(कोमुनिदाद) आद्य संस्थापकाकडल्यानूच जाल्या जावंक जाय अशें कांय जाणकारांचें मत आसा.
आदल्या तेंपार हांगा वसती करून आशिल्ल्या शैवपंथी हब्बू जमातीक तांच्या आडांगीपणाकलागून क्षत्रीय मराठा समाजाच्या काशीपुरुषाच्या फुडाकारान म्हाली आनी ताच्या सांगात्यांनी मारुन उडयले आनी तेन्नासावन काशीपुरुष हांगाचो राजा जालो. हब्बस्तान मोडून शिवस्तान जोडलें ही अवतार पुरसांच्या तोंडातलीं उतरां हब्बूंचो नाश आनी मल्लिकार्जुनाची स्थापना हे गजालीक पुशटी दितात.
मल्लिकार्जुन देवस्थानाचे स्थापनेची निश्र्वीत तारीख मेळना, तरी ताच्या जिर्णोध्दाराची सुरवात शके 1700 वर्सा म्हळ्यार इ. स. 1778 वर्सा विलंबी सवत्सरांत जल्ल्याचो उल्लेख देवळाच्या घुडांत बसयिल्ल्या फातरपटयाचेर मेळटा.
देवळांत मल्लिकार्जुन देवावांगडाच श्रीगणपती, नंदिकेश्र्व आनी भागीलपायक हीं दैवतां आसात. तशेंच ह्या देवाची परिवार दैवतां म्हूण साठ (कांय जाणांच्या मतान अडसश्ट) ल्हान- व्हड देव वाठारांत असात. देखून ह्या वाठाराक ‘साठ पुरव’ म्हण्टात. हातुंतल्या कांय दैवतांचीं नांवां अशीं : श्री कुळकेश्र्वर, निरंकार, भोमपुरीस, रामचंद्र पुरीस, बालीजाण, परशुराम, पार्वती, जाणा देव, पांचा पुरीस, कूळ पुरीस, प्रभावळ, रामनाथ, म्हालये देव, तोन्नी पायक, बागरो, जल्मी, म्हारांगण, घोडयां पायक, सासणयो.
खालवडें, किंदळें आनी नगर्शें हांगां निरंकाराचे मठ आसात. खालवाडयांत गस्तार, सोमनाथ आनी परिवार दैवतां आसात. किंदळ्यांत आदिनाथाचो मठ आसा, जाल्यार आगोंद गांवांत आगोंदो आसा. तशेंच थंय भोमपुरीस, निरंकार आनी जल्मी आसात. श्रीस्थळालागीं आसाळींत कारेपायकाचें देवूळ आसा. देवस्थानाचो एक म्हत्वाचो घटक म्हळ्यार वांगडी. परंपरा, धर्मीक, दैवीक विधी आनी अंतर्गत अनुशांसनाचे नदरेन हो घटक म्हत्वाचो जाल्ल्यान तांची हजेरी अशा वेळार गरजेची आसता. तांकां ‘भावपूतभाव’ ह्या नांवानय वळखतात. वांगडयांची मूळ संख्या धा आसा आनी तांचीं नांवां अशीं आसात- म्हाल वांगड, उत्तर नायक वांगड, मूळ नायक वांगड, मूक नायक वांगड केशिया वांगड, आलबा नायक वांगड, मदनिया वांगड, झुलपानायक वांगड, तेल्या वांगड, नागफळ वांगड.
देवस्थानाचे नेमावळीप्रमाण किंदळेकार आनी नगर्सेकार अशा दोन भावक्याचे देसाई-गांवकार हे ह्या देवस्थानाचे म्हाजन. म्हाजनांमदल्या दर एकल्याक समान अधिकार आसतात आनी सारक्योच जापसालदारक्यो तांचेर आसतात. म्हाजनकेचो हो अधिकार वंशपरंपरेन मेळिल्लो आसा. काणकोण तालुक्याप्रमाण कारवार जिल्ह्यांतय ह्या देवस्थानाचे म्हाजन व्हड संख्येन आसात.
