चीनांतल्यान आयिल्ल्या निर्वासितांक लागून हांगा चिनी लोक संख्येन चड आसात. सुमार ९०% पुर्तुगेज जल्मानूच माकावांतले आसात. तर अदर्यापरस चड चीनी , माकावाभायले आसात. माकावांतल्यो बागो, चीनी रीश्ट्रवादी सन-यत्-सेन हाचो पुतळो, माजाँग ह्या खेळविशीं आशिल्ली आवड हांतूंतल्यान चीनी संस्कृतायेचो प्रभाव जाणवता. तर नाच-गायन ह्या कलांचेर पुर्तुगेजाचो प्रभाव दिसून येता. पुर्तुगेज ही हांगाची राज्यभास आसून इंग्लीश आनी कँटनी ह्यो भासोय व्हडा प्रमाणाचेर उलयतात.
-कों .वि.सं.मं.
मागधी भास आनी साहित्यः एक प्राकृत भास .ही भास मगध जनपदाची भास आशिल्ली. अर्धमागधी, शौरसेनी, महाराष्ट्री आनी पैशाची ह्या भाशांभशेन मागधी भाशेंतूय स्वतंत्र साहित्यकृती दिसतात. पुर्विल्ल्या काळांत ,शेंकड्यांनी वर्सां भारताचो राज्यकारभार मागधी भाशेंतल्यान चलतालो.ताकालागून मागधी भाशेक गौरवस्थान मेळिल्लें. राजम्हालांतूय ही भास उलयताले जावंये. बुध्दान आपलो धर्म ,मागधी भाशेंतल्यानूच लोकांक सागलो. पयले संगीतींत त्रिपिटकाचें अनुग्रथन जालें तें मागधी बाशेंतूच. तें करपी महाकश्यप हो बौध्द आचार्य मगधांतलोच आशिल्लो.
मागदीचें नातें शौरसेनी भाशेकडे जोडटात. हेमचंद्राच्या प्राकृत व्याकरणांतलीं २८७ते ३०२ हीं सुत्रां मागधीविशींची ासात. तातुंतलें निमाणचें सुत्र आसा शेषं शौरसेनीवत् प्राकृत भाशेची फोडणीशी केल्या तातूंत दाखोवन दिल्या प्रमाण महाराष्ट्री ही निश्र्चितपणान शौरसेनी भाशेउपरांतची भास मानू येता. ह्याच नेमान पळयल्यार मागधी ही शौरसेनी भाशेच्या काळांतली थरता. संस्कृतचे तुळेन ह्या दोनूय भाशांची नादप्रक्रिया व्हडलीशी वेगळी ना.
हे भाशेचें अर्धमागधी भाशेकडेन थोडेंभोव सारकेंपण आसा. हेर प्राकृतांत संस्कृत अकारान्त पुल्लिंगी नामांचें एकवचन ओकारान्त आसता. मागधींत आनी अर्धमागधींत तें एकारान्त आसता.
मागधींचे सादारण स्वरूप शौरसेनीच्या स्वरुपाभशेन आसा. मागधी भाशेंत 'स' चें श आनी 'र' चें 'ल' जाता. प्रथमेचें एकवचन-'ए' आनी षष्ठीचें एकवचन आनी अनेकवचन 'आह' आसा.
मागधीचीं कांय खाशेपणां अशी आसात-
१) 'र' चें ल देखीक, राजा-लाजा, पुरुश-पुलुशे. 2) स आनी ष हांच्या बदलाक 'श' जाता. देखीक ,समर-शमल. ३) क्ष चें ष्क,देखीक, पक्ष-पष्क ४) अंह (हांव) च्या जाग्यार आनी केन्ना केन्ना वयं (आमीं) च्या जाग्यार 'हगे' अशें रूप जाता.
