Page:Konkani Viswakosh Vol3.pdf/766

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.

निर्माण जाले. ह्या भरसल्ल्या समाजांत कातीचो रंग म्हत्वाचो थरलो आनी तेप्रमाण वर्ग तयार जाले. गोऱ्या लोकांभितरूय स्पेनांत जल्मल्ले आमी मेक्सिकोंत जल्मल्ले (क्रीओल)हांचेभितर उच्च-नाच चर्चिंतलीं उंचेली अधिकारपदां फावो जातालीं.


दुसरो चार्ल्स मरतकच (१७००) स्पेनांत फ्रेंच ब्रँर्बा घराण्यांतलो जाल्यो.वर्सांतल्यान एकदंच जाताली ती आयात-निर्यात पद्दत बंद जाली.त्याचवेळार रूप्याचें उत्पादन खूब वाडलें. मेक्सिकोंत जावपी रूप्याचें उत्पाद, सगळ्या जगांत जावपी उत्पादनाइतलें जावपाक लागलें. पूण ह्या काळांत, सामान्य लोकांक मात हे अर्थीक सुबतेचो लाव मेळ्ळोना.


अठरावो शेंकडो हो युरोपांतल्या ज्ञानोदयाचें युग मानतात. ह्याच काळांत उदारमतवादी विचारसणेचो उदय जालो. तातुंतूच नेपोलियनान १८०८ वर्सा स्पेन जिखलो. तेन्ना फ्रेंचांसारक्या परक्या राज्याकतर्यांच्या शेकखाल रावंचेपरस स्वतंत्र रावंचे अशें नव्या स्पेवांतल्या वसाहतकारांक दिसूंक लागलें. अमेरिकेचें स्वातंत्र्यझूज (१७७५-८३), फ्रेंच राज्यक्रांती (१७८९) आनी नेपोलियनाची स्पेनाचेर घुरी घालून सतासंपादन (१८०८) ह्या घडणुकांचो परिणाम जावन मेक्सिकोंत स्वातंत्र्याची चळवळ सुरू जाली. ईदाल्गो कोस्तीया ह्या धर्माप्रदेशकान ही चळनळ सुरू केली. पूण १८११ वर्साच्या कॅल्डेरॉन ब्रिज हांगाच्या झुजांत ईदाल्गोक हार खांवची पडली. १८२० वर्सा स्पेनांत उदारमतवादी सतेर आयले. १८२१ वर्सा स्पेनान मेक्सिकोच्या स्वांतत्र्याक संमती दिली. १८२३ वर्सा मेक्सिकोंत प्रजासताकाची स्थापणूक जाली. ह्या सतांतराचे सूत्रधार सांता आना आनी ग्वागालूपे व्हीक्तोर्या हे फुडारी आशिल्ले. ग्वादालूपे व्हीक्तोर्या हो मेक्सिको प्रजासताकाचो पयलो अध्यक्ष जालो १८२९-३० वर्सा थोड्या काळाखातीर गेर्रेरो हो सांता आनाच्या फाटबळान अध्यक्ष आशिल्लो.१८३२ वर्सा स्वता सांता आना होच प्रजसताकाचो अध्यक्ष जालो आनी. १८५५ मेरेन ताचो प्रभ्रव तिगून आशिल्लो.


१८३५ वर्सा अमेरिके वांगडा जाल्ल्या टेक्सस संघर्शांत ताची सत्ता गेली पूण १८४१-४४ ह्या काळांत तो राश्ट्राध्यक्ष जालो. १८४६-४८ ह्या काळांत टेक्ससाच्या प्रस्नवायल्यान अमेरिकेकडे झूज जालें. ह्या मेक्सिकन झुजाचे निमाणें जाल्ले कबलातीप्राणबरोच व्हड असो प्रदेश मेक्सिकोक वगडावंचो पडलो. १८४८-५५ मेरेन परतून सांता आना हो राश्ट्राध्यक्ष आशिल्लो. १८५७ वर्सा कांय उदारमतवादी फुडाऱ्यांनी एक नवी राज्यघटना तयार केली आनी सांता आनाची सता सोंपली. ही मेक्सिकोची एक म्हतवाची राज्याघटना आसा. बेनिता ह्वारेस हो ह्या क्रांतिकारक उदारमतवादी पक्षाचो प्रभावी फुडारी आशिल्लो. १८५८-६१ ह्या काळांत विरोधकांकडे जाल्ल्या झुजांत बेनितोन जैत मेळयलें. सनातन्यांनी फ्रांसाच्या तिसऱ्या नेपोलियनच्या आदारान मेक्सिकोंत परतून एक फावट फ्रेंचांची सता हाजली (१८६४-६७).मॅक्सिनिल्यन हो मोक्सिकोचो सम्राट जालो. पूण ताका फ्रांसाकडल्यान मेळपी आदार उपरांत बंद जालो आनी बेनितोन परतून ताचो पडाव केलो.१८७६ वर्सा पॉर्फिऱ्यो दीआस हाणें सशस्त्र उठाव करून राश्ट्राध्यक्षपद जोडलें. १८८०-८४ हो चार वर्सांचो काळ सोडल्यार १९११ मेरेन तोच सतेचेर उरलो. ह्या काळांत देशाची अर्थीक-उद्देगीक खूब उदरगत जाली.