देवळांत अभिशेक, लघुरुद्र, म्हारुद्र, रंगपुजा, ह्या देवा-धर्मीक विधी वांगडाच दर सोमाराक सादी लाकडी पालखी आनी उत्सवादिसांनी, रुप्याची पालखी तशेंच संवसार पाडवो, वसंत पुजा, जागर, कोंबडया-बोकडयांची शेंस, आसडी परब, भजनी सप्ताह, श्रावणी सोमार, गोकुळाश्टम, नव्यांची परब, बाराजण जागोवप, सुतां पुनव, नवरात, दसरो, हरजागर, तुळशीचें लग्न, कार्तिक पुनव (आंवाळे जेवण, आंवळेर पालखी, दीपराधना, रातकालो, दीसकालो, धंयकालो), म्हालजे पुनव (अवतार पुरसाचो पयलो अवतार), रथ सप्तम, शिवरात, एका वर्साआड हिरामेळ, शिगम्याची जात्रा (दिवजां), भोंवर, गुलाल, सुवारी, शेलची भोवर, एक वर्सा आड शिशांरान्नी आदी दैवीक-धर्मीक विधी, परबो, उत्सव जात्रा ह्या देवस्थानांत जातात.
हातुंतली सगळ्यांत म्हत्वाची जात्रा म्हळ्यार शिगम्याची जात्रा आनी चडकरून शिशांरान्नी वर्साची शिगम्याची जात्रा. तीन तकल्यांची चूल करून तिचेर तांदूळ शिजोवपाचो आनी भगताक खरवत दिवपाचो शिशांरान्नीचो हो विधी एक वर्साआड एक फावट जाता. ह्या दिसाचो अवतार हो त्या वर्साचो निमणो अवतार आनी निमाणो ‘कोवूल’ (कौल). तेचपरी ह्या अवताराक तोक्याचो भार आनी ताचो ‘कोवूल’ आसता.
शिशांरान्नी प्रमाण एक वर्साआड एक फावट फाल्गुन शुध्द 12चे रातीं इकरा वरांचेर शिरवाडो-नगर्से आनी भक्तांमठ नगर्सें हांगा, तेचपरी कांय फावट देवाबाग नगर्सें आनी शिरवाडो-नगर्सें हांगा हिरामेळ (व्हीरांमेळ) जाता. ह्या शिशांरान्नीचो आनी हिरामेळाचो पुराय विधी ज्या अवतार पुरसाक लागून आसा, ताच्यो आसाळी, खालवडें आनी भाटपाल अशा तीन सुवातींनी घरवयो आसात. अवतार पुरसाचे वट्ट स खांब आसतात. तातूंतले तीन मूर्तींचे (व्हडले खांब) जाल्यार तीन कळसांचे (धाकले खांब) आसतात. पौष शुध्द पुनवेसावन फाल्गुन वद्य सश्टीमेरेन वट्ट बारा सुवातींनी (कारवार 5, काणकोण7) ताचे बारा अवतार जातात. ह्या वेळार व्हडले खांब/खांबेली (अवतार पुरीस ) जमिल्ल्यांक ‘कोवुल’ दितात. परंपरेन म्हाळशी कुटूंबाकडेन हो कोवूल दिवपाचो मान आनी अधिकार आसा. जाल्यार तोको घेवपाचो आनी ताचो कोवूल दिवपाचो मान आनी अधिकार गुळे गांवच्या वेळीप समाजाकडे आसा. अवतार पुरसाची पुजा करपाचो आनी अवतारावेळार अवतार पुरसाक तांदूळ मारून तरसाद वावुडपाचो मान आनी अधिकार परंपरेन भगताक मेळिल्लो आसा.
देवस्थानाचो प्रशासकीय कारभार म्हाजनांनी वेंचून काडिल्ली वावुरपी समिती पळयता. देवस्थानाचे देवीक धर्मीक विधी नेमान त्या त्या वेळार चालू करपाखातीर वांगडी थारावन दिल्ले आसात. वांगडाच देवस्थानाचो वर्सभराचो सगळो वावर वेळार आनी शिस्तीन फुडें व्हरपाखातीर देवस्थानान नेमावळीक धरून सेवक वर्ग नेमिल्लो आसा. तो सेवकवर्ग असो-अभिषेकी, पुराणिक, गुरव, हरदास/किर्तनी, वेळीप (म्हालां वेळीप, वैजावाडकार