कांय विद्दानांच्या मताप्रमाण मागधी आनी पाली ह्यो दोनूय वेगळ्यो भाशा आसात. पूण हवालदार त्रिपाठी हाच्या मतान ह्यो दोनूय भाशा एकूच आसात. ताच्या मणण्याप्रमाण, बौध्द परिभाशेंत बुध्दवचनाक परियाय अशें म्हण्टात. ताचो अपभ्रश 'पलियाय' असो जाला. पयलें अक्षर दीर्घ जावन प्रियाय अशें जालें आनी ताचेंच सक्षिप्त रूप पाली अशें रूढ जालें. बुघ्दघोषाच्या ग्रंथांतूय पाली शब्दाचो प्रयोग, भाशा ह्या अर्थान करीनासतना बुध्दवचन ह्या अर्थान केलो. देखीक नेयं पालियं न अट्ठकथाय दिस्सती (हें पालींत म्हळ्यार बुध्दवचनांत दिसना तशेंच अट्ठकथेंतूय दिसना).
बुध्दघोषान मागधींतूच अट्ठखथांचो अणकार केला. समंत पासादिका ह्या ग्रंथांत सम्मा संबुध्देन वुत्तपकारो मागधको वोहारो अर्थ- ह्या ग्रंतांत तो सम्मक संबुध्दान प्रयुक्त असो मागधीचो वेव्हार आसा. चवदाव्या शेंकड्याउकांत पाली शब्दाचो बुध्दवचन हो अर्थ फाटीं पडून बाशा हो शब्द प्रचलीत जालो.
'प्राकृतानुशासन' ह्या ग्रंथांत शाकारी , चांडाली आनी शाबरी ह्यो मागधी भाशेच्यो उपभाशा आशिल्ल्याचें म्हळां मार्कडेय हाणेंशाकारीक मागधीचें रूप मानलां आनी चांडालीक मागधी भाशेची विकृती तशेंच शाबरीक मागधी आनी शौरसेनी हांचेz मिश्रण म्हळां. पिशेल हांच्या मताप्रमाण मागधीच्यो जायत्यो थळाव्यो बोली आशिल्ल्यो.
वररूची आनी हेमचंद्रं हाणी आपल्या व्याकरम ग्रंथांत मागधीचे विशिश्ट नेम सांगून, उरिल्ले नेम शौरसेनीभाशेन समजुंचें अशें म्हळां.
संस्कृत नाटकानी कांयकडेन मागधीचो उपेग केला. नाटकांतलीं खंयची खंयची पात्रां मागधी भाशा वापरतालीं हेविशीं संस्कृत अलंकारशास्त्रांत व्याकरणकारांभितर मतभेद दिसून येतात.बरताच्या नाट्यशात्रांप्रमाण घोडयांचो राखणदार, अंतःपुरवासी आनी अडचणींत सांपडिल्लो नायक ही भाशा वापरता.मार्कडेयान आपल्या 'प्राकृतसर्वस्वात' सांगिल्ल्या प्रमाण राक्षस, भिक्षू, क्षपणक (जैन यती) आनी चेट (गडी दास) ही भास उलयतात. मागधी ही पिशाचांची आनी नीच जातीची भास आसा, अशें दशरुपकांत म्हळां.संस्कृत नाट्यवाड्मयांत ज्या पात्रांच्य तोंडांत मागधी घाल्या अशा पात्रांतलीं कांय अशीं- मृच्छकटिक नाटकांतलो संवाहक , शकाराचो दास स्थावरक, वसंतसेनेचो नोकर कुंभीलक, चारुद्ताचो नोकर वर्धमानक, भिक्षू आनी चारुत्ताचो पूत रोहसेन. कालिदासाच्या अभिज्ञानशाकुंतल हांतूंत कोळी आनी शकुंतलेचो ल्हान पूत सर्वदमन. विशाखदत्ताच्या मुद्राराक्षसांत जैन साधू, दूत तशेंच चाडालवेशधारी सिध्दार्थक आनी समिध्दार्थक. भट्टनारायणाच्या वेणीसंहारांतलो राक्षस आनी ताची बायल.
पिशेल हाच्या मताप्रमाण 'ललितविग्रहराज' ह्या सोमदेवाच्या नाटकांत जी भास वापरल्या , ती चड व्याकरनिबध्द अशी आसा.
-कों. वि. सं. मं.
