ह्या दर एका संक्रमणाचो म्हळ्यार म्हयन्याचो काळ सारकोच नासता. कांय देशांनी सौरमास पाळटात आनी तांकां मेष, वृषभ अशी राशींचीं नांवां वेगवेगळ्या भाशांतल्यान आसात.
सावन मासः सुर्योदयासावन दुसऱ्या दिसाच्या सुर्योदयामेरेनच्या काळाक सावन दीस म्हणटात आनी अशा तीस दिसांचो काळ म्हळ्यार ‘सावन मास’ आसा.
कॅलेंडर म्हयनोः ग्रेगरियन कॅलेंडरांतले जानेवारी, फेब्रुवारी ह्या म्हयन्यांक कॅलेंडर म्हयनो म्हणटात. हातुंतलो दर एक म्हयनो २८ ते ३१ दीस अशा कमी – चड काळाचो आसता. वेव्हारिक सोयीखातीर हे म्हयने वापरतात. तांचो चंद्रकडे संबंद नासता. जानेवारीचे सुरवेक सुर्याची गती चडांत चड आनी जुलयचे सुरवेक उणी आशिल्ल्यान दोनूय स म्हयन्यांचे दीस सारके नासतात.
वेदांत चांद्रमासाचो उल्लेख आसून कालगणनेंत पयलीं चांद्रमास वापरताले. खाल्डियन आनी ईजिप्शियन लोक चांद्रमास वापरताले. ज्यू, तुर्क, इस्लामी लोक तशेंच हेर कांय देशांनी आजुनूय चांद्रमास वापरतात.
विंगड विंगड धर्मपंथांतलीं म्हयन्यांची नांवां अशीं आसात – जैन म्हयने – (चैत्र, वैशाख ह्य क्रमान) वसंत, कुसुमसंभव, निदाघ, दानविरोधी अभिनंद, सुप्रतिष्ठा, विजया, प्रतिवर्धन, श्रीयान, शिव शिशिर आनी हैमवान
पारशी म्हयनेः फरवर्दी, आर्दिबेहेस्त, खुर्दाद, तीर, अमरदाद, शेहरेवार, मेहेर, आबान आजूर, दय, बहमन, इस्पिंदर.
मुसलमानी म्हयनेः मोहरम, सफ्फर, रबी-उल् – अव्वल, रबी- उल्- आखिर, जुमादी- उल् – अव्वल, जुमादी-उल् – आखर, रजब, शाबान, रमजान, शव्वाल, जीकाद आनी जिल् – हिज्ज.
खिस्ती म्हयनेः जानेवारी, फेब्रुवारी, मार्च, एप्रिल, मे, जून, जुलय, ऑगस्ट, सेप्टेंबर, ऑक्टोबर, नोव्हेंबर, डिसेंबर.
हिंदू म्हयनेः चैत्र, वैशाख, ज्येष्ठ, आशाढ, श्रावण, भआद्रपद, आश्र्वीन, कार्तीक, मार्गशीर्ष, पौष, माघ, फाल्गुन. – कों. वि. सं. मं.
म्हसोबाः महाराष्ट्रांतली एक क्षुद्र देवता. म्हसोबा हें नांव महिषासुराचो अपभ्रंश आसुंये अशें कांय अभ्यासकांचें मत आसा. म्हसोबा ही मुळची अनार्य देवता आसुंये अशें कांय अभ्यासकांचें मत आसा. म्हसोबा ही मुळची अनार्य देवता आसुंये अशेंय मत कांय जाणकारांनी मांडलां.
ग्रामदेवता वा लोकदेवता म्हणुनूय म्हसोबाचो उल्लेख करतात. एकाद्रो वांटकुळो वा लांबसो फातर घेवन, ताका शेंदूर लायतात आनी एके सुवातेर पुजलो म्हणजे तो म्हसोबा जालो. महाराष्ट्रांत दर एका गांवाचे शिमेचेर, शेताच्या बांदार वा गांवांतले एके मुखेल सुवातेर ह्या म्हसोबाक पुजतात.
गांवांत कसलीय रोग – पीडा जाली जाल्यार म्हसोबाक बोकडो, कोंबो वा नाल्ल ओंपतात. तेचप्रमाण ताचे वर्सुकी जात्रेकूय ताका कोंबो, बोकडो बळी दितात. म्हसोबाक भुतांचो राजा मानतात. वेताळाइतकेंच ताचें सामर्थ्य आसता अशी श्रध्दा आसा.
महाराष्ट्राच्या कांय वाठारांनी तेलाचो घाणो सुरू करचेपयलीं म्हसोबाची स्थापणूक करतात. तशें केल्ल्यान चड तेल मेळटा अशी समजूत आसा. हेर घाणेवाल्याक म्हसोबा भाड्यान दिवपाचीय चाल आशिल्ली.
म्हसोबाच्यो जात्रो भरतात. ठाणे जिल्ह्यांतल्या मुरबाड तालुक्यांत म्हसे नांवाच्या गांवांत पौषांतले पुनवेक व्हडली जात्रा भरता. – कों. वि. सं. मं.