१९१० वर्सासावन मेक्सिकोची नामनेची क्रांती सुरू जाली. फ्रांसिस्को मादेरो हो तिचो फुडारी. १९११ वर्सा दीआसाक राजीनामो दिवंचो पडलो. १९१३ वर्सा मादेरोचो खून जालो . उपरांत आयिल्ल्लया वेर्ता हाची हुकुमशाही राजवट १९१४ वर्सा सोंपली. उपरांत १९१५ कारांसा हो राश्ट्राध्यक्ष जालो . १९१७ वर्सा ताणें नवी राज्यघटना सुरू केली. १९२० वर्सा ज.ओब्रेगॉन हो कारांसाचो पयलींचो लश्कर मुखेली अध्यक्ष जालो. ताच्या काळांत म्हळ्यार १९२०-२४ मजगतीं जमनींचें पुनर्वांटप केलें .व्हड प्रमाणाचेर शाळा सुरू केल्यो .ताचे उपरांत प्लूटार्के कायेस हो अध्यक्ष जालो.ताणें भूधारणाविशींचें आनी शैक्षणिक सुदारणांचें कार्य मुखार व्हेलें.पूण खनिद तेल उत्पादनांतले अमेरिका आनी चर्च हांचेवांगडा संघर्श जावंक लागले.कॅथलाक पंथायांनी ‘लाँग लिव्ह क्राइस्ट द किंग’ , अशें उतर घेवन देशभर उक्तें बंड सुरू केलें.१९२६-२९ ह्या काळांत चर्चप्रणीत सगळ्यो शाळा आनी धर्मीक सेवा बंद आशिल्ल्यो. १९२८ वर्सा ओब्रेगॉन परतून राश्ट्राध्यक्ष म्हूण वेंचून आयलो.पूण रोकडोच ताचो खून जालो.उपरांत१९३४ मेरेन हेर राश्ट्राध्यक्षांच्यो राजवटी आयल्यो आनी गेल्यो पूण कायेसाचो राजकीय प्रभाव तिगून उरलो.ताणें १९२९ वर्सा राश्ट्रीय क्रांतिकारक पक्षाची स्थापणूक केली आनी १९४६ वर्सा ह्या पक्षाचें इन्स्टिट्यूशनल रेव्होल्यूशनरी पार्टी अशें नामांतर केलें.१९३४ वर्सा लाथारो कार्देनस हो राश्ट्राध्यक्ष जालो.ताणें तळागाळांतल्या लोकांच्या प्रस्नांक खऊब म्हत्व दिलें.ताचे कारकीर्दींत रेल्वेचें आनी खनिज तेल उत्पादनाचें राश्ठ्रीयकरण जालें तशेंच व्हड प्रमाणाचेर शाळा स्थापन केल्यो . दुसऱ्या म्हाझुजांत मेक्सिकोन १९४२ वर्सासावन इश्टराश्ट्रांवटेन वांटो घेतलो.दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांतच्या काळांत मेक्सिकोची व्हड प्रमाणांत अर्थीक उदरगत घडून आयली.मीगेल आलमेन ह्या राश्ट्राध्यक्षाचे राजवटींत (१९४६-५२) उद्देगिकीकरणाचो नेट खूब वाडलो.१९७० वर्सा लुईश आल्वहारेथ अध्यक्ष जालो.देशांत एकाच पक्षाची सता खूब काळ मेरेन कायम आशिल्ल्यान १९७० उपरांतच्या काळांत कांय पोरनी राजकीय दुखणीं निर्माण जालीं. दुसरें कारण म्हळ्यार अर्थीक विकासाची विशम वांटणी. गिरेस्त लोक चड गिरेस्त आनी गरीब लोक चड गरीब जायत गेले. १९७६ वर्सा जोस पोर्टिलो राश्ट्राध्यक्ष जालो,त्याचवेळार व्हड प्रमाणाचेर खनिज तेल सांठ्यांचो सोद लागलो.पूण उपरांत खनिज तेलाचे आंतरराश्ट्रीय दरेंत देंवती आनी वाडटी म्हारगाय हाकालागून देशाचे अर्थीक परिस्थितीचेर खूब